Iste articlo ye en proceso de cambio enta laortografía oficial de Biquipedia (laOrtografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
ASegunda Guerra Mundial estió unaguerra que duró dende l'anyo1939 dica o1945 entre a mayor parte d'os países independients en ixas calendatas, y en que habióbatallas enEuropa,Asia,Africa,America yOceanía, con batallas en tierra, mar y aire. Dica hue, ye a guerra mas mortifera d'a Historia, con estimacions de mas de 65.000.000 de muertos, en cifras conservadoras.
Ta mas detalles,veyer l'articloCausas d'a Segunda Guerra Mundialveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Ye difícil fer una relación exacta d'as causas d'a guerra, pero ye posible recollir as causas prencipals, seguntes a mayor parte d'oshistoriadors, que se remontan a os zaguers momentos d'aPrimera Guerra Mundial.
Ta mas detalles,veyer l'articloTractau de Versaillesveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Ta mas detalles,veyer l'articloTractau de Saint-Germain-en-Laye (1919)veyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Ta mas detalles,veyer l'articloTractau de Trianonveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
En os zaguers intes d'aPrimera Guerra Mundial, l'Imperio Alemán yera a o limite d'as suyas posibilidaz militars. O país yera acotolato dimpués de cinco anyadas de guerra, encara que os militars aplicoron a censura ta privar que a situación militar fuese conoixita en a retraguarda, incluyindo-ie o propio Gubierno civil. OExercito alemán ocupaba en ixas calendatas muitos territorios enEuropa, incluyindo partes deFrancia y amás gran parte deBelchica.
Con os primers contactos entre os belicherants, os Aliaus desichioron a modificación d'a estructura interna d'o rechimen politico alemán, pero os militars, con Ludendorff a o frent, s'oponioron, y Ludendorff dimitió d'o suyo cargo, afirmando publicament que Alemanya ganaba a guerra pero que a traiduría d'os civils imposibilitaba a vitoria. Naixeba asinas a falordia d'apunyalada por a espalda, uno d'os elementos mitolochicos en o futuro d'onazismo.
Alemanya, dimpués d'enronar-se o país con as luitas revolucionarias y con l'albandono por l'Exercito alemán d'o frent de guerra, no teneba posibilidaz d'esfensa, por o que sinyó o Tractau, por o que, seguntes as clausulas suyas, o país cedeba importants territorios enEuropa, amás de totas as suyas colonias enAfrica,Asia yOceanía. Alemanya cedeba:
A ciudat baltica deDantcig (hueGdansk) fue declarata estato independient (aCiudat Libre de Dantcig, anque desmilitarizada y unita a Polonia conaduanas comuns), ta reforzar a salida polaca a a mar Baltica y que Polonia tenese unpuerto neutral.
En l'Alta Silesia y bels distritos dePrusia Oriental (en o sector deMasuria) se faría tamién un referendum ta optar entre Polonia y Alemanya).
Atras clausulas d'o Tractau impediban que aReichswehr, l'exercito d'Alemanya, tenese mas de 100.000 soldatos, niaviación militar nicarros de combate, y oservicio militar obligatorio fue abolito. Se consideraba queAlemanya (y os suyos Aliaus, asPotencias Centrals) yeran os unicos responsables d'a guerra, y Alemanya pagaría indemnizacions de guerra ta resarcir a d'atros países (Francia en especial) por os danyos que heba provocato en a guerra, comprendidas as pensions a os feritos y veterans de guerra.
Ta mas detalles,veyer l'articloRepublica de Weimarveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Dende chinero dica chulio, bi habió en o país una luita contra os espartaquistas, que proclamoron a Republica Sovietica deBavera enMúnich. O15 de chinero morioron asasinatosRosa Luxemburg yKarl Liebknecht, y Hebert cedió o chudicio por ista represión a os tribunals militars, que dictoron sentencias muy suaves. En a represión destacó o cheneralWalther von Lüttwitz (que en1920 colaboró en un intento de golpe d'estato, o clamatoPutsch de Kapp) y o suyoFreikorps.
D'atra parte, enAlemanya habió unacrisi economica d'una magnitud no existente antis, con una granhiperinflación. O motivo estió que en1923 no bi heban recursos economicos ta pagar as indemnizacions fixatas en oTractau de Versailles, con a cual cosa o Gubierno alemán deixó d'abonar-las. O Gubiernofrancés deRaymond Poincaré y o Gubiernobelga ocuporon arechión d'o Ruhr, a rechión masindustrializada d'o país, que yera desmilitarizada, ta cobrar-se'n as indemnizacions, y os meners declaroron unabada cheneral a petición d'o Gubierno alemán, que pagaba os suyos salarios. A impresión masiva debillez de banco cheneró un proceso d'hiperinflación. Omarco alemán pasó d'un cambio de 4,2 marcos pordólar estausunidense a 1.000.000 de marcos por dólar en agosto de 1923 y a 4.200.000.000.000 de marcos por dólar o20 de noviembre: os precios cambeyaban d'hora en hora y os treballadors cobraban cada dos días ta preservar o suyo poder adquisitivo. As empresas alemanas favoreixeban ainflación, que reduceba as suyas propias deudas. S'aprobó oplan Dewes, ta escalonar o pago d'as indemnizacions, y en agosto de1924 as tropas francesas y belgas albandonaron o Ruhr.
Sindembargo, o proceso hiperinflacionario anterior enrunó as clases meyas alemanas, faciendo-las asinas mas receptivas a lapropaganda politica nacionalista, entre a cual destacaba ya onazismo d'Adolf Hitler. A suya propaganda destacaba as connexions entre oschudieus, oscapitalistas y oscomunistas, profitando amás d'a tradiciónantisemita anterior en o país y enEuropa.
Amás, a estabilización economica dependeba d'uns factors externos a o país:
Necesidat decapitals exteriors (u inversions de capital exterior) ta financiar o suyo grandeficit presupuestario. Y amás, os amprens yeran a curto plazo.
Encara que aPrimera Guerra Mundial estió prencipalment una guerra por motivosnacionalistas, cuasi belún d'os nacionalismoseuropeus logró en a guerra os suyos obchectivos, como tampoco los logró o nacionalismochaponés. OTractau de Versailles y os suyos tractaus complementarios no logroron asinas una autentica pacificación d'as apetencias nacionalistas, que se radicalizaron politicament, aliandose con a chicotaburguesía enrunata por ascrisis economicas d'asanyadas 20.
En beluns d'os países, o nacionalismo, derivato de raso enfaixismo u como mero rechimen autoritario, prenió o poder, por meyo d'eleccions u por meyo degolpes d'estato, encara que en otros o sistemademocratico se mantenió.
EnAlemanya, dimpués d'aPrimera Guerra Mundial y d'a suya redota en ixa guerra, os sectors nacionalistas d'extrema dreita s'agruporon en osFreikorps, grupos paramilitars armatos con protección y aduya de l'Exercito alemán (aReichswehr), primero contra os grupos d'ezquierda radical y dimpués contra o mesmo rechimen democratico incarnato por aRepublica de Weimar, que alavez veyeba con indiferencia (u mesmo con simpatía) as suyas accions. No estió dica1923, con ogolpe d'estato d'oPutsch d'a Cervecería enMúnich, que a Republica fue conscient d'o peligro que significaba aextrema dreita ta a supervivencia d'o sistema democratico.
En1925, mientres a suya estancia enpresón, Hitler redactó o suyo manifiesto politico, oMein Kampf, y estructuró o suyo partiu como una formación militarizada, basata en oSturmabteilung (SA) dirichito en primeras porHermann Göring y dimpués porErnst Röhm y en a elite d'ista organización paramilitar, asSchutzstaffel (u SS) dirichita porHeinrich Himmler, encara que dende1923 dica1926 estioron prohibitos en o país. Contactó tamién con grupos d'ideolochía similar en o norte d'Alemanya ta expandir o suyo partiu taPrusia yBerlín.
Ta mas detalles,veyer l'articloEra Meichiveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Ta mas detalles,veyer l'articloEra Taishoveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Ta mas detalles,veyer l'articloEra Showaveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
En o periodo Meichi, o prencipal obchectivo d'o nuevo rechimen yera a modernización d'o país. Apareixió aindustria, desapareixió ofeudalismo y a casta d'ossamurai se transformó ta una nueva clase industrial u ta unExercito chaponés unificato, modernizato y conarmamentoeuropeu. En1885 s'establió oyen como moneda unificata d'o país y s'adoptó osistema metrico decimal y en1894 bi heban en Chapón 3.380km devías ferrias. S'estudioron asconstitucions d'atros países ta adaptar-las a Chapón y s'invitó a o país a cientificos, militars y d'atros profesionals ya aduyar a modernizar-lo.
Dimpués d'a redota rusa y d'a emerchencia de Chapón como una nueva potencia militar enAsia, Chapón ponió os suyos uellos en a suya expansión. Ta o norte ya no yera posible, porque o territorio yera ocupato por l'Imperio Ruso; ta l'este yeran osEstaus Unius y ta o sud, en asFilipinas yeran os Estaus Unius, atra potencia en expansión. Asinas, l'acción imperialista chaponesa estió entaChina, en as costas d'amar Amariella yManchuria y taCorea.
En aPrimera Guerra Mundial, Chapón fació parte d'osAliaus, declarando a guerra a lasPotencias Centrals o23 d'agosto de1914. Por a suya distancia d'os frents de batalla, as tropas chaponesas no participoron en a guerra terrestre, encara que sí en bellas accions contra as bases alemanas enChina y en l'Oceano Pacifico, amás d'a protección de convois navals con l'Armata Imperial Chaponesa y d'o suministro de material militar. Ta evitar o suyo aislamiento, China declaró tamién a guerra a as Potencias Centrals.
Dimpués d'a guerra, en oTractau de Vesailles, oChapón s'apoderó d'as antigas colonias alemanas enAsia y l'Oceano Pacifico, encara que no podió apoderar-se de territorios chinos. Sí s'apoderó de bases enManchuria que antis yeran de l'Imperio Ruso, aprofitando d'a situación causata por aRevolución rusa en o país, dentrando enSiberia ta luchar contra l'Exercito Royo. Istos beneficios pareixioron muy chicoz a os nacionalistas chaponeses, que se vulcoron en a conquiesta deChina, que yera en situación de desgubierno.
China, dimpués d'a proclamación d'a Republica porSun Yat-sen en1912 y a participación d'o país en aPrimera Guerra Mundial, dentró en una situación caotica, y o país yera dominato por os clamatossinyors d'a guerra, que controlaban partis d'o país. Bi heba dos grupos politicos que intentaban rendrezar a situación: oKuomitang deChiang Kai-shek, politicament conservador, y oPartiu Comunista Chino, líderato porMao Cedong; istos dos grupos s'enfrontoron entre sí y con os sinyors d'a guerra, con os chaponeses aprofitando-se d'a situación, con a excusa depacificar o país y protecher a os ciudadans europeus y chaponeses.
Con a situacióncolonial enCorea y con a intervención militar en China, o Gubierno chaponés preteneba tierras ta instalar colons chaponeses y amás, extender a suya ideolochía de superioridat racial d'os nipons enAsia, con o corolario d'o suyo dreito a dominar tot o continent. Istas teorías preparaban a lucha conFrancia en as suyas colonias enIndochina, con oReino Uniu y a suyas colonias enIndia yMalaisia, con osPaíses Baixos y as suyas colonias enIndonesia y con osEstaus Unius y a suya colonia enFilipinas. O Chapón necesitaba toz istos territorios por as suyas materias primas y alimentos (petrolio,caucho,roz...) ta mantener o suyo esfuerzo militar en China.
Ta mas detalles,veyer l'articloDictadura de Primo de Riveraveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Ta mas detalles,veyer l'articloSegunda Republica Espanyolaveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Ta mas detalles,veyer l'articloGuerra Civil Espanyolaveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Con oTractau de Versailles,Francia recuperóAlsacia yLorena, territorios que heba perdito en1870 con aGuerra franco-prusiana, y que yeran uno d'os obchectivos prencipals d'o nacionalismo francés, encara que Alsacia yera un territorio deluenga alemana. Amás, ta evitar a recuperación d'Alemanya y a posibilidat d'una nueva guerra, yera Francia quien insistía en as clausulas que obligaban a os alemans a o pago d'indemnizacions de guerra.
En1924 se proclamó a Republica en o país, dimpués d'ungolpe d'estato pro-monarquico fracasato d'Ioannis Metaixas, derrocando a o reiChorche II, y o país dentró en un periodo de luchas politicas entre osvenicelistas republicanos d'Eleftherios Venizelos y os monarquicos. En1935 se restablió a Monarquía, y en1936 s'instauró o rechimenfaixista d'o cheneralIoannis Metaixas, con aduya d'o rei.
Bosnia-Hercegovina fue adhibita a lo Reino d'os Serbios, Croatas y Eslovenos a fins de 1918. Mientres o gubierno d'o estato recientment constituito preneba o control deBosnia-Herzegovina osbosnios musulmans cayoron vitimas d'os voluntariosserbios que saqueyaban o territorio. Muitos musulmans se'n fuoron taTurquía. Una vegata que l'orden yera establito en a propaganda nacionalista serbia os musulmans yeran presentatos como galbans, maltraballas y inutils y que lis caleva rehabilitación pa recuperar a identidat serbia. En a reforma agraria de1919 espropioron a los propietarios musulmans. Os musulmans de totas as clases socials creyan un frente unito, a Organización Yugoslava, conseu enSarajevo. En 1929 Bosnia-Hercegovina desapareixe como entidat administrativa y ye repartita en cuatrebanovinas con unas mugas que preban de deixar a los bosnios musulmans como minoritarios en cadaguna. Os musulmans no podeban influir sobre o gubierno, dominato por o centralismo serbio. Os musulmans optoron por o yugoslavismo, que lis ofreixeba un refuchio entre os nacionalismos serbio y croata.
Os dirichents politicos croatas participan en o Comité nacional formato mientres aPrimera Guerra Mundial en Londres, dimpués en o Consello nacional de Zagreb d'octubre de1918. O29 d'octubre de1918 a Dieta proclama a independencia de Croacia y dimpués a unión a lo Reino d'os serbios, croatas y eslovenos l'1 d'aviento. A fitación d'as mugas d'o nuevo reino afecta a los croatas.
Por o norte en 1920 Hongría se vei obligata por oTractau de Trianón a ceder o districto de Mur, habitato por croatas en o sud y una porción deBaranya (a lo sud-este dePécs).
En o sud Yugoslavia y Italia se disputan Istria y Dalmacia. En 1919 uns voluntarios italiants prenenFiume, y ye declarata ciudat libre. En 1920 o tractau de Rapallo atribuyeChadra, totaIstria y bellas islas d'a redolata a Italia. En 1922 a Italia faixista ocupaFiume, feito reconoixito por Yugoslavia en 1924 por l'Alcuerdo de Roma.
Si os croatas heban estato adeptos d'o ilirismo, os serbios teneban atra conceción de Yugoslavia, considerando que conseguiban a "Gran Serbia". Os nacionalistas serbios consideraban que fendo parte Serbia d'o bando vencedor, teneban dreito a gobernar sobre os atros pueblos eslaus de Yugoslavia, que heban estato en l'Imperio Austrongaro, on no yeran independients. Dimpués de 1918 os croatas se troboron ensopinatos en una "Gran Servia", en cuenta d'a Yugoslavia que heban deseyato. En o periodo d'entreguerras amaneixió por primera vegata l'odio a los serbios, que dominaban o gubierno. O centralismo serbio fa que os croatas queden desencantatos con oilirismo u oyugoslavismo. En 1925 ye engarcholatoStjepan Radic, cabo d'o Partiu Campesín Croata, y ye asasinato en o mesmo Parlamento en 1928. En 1933 o suyo succesor Macek tamién ye engarcholato. Ye o inte que amaneix o movimientoustaixa un movimiento nacionalista croata d'inspiración faixista baixo a dirección d'Ante Palevic. O 9 d'octubre de 1934 osustaixas asasinan a lo reiAleixandre de Yugoslavia. Cuan se desfaChecoslovaquia os serbios y croatas alcuerdan creyar aBanovina Autonoma de Croacia, y una parte de Bosnia con población croata (Posavina yHercegovina occidental sobretot) pasa a fer parte de Croacia. Macek pasa a fer parte d'o gubierno yugoslau en 1941.
A Sociedat estió establita dimpués d'aPrimera Guerra Mundial con o prencipal obchectivo d'evitar una atra guerra mundial. Con ista sociedat es creyeba que os conflictos es podeban de resolver de forma diplomatica potenciando a colabolación entre os países y sin necesidat de conflictos armatos ni mortaleras. amás amás atros obchectivos yeran amillorar a condicions de vita en tot o mundo.
Alemanya deixó a sociedat en1933, siet anyos dimpués d'a suya admisión, iste anyo tamién surteChapón y cuatre anyosItalia, toz ellas potencias faixistas, a sociedat no podió impedir o rearme d'Alemanya, ni el expansionismo faixista y o principio d'a Segunda Guerra Mundial deixó a sociedat sin efecto. O19 d'abril de1946, una vegata terminata a guerra y en a suya zaguera sesión se disuelve, transfiriendo-i-e as suyas funcions, servicios, y propiedaz a l'Organización d'as Nacions Unidas, establita en aConferència de Ialta l'anyo 1945.
Ta mas detalles,veyer l'articloGuerra Civil Espanyolaveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
ASociedat de Nacions no aconsiguió prevenir o principio d'a Segunda Guerra Mundial y una vegata teminata a guerrra, as nacions integrants y as partecipants d'a Segunda Guerra Mundial creyoron l'Organización d'as Nacions Unidas ta prevenir guerras y solucionar conflictos y problemas internacionals.
(es) Diego Gaspar Celaya.Republicanos aragoneses en la Segunda Guerra Mundial. Una historia de exilio, trabajo y lucha (1939-1945). Prensas Universitarias de Zaragoza y o Departamento d'Educación, Cultura y esporte d'o Gubierno d'Aragón, 2010.ISBN 978-84-92582-17-4.