Iste articlo ye en proceso de cambio enta laortografía oficial de Biquipedia (laOrtografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
En condicions normals de presión y temperatura, l'oxicheno se troba en estau gasoso formando moleculas diatomicas (O2) que encara que son inestables, se cheneran en afotosintesi d'asplantas se fan servir posteriorment por os animals en arespiración (veiga-se ociclo de l'oxicheno).
L'oxichenoliquido y solido tiene una feble coloración azulenca y en istos dos estaus ye muitparamagnetico. L'oxicheno liquido s'obtiene de normal por destilación fraccionada de l'aire liquido de conchunta con onitrocheno.
Reacciona con cuasi toz osmetals (fueras d'os metals nobles) producindo acorrosión.
A fotosintesi fragmenta l'augua ta liberar O2 y fixa CO2 en zucre.
En a naturaleza, se produce oxicheno libre ta afragmentación alimentata por a luz de l'augua mientres afotosintesi oxichenica. Asalgas verdas y ascianobacterias d'os medios marins producen alto u baixo un 70% de l'oxicheno libre chenerato en a Tierra, y a resta se produce a traviés d'as plantas terrestres.[4]
Una formula cheneral simplificata d'a fotosintesi ye:[5]
Aevolución oxichenica se produce en asmembranas tilacoidals d'os organismos fotosinteticos y requiere aenerchía de cuatrefotons.[6] Bi ha muitos trangos intermedios, pero o resultato ye a formación d'un gradient deprotons a traviés d'a membrana tilacoidal, que s'emplega ta sintetizarATP por medio defotofosforilación.[7] O O2 restant dimpués d'a oxidación d'a molecula d'augua ye liberato a l'atmosfera.[8]
Relación entre a fotosintesi y a respiración. L'oxicheno (a la ezquierda) ye consumito en arespiración d'os compuestos organicos ta formar dioxido de carbonio y augua. Istos pueden producir oxicheno y compuestos organicos de nuevo en afotosintesi.
Un adulto en reposoinhala entre 1,8 y 2,4 gramos d'oxicheno por minuto.[12] Ixo significa que a humanidat inhala mas de 6.000 millons de toneladas d'oxicheno cada anyo.[13]
Acumulación de O2 en l'atmosfera terrestre: 1) No se produce O2; 2) Se produce O2, pero ye absorbito por os oceanos y as rocas d'o fundo marín; 3) O O2 prencipia a salir d'os oceanos en forma de gas, pero ye absorbito por a superficie terrestre y a formación d'a capa d'ozón; 4-5) Os reservorios de O2 s'implen y o gas s'acumula.
O gas oxicheno libre yera practicament inexistent en l'atmosfera terrestre antis de que evolucionasenbacterias fotosinteticas. L'oxicheno libre prencipia a apareixer en cantidaz significativas mientres a era d'oPaleoproterozoico (entre fa 2.500 y fa 1.600 millons d'anyos). En primerías, l'oxicheno se combinó confierro disuelto en os oceanos ta formar lo que se diz"formacions ferricas en bandas". L'oxicheno libre prencipia a salir en forma de gas d'os ocieans fa 2.700 millons d'anyos, arribando a o 10% d'o suyo ran actual fa alto u baixo 1.700 millons d'anyos.[14]
A presencia de grans cantidaz d'oxicheno disuelto y libre en o oceanos y l'atmosfera podría haver causato aextinción d'a mayoría d'organismos anaerobicos que viviban por ixas envueltas, mientres acatastrofe de l'oxicheno, fa uns 2.400 millons d'anyos. Manimenos, arespiración celular con O2 permite a osorganismos aerobicos producir muito mas ATP que os anaerobicos, ayudando-los a dominar abiosfera terrestre.[15] A fotosintesi y a respiración celular de O2 permitió a evolución d'ascelulas eucariotas y en zagueras organismos multicelulars complexos como as plantas y animals.
Dende primerías d'oCambrico, fa 540 millons d'anyos, os rans de O2 han fluctuato entre o 15% y o 30% en volumen.[16] En zaguerías d'oCarbonifero (fa uns 300 millons d'anyos), os rans de O2 atmosferico plegoron a un maximo d'un 35% en volumen,[16] permitindo a osinsectos y anfibios plegar a midas muito mas grans que os suyos descendients actuals. As actividaz humanas, incluyindo-ie a combustión de 78.000 millons de toneladas decombustibles fosils cada anyo, han tenito un efecto muit chicot en a cantidat d'oxicheno libre en l'atmosfera. A o ritmo actual de fotosintesi, caldrían uns 2.000 anyos ta rechenerar tot o O2 present en l'atmosfera.[17]
↑(an)BAL PALAZIOS, Santiago,Dizionario breu de a luenga aragomnesa. Zaragoza, 2002. ISBN : 84-7753-949-9. Se puede consultar a edición dichitalizadaaquí.
↑As membranas tilacoidals fan parti d'oscloroplastos d'as algas y as plantas, mientres que en ascianobacterias son simplament una d'entre muitas estructuras membranals. De feito, se creye que os cloroplastos evolucionoron decianobacterias que d'antis mas yeran companyers simbioticos d'os procheneradors d'as plantas y as algas.
↑A oxidación de l'augua ye catalizata por un complexoenzimatico conmanganés conoixito comocomplexo chenerador d'oxicheno (CGO) u complexo fragmentador d'augua, que se troba asociato a o costato luminal d'as membranas tilacoidals. Omanganés ye un cofactor important, y tamién calencalcio ycloro ta que se produzca a reacción (Raven 2005)
↑el O2 ye liberato por una atra parti d'a hemoglobina (se veigaefecto Bohr)
