Iste articlo ye en proceso de cambio enta laortografía oficial de Biquipedia (laOrtografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Unamoneda[1][nota 1] ye a pieza feita d'un material resistent, d'ordinario unmetal, que s'emplega comodiners. Habitualment tienen forma de disco, encara que bi'n ha con atras formas diferents. Actualment, as monedas (chunto con osbillez) fan parti de toz os sistemas monetarios modernos. Por un regular as monedas se fan servir ta bosar obchectos de menor valor, mientres que os billez s'emplegan ta bosar os de mas valor. En a mayoría de sistemas monetarios a moneda de mayor valor facial tien un valor menor que o billet de menor valor.
Tradicionalment as monedas teneban una valgua que yera equivalent a la valgua d'o metal con que se fabricaban (oro uarchent, mas que mas). En os zaguers cient anyos, o valor facial d'una moneda ha estau por un regular mayor que o valor d'o metal que s'ha emplegato ta a suya fabricación; manimenos bi ha excepcions, mas que mas en periodos d'inflación, en os que o valor d'o metal ha estau mayor que o valor facil d'a moneda, fendo que as autoridaz que cudiban as monedas hesen de cambiar a composición d'istas y quitar as antigas de circulación.
Historicament, s'han feito servir una gran cantidat demetals (incluyindo-ie aliacions) y atros materials (por eixemploporcelana) en a producción de monedas ta circulación y coleccionismo.[2]
A valgua d'una moneda ta uncoleccionista puet variar seguntes as condicions en que se troba, a suya importancia historica, si ye mas o menos rara, a suya calidat u o disenyo polito d'ista y o material de que ye feita. Si a moneda no tien una caracteristica que la faiga destacar, a suya valgua no será por un regular muita. As monedas feitas con metals preciosos tamién se tasan d'alcuerdo a istos factors, encara que a caracteristica mas important gosa estar a valgua de l'oro u l'archent de que son feitas. A vegadas bellas monedas conmemorativas como asfuella d'arce d'orocanadiense u asalicas d'oroestausunidenses se cuden con unvalor nominal menor que a valgua d'o metal de que son feitas, ya que son monedas que no s'emplegan en a circulación y nomás tienenvalor fiduciario.
A mayoría d'as monedas actuals son feitas demetal, y a suya valgua viene d'o suyo status como dinero fiduciario. Isto significa que a valgua d'a moneda ye decretata por o gubierno, y a la vegada viene determinata por omercato libre, ya que as monedas nacionals son suchetas a cuantos factors aintro d'omercato internacional de divisas. Iste feito fa que as monedas sían fichas que se fan servir ta bosar igual que lo son os billez, ya que o gubierno guarancia a valideza d'istas como forma d'intercambio internacional de biens u servicios en ocomercio.
Alavez, as monedas pueden tener una valor fiduciaria menor que a valgua d'os metals que las composan, encara que isto nunca no se fa a esprés ni cuan se quitan as monedas ta circular, nomás ocurre dimpués mientres a historia d'ixa moneda debito a lainflación, cuan a valgua en o mercato d'os metals son mayors que o valor nominal d'a moneda. Eixemplos d'istefenomeno son as monedas estausunidenses dedime, cuatreno, meyo dolar, y dollar anteriors a1965,niquel ypenique anterior a1982. Como resultato d'a puyada d'a valgua d'o cobre, Estaus Unius redució a cantidat d'iste metal en as suyas monedas de penique. Dende metat de 1982 os peniques estausunidenses se fabrican con un 97,5% decinc, cubierto con un 2,5% de cobre. As diferencias extremas entre a valgua d'as monedas y d'os metals que se fan servir ta fabricar-las fan que s'haigan de retirar d'a circulación ta evitar que a chent las funda ta quitar-ne os metals que tienen mas valor. Iste ye un eixemplo d'alei de Gresham. De feito, aCeca d'os Estaus Unius, ta mirar d'anticipar-se a istas practicas, quito una lei o14 d'aviento de2006 que criminalizaba a fundición y exportación de monedas de penique y niquel.[3] A violación d'osta lei se puet castigar con multas de dica 10.000dólars u dica un maximo de cinco anyos en a garchola.
1/3 deestatero deLidia.Moneda d'oro d'o sieglo IV procedent deMysia, en Anatolia.
Bi ha a-saber-las teorías sobre l'orichen d'as monedas. Una teoría diz que as monedas s'orichinoron arredol d'o600-550 aC enAnatolia, en l'actualTurquía, y en particular en oReino de Lidia.[4][5] Os opositors d'a teoría de Lidia se refirman en o feito de que no s'ha trobato garra moneda en o chacimiento arqueolochico deSardis, que estió acapital de Lidia.[6] Una moneda, por definición, ye un obchecto que se fa servir ta facilitar ocomercio y o intercambio de biens. Os historiadors que son a favor d'a hipotesi d'as monedas griegas de Lidia afirman que istas podeban no haberse emplegato en o comercio u aindustria. As monedas d'electro (aliación d'oro yarchent) no yeran standardizatas en peso y seguntes os detractors d'ista teoría yeran chapas, medallas u obchectos ceremonials emplegatos porsacerdotz,[7] mas que monedas. As mas antigas d'istas no fuoron descubiertas en Lidia, sino en l'antigo templo griego d'Efesos, una colonia d'os antigos griegos (en o que hue ye Turquía).
Atra posible teoría sobre l'orichen d'as primeras monedas de metal se troba enChina. As primeras piezas conoixitas de metal ta comerciar provenients de China datan de l'anyo900 aC y se descubrioron en una sepoltura amán d'Anyang.[8][9] Yeran replicas debronce d'as primeras monedas chinas feitas con conchas, por o que se deciban "conchas de bronce".[10][11][12] Manimenos muitos numismaticos afirman que tanto istas como oscutiellos,palas yixatas que emplegaban os chineses ta mercar, se pueden considerar diners, pero no monedas ya que no teneban garra marca u marcas que certificasen a suya valgua en un intercambio.[13]
Dracma griego d'Echina. Anverso: País deQuelona / Reverso: ΑΙΓ(INA) y un delfín. As antigas monedas d'Echina levaban imáchens de tortugas y fuoron cuditas entre700 y 550 aC.Moneda de bronce d'Antíoco IV Epífanes, d'osieglo II aC.
Seguntes os numismaticos as monedas mas antigas d'Europa son as d'Echina que fuoron cuditas entre o700 y o550 aC[22], bien por as propias chents d'Echina u porFidón, rei d'Argos (que estió qui primero metió os estandars de peso y midas). En aBiblioteca Nacional de París, se troba una pieza unica d'estatero feito d'electro. A calendata de fabricación d'ista moneda no ye mas antiga que o 700 aC.[23]
Os antigos griegos copioron a ideya d'os anatolios (u viceversa) y la estendilloron ta comerciar con atros puestos. Debito a la colonización griega, as monedas estioron presents ascape primero por tota lamar Mediterrania y dimpués por tot onorte d'Africa (incluyindo-ieEchipto),Siria,Persia, y osBalcans.[24]
As primeras monedas de Lidia yera feitas d'electro, una aliación natural d'archent yoro a la que se gosaba adhibir tamién a vegadasarambre.[25] Ye platero que muitas d'as primeras monedas de Lidia y de Grecia yeran cuditas por particulars y yeran mas chapas que verdaderas monedas, encara que debito a o suyo numero ye evident que belunas yeran emisions oficials d'un estau, nombrando-se por eixemplo a sobén o reiAliates de Lidia como un d'os precursors d'a cudición de moneda.[26]
A mayoría d'as primeras monedas de Lidia no teneban garra escritura, leyenda u inscripción, nomás que imáchens d'animals simbolicos. Por o tanto a calendata d'istas monedas s'alaceta mas que mas en a evidencia de que proveniban d'excavacions arqueolochicas d'otemplo d'Artemis en Efeso (que estió una d'asSiete Marabillas d'o Mundo Antigo). O feito de que as primeras monedas, en as que apareixeba un tozuelo delión, se trobasen en iste templo, y o feito de que no fuesen emplegatas en o comercio, refirma a teoría de que istas monedas fuesen en realidat chapas u medallas emplegatas por os sacerdoz d'o templo d'Artemis y que o nombre d'a persona que reculliba a medalla yera inscrito en ella. A diosa Artemis en Anatolia se decibaPotnia Theron, que significa "amant d'os animals", y o suyo simbolo yera o lión y otigre. Un chicot porcentache d'as primeras monedas de Lidia levaban escrita una leyenda.[27]
Un atra famosa moneda d'electro, a moneda mas antiga con una inscripción que se conoce dica hue, tien o suyo orichen enCaria,Asia Menor. Ista moneda leva a inscripción griega "Phaenos emi sema"[28] que se puet transcribir como "Soi a insignia de Fanes" u "Soi o sinyal d'a luz"[29] u talment "Soi a sepoltura d'a luz" u "Soi a sepoltura de Fanes". As monedas deFanes son conoixitas en estar as mas antigas monedas griegas, una d'istas se trobó en o templo d'Artemis en Efesos (o deposito de monedas d'electro mas antigo descubierto).
As primeras monedas feitas d'oro puro yarchent fuoron cuditas por o reiCreso de Lidia, fillo d'Aliates. Un poco dimpués en a mesma rechión apareixioron os "daricos" d'oro y os "sigloi" d'archent provenients de l'Imperio aquemenida u persa.
A historia d'as monedas enAragón prencipia con as monedas iberas y plega dica hue con l'euro como moneda de curso legal en tot o país igual que en a resta d'Espanya y en atros 20 estaus de todaEuropa.
As primeras monedasibericas que se troban enAragón son as procedents d'a ciudat deCelsa, posteriors a l'anyo179 aC. Por ixas envueltas prencipiaba a cheneralizar-se l'uso d'as monedas, por o que en Aragón habioron d'importar-se materials como l'archent y l'arambre ya que no yeran prous as cantidaz que plegaban de menas como as deParzán, en aval de Bielsa, u as deCalcena.
As monedas ibericas aragonesas s'achustaban a las normas metrolochicas y de circulación que yeran vichents enRepublica Romana, estando odenario a unidat d'archent y l'as a unidat debronce. Con a expansión d'o territorio controlato por a ciudat deBolskan (Osca ta os romanos y actualUesca) dimpués d'asguerras sertorianas (83 dica72 aC) puyó a importancia d'istaceca, estando a suyas monedas reconoixitas por a estrela que portiaban. Dimpués d'abatalla d'Ilerda, en l'anyo49 aC, prencipian a emitir-se monedas romanas, deixando-se asinas de fabricar cuasi de tot as iberas. Feba ya bels anyos, manimenos, que muitas d'as cecas ibericas emitiban moneda con denominación latina u bilingüe como en Celsa.
Con aromanización d'os territorios que forman l'actual Aragón s'estendilló por a zona a moneda hispanorromana. As tierras aragonesas se trobaban en a provincia d'Hispania Citerior y aintro d'oConvento Caesaraugustano. As monedas las emitiban os municipios y as colonias (Caesaraugusta yCelsa). Asinas o gran numero de cecas que existiban en a epoca iberica quedó reducita a unas pocas y desapareixioron d'as monedas os simbolos indichenas como l'alfabeto íbero. Ya no s'emplega en ista epoca l'archent en ta cudir moneda, sino que se fa servir obronce ta emitir diferents monedas d'ases y os suyos divisors y bella moneda de multiplos d'iste como osdupondios y ossestercios. S'emitió como en a resta d'Hispania dende epoca deLepido yOctavián dica a muerte deCayo César.
En o Convento Caesaraugustano formató amás de por Aragón por as actuals provincias deLa Rioja,Navarra,Leida yGuadalachara, cudiban moneda as colonias deCaesaraugusta yCelsa y os municipios d'Osca (Uesca),Osicerda (talmentOsera),Bilbilis (Calatayú) yTuriaso (Tarazona). No sé sabe guaire bien porqué se deixó d'emitir en a resta de cecas ibericas aragonesas, pero lo que ye platero ye que as ciudaz que continoron emitindo moneda lo facioron enlazando con as monedas iberas que ya se i cudiban d'antis mas. En o caso de Celsa continó a emisión de monedas dende as antigas monedas bilingües entre os anyos47 y42 aC dica las monedas latinas. As monedas latinas d'Osca son anteriors a o27 aC y enlazan con as ibericas a traviés d'odenario deDomicio Calvino. En Bilbilis tamién quedaban sinyals d'o pasato iberico en as primera emisions, ya que os primers ases latinos encara se marcaban con a letra iberica "bi". En Turiaso se pasa d'as monedas con a cabeza d'a ninfaSilbis enta las monedas romanas de l'anyo2 aC. Osicerda tamién emitirá monedas bilingües arredol d'o50 aC. A ceca ibera de Salduie deixó o suyo puesto a la colonia deCaesaraugusta, establita en o24 aC, que substituyó a tipografía indichena por a representación d'osbueis con l'aladro y o sacerdote, simbolo d'a fundación d'a colonia seguntes o ritoetrusco.
En l'anverso d'as monedas hispanorromanas apareixenretratos de personaches, por un regular l'emperador u miembros d'a familia d'iste. L'obchectivo de meter o tozuelo de l'emperador en as monedas yera que a población podese veyer-la y reconoixer-lo, asinas pues a fin yera propagandistica. A sobén apareixeba tamién una leyenda con o nombre de l'emperador, manimenos en bels casos no bi ha garra inscripción. Iste feito puet indicar que o retrato se tracta d'un politico u militar important enHispania, por eixemplo fundador d'una ciudat, encara que no ye guaire seguro. A vegadas os emperadors apareixeban con una corona delaurel dencima d'o tozuelo y atras con o tozuelo espullato. Cuan un emperador yera muerto se le representaba con una corona radiata. Amás d'istas representacions tamién se pueden trobar atras que amuestran sinyals militars, motivos relichiosos u animals como otoro, que se puet interpretar d'o culto indichena a iste animal.
D'atra man tamién i trobamos contramarcas u resellos, que son alteracions por eixemplo d'a valgua orichinal d'a moneda u atras condicions d'a suya circulación como reformas que haigan feito que cambease o suyo peso u a suya lei. Tamién puet significar que s'autorice a la suya circulación en atros territorios en os que no s'heban emitito en primeras, encara que en o caso d'as monedas hispanorromanas aragonesa no se sabe guaire bien si o suyo uso yera amugato cheograficament. Existen resellos deTiberio en Celsa y Caesaraugusta, cabezas d'alica de significato militar en Celsa y atros puestos y alteracions d'as piezas orichinals con inicials de ciudaz como Caesaraugusta u Turiaso.
As zagueras monedas hispanorromanas s'emitioron en tiempos de l'emperadorCaligula y dende alavez dica o reinato deLeovichildo no s'emitió moneda en apeninsula iberica. Por ixas envueltas circulaban por l'actual territorio aragonés monedas tardorromanas yaureos bizantins, mas que mas d'Honorio yValentinián III. Osvisigodos imitoron ossolidos d'oro y ostremises bizantins, estando Leovichildo qui en oreino visigodo de Toledo creyó una moneda nacional con o tremis d'oro, un tercio d'o solido aureo de 1/72 en libra.
En Aragón bi heba nomáscecas enZaragoza y enTarazona, amás d'enChistén yBoltanya. Zaragoza cudiba con o nombre deCesaracosta dende tiempos de Leovichildo, apareixendo mas tardi comoCearcota. En Turiaso se cudiba con o nombre deTirasona mientres os reinatos deRecaredo,Gundemaro,Sisebuto ySuintila y igual que Zaragoza feba servir o tipo provincial tarraconense. Ista ceca deixó d'emitir en o segundo tercio d'osieglo VII dica a fin d'a monarquía visigoda.
Bi ha nomás cuatre eixemplars provenients d'a ceca deCestavvi, en Chistén (encara que atros autor atribuyen istas monedas a la ceca de Zaragoza). Tamién bi heba un atra ceca pirinenca enVolotania (Boltanya) en tiempos deGundemaro que emitiótremis de 1,185 g. d'oro, con tipos d'a provincia tarraconense.
As monedas aragonesas d'o reino visigodo no yeran guaire diferents d'as que s'emitiban en a resta d'a provinciaTarraconense, estando piezas d'oro por un regular de baixa ley, con un peso meyano de 1,5 g y seguiban normas d'odreito romano y no d'o chermanico. A ceca prencipal se trobaba enCaesaraugusta, por estar a cabecera de l'antigo convento churidico y a segundaria i yera en Turiaso, que yera amás deseu episcopal un important centro comercial. As monedas d'archent y bronce romanas se continaban emplegando en a circulación normal, mientres que as emisions d'oro, como as feitas en Chistén y Boltanya, se reservaban ta grans gastos.
Mientres a epoca dedominación musulmana en Aragón as monedas que gosaban circular yeran as mesmas que en tot oemirato y dimpuéscalifato de Cordoba dica l'anyo1031, cuan cayó ista monarquía y apareixió aTaifa de Saraqusta. En as monedas perteneixients a o emirato no se troba o nombre d'o emir, pero sí a calendata en que s'emitioron y, debito a las diferents escrituras, s'han puesto clasificar porcecas, trobando-se una d'ellas en a ciudat deSaraqusta. As monedas d'o califato se cudiban en as cecas deQurṭuba yMadīnat al-Zahrā, apareixiendo nombres d'imans de diferents ciudaz. Asinas en a epoca deHisam II apareixen enSaraqusta os nombres d'Abdala, Ahmed, Monzir y Suleiman y enQalat Ayyūb o de Mohamed, en epoca d'Alcasim apareixe Yahia deSaraqusta y en epoca d'Abdala apareixe en ista mesma ciudat o nombre de Mondzir. A unidat d'ista epoca ye odírham, equivalent a la decena parti d'undinar d'oro.
A mayor importancia d'a ceca deSaraqusta plega con o gubierno d'a taifa d'ista ciudat. Baixa a lei d'as monedas d'oro y archent ta convertir-se en monedas debellón (dica un 20% d'archent como maximo). Por ixas envueltas a cudición d'as monedas no ye guaire buena, estando-ne Saraqusta una excepción. En a epoca d'ostuchibís contina apareixiendo o nombre de l'imán d'a ciudat en a moneda como se feba en o califato, pero serán osBanu Hud os que deixen ista practica ta incluyir-ie os suyos propios nombres y títols. En primeras istas monedas continaban con o estilo califal y muitas d'ellas feban referencia a Hisam II como califa, encara que poquet a poquet aluenyando-se d'iste estilo, substituindo istas monedas por atras d'oro y archent mas chicorronas. EnQalat Ayyūb tamién cudió monedas Mohamed ben Suleyman en as que se feba referencia a o califa Hisam II.
Con a invasión d'osalmurabitz se produce atra vegada a unificación monetaria d'Al-Andalus, estando a moneda oficial o dinar, dito por oscristianosmorabatín. Atamas d'iste feito en Saraqusta continoron cudindo-se monedas taifals, bellas a nombre d'o emirAli ben Yusuf. No son tan intresants en Aragón as monedas d'osalmuades, asdoblas d'oro, encara que circuloron tamién por os reinos cristianos.
As primeras cudicions medievals en oreino d'Aragón son prou relacionatas con oreino de Navarra. En ixos primers anyos prencipian a fer-se, como en a resta d'Europa, monedas debellón, unaaliación d'archent yarambre. Ista monedas prencipiarían a substituir a las antigas monedas visigodas, bizantinas y romanas, asinas como a os dirhams en as zonas musulmanas d'a peninsula. En ista epoca en Aragón tamién se cudioron monedas foranas, como as castellanas feitas en1134 enZaragoza por o reiAlifonso VII deCastiella. Os primers tipos d'o reino aragonés seguiban o patrón imposato porSancho Garcés III enNachera, con o títol de"Naiara" y l'árbol de Sobrarbe. Dende a nueva unión d'Aragón con Navarra a traviés d'a persona d'o reiSancho Remíriz en1076 y mientres os reinatos dePero I yAlifonso, s'emitió moneda aragonesa enChaca, que teneba tamién curso legal en Navarra. En tornar a cudir-se os diners de bellón navarros desapareixerá l'arbol d'as monedas ta estar substituito por a cruz patriarcal, apareixiendo a os dos cantos d'a cruz a leyenda"ARA-GON". A unidat de cuenta aragonesa yera por ixas envueltas osueldo que se dividiba endiners, formando doce diners chaqueses un sueldo chaqués. Mientres os succesivos reis enantaban enta o sud creyoron atras cecas mas meridionals, como a deMonzón en tiempos de Pero I. Pareixe que a moneda yera escasa en istas epocas en o reino d'Aragón, por ixo circulaban tamién atras monedas foranas como osdiners sanchez emititas por o reiSancho VII de Navarra, asmorlanesas provenients d'oBiarn u ospetavinos con orichen enPiteus, amás de monedas deBarcelona y as piezas arabes d'oro.
Florín d'Aragón de Pero IV.
Atamas d'a unión dinastica d'Aragón con ocondau de Barcelona ta formar aCorona d'Aragón, cadagún d'istos territorios continoron cudindo y fendo servir a suya propia moneda.Alifonso II cudió diners chaqueses, pero fendo una reforma en os suyos divisors, dividindo-se dende alavez en obolos umiallas y denominando-se"moneda chaquesa nueva". En zaguerías d'osieglo XII circulaban por o reino diners y obolos de bellón,morabatins arabes (almurabiz) u castellanos d'oro y monedas foranas provenients de Castiella, Biarn y Catalunya. Estió o reiPero II d'Aragón qui metió fin a ista anarquía monetaria, deixando como sola moneda de curso legal a moneda chaquesa y fendo que a resta hesen de tasar-se en función d'ista, ye decir con a valgua que tenesen seguntes a suya lei y talla en sueldos chaqueses. En primerías d'osieglo XIV o dinero chaqués circulaba amplament tamién por a zona deLeida yTortosa, por o que o reiChaime II establió una nueva ceca enSarinyena, que no emitió guaires diners, pero que miraba de distribuir mas facilment a producción d'a moneda. EstióPero IV (1336-1387) qui instaló a ceca en Zaragoza, capital d'o reino, cerrando asinas o ciclo d'as cudicions chaquesas.
Os diners chaqueses que circuloron por o reino en tiempos deChaime I se cudioron en Leida y puet estar que os que circulaban en os reinatos dePero I yPero II se fesen en Uesca y os de Alifonso I enMont Aragón encara que no se sabe guaire bien. Respective a o peso d'as monedas, en tiempos de Sancho Remíriz o peso d'os diners oscilaba entre os 0,80 y 1,20 gramos y o d'as miallas entre 0,40 y 0,53 gramos, estando en tiempos de Chaime I de 0,80 a 0,90 gramos o peso d'os diners y 0,40 gramos as miallas y tornando a alcanzar o peso orichinal con Pero IV.
En muitos d'os estaus d'a Corona se cudioron monedas d'archent a imitación d'ogros francés u ogroat anglés. S'emitioron tamién monedas d'oro enSicilia,Cerdenya yNápols. Pero IV metió en os suyos estaus una nueva moneda, oflorín d'oro de Florencia, orichinario d'ista ciudat y que levaban as imáchens de Sant Chuan y a flor, emblemas d'a ciudat deFlorencia. AsCorz d'Aragón de 1372 s'oposoron a la substitución d'a moneda chaquesa por ista nueva divisa, por o que o rei mandó cudir os florins difuera d'as mugas d'o reino, en a ceca dePerpinyán a on ya s'heban empezato a fabricar en1346. Asinas osflorins d'oro d'Aragón nomás se cudioron en Zaragoza por un breu periodo de tres anyos d'o reinato de Pero IV y se ferían dimpues en as cecas dePerpinyán,Valencia,Barcelona,Tortosa yMallorca dica tiempos d'o reiFerrando o Catolico en1483.
No bi ha guaire continidat entre a moneda medieval aragonesa y a d'osieglo XV. O reiChuan II cudió monedas d'oro y archent en Zaragoza y ducaus en Barceloma, pero pareixe que no emitió a moneda chaquesa, que en l'anyo1428 heba estau lechitimata por asCorz de Teruel, viedando l'uso d'atro tipo de moneda. As monedas cuditas en Zaragoza yeran ducaus d'oro yrials d'archent, con o busto reyal y oescudo d'Aragón como simbolos respectivament.
O reiFerrando II cudió monedas debellón. A ceca de Zaragoza s'esferenciaba por a letra "c" en as suyas primeras emisions que levaban o tozuelo d'o rey y un escudo trestallato con as armas deCastiella,Leyón,Aragón ySicilia. Atras marcas de cecas yeran as inicials d'os mayestros que heban feito as monedas "s" (Sánchez), "g.s" (Gabriel Sánchez) y "l.s" (Luis Sánchez). En os ducaus apareixeba amás a mazada deTriunfator et Catolicus. Os meyos ducaus d'oro d'ista epoca se deciban"fernandins"
Dimpués de l'anyo1506 se cuden piezas de diez, cuatre y un ducaus. Cal destacar una rariza moneda que en cuentas de seguir o tipo normal con o escudo d'Aragón, leva oescudo de Zaragoza, un castiello de dos torres con unacruz de Lorena en o centro, a marca de ceca "c" y as inicials d'un d'os Sánchez.
D'atra man o rei Ferrando, de conchunta con a suya mullerIsabel I de Castiella, cudió en1475 moneda en iste reino que no yera de curso legal en Aragón. Istas monedas como ye de dar conservaban o sistema monetario castellano establito por o reiHenrique IV, que feba servir l'oro ta a moneda castellana (castellanos) y l'archent ta os rials y os suyos divisors. Con a lei pragmática deMedina del Campo de1497 se miró d'unificar a moneda d'oro d'os estaus perteneixients a las dos coronas. O nuevo ducau sería una moneda d'archent de gran calidat que tendría prou importancia en toda Europa. En as piezas castellanas amaneixe tamién o escudo d'Aragón-Sicilia, chunto a o de Castiella-Leyón, os dos baixo l'alica de Sant Chuan y con a mazada de "Sub umbra alarum tuarum protege nos domine". As monedas castellanas d'os Reis Catolicos continoron emplegando-se mesmo en os reinatos deChuana yFelipe I de Castiella, de Chuana yCarlos I de Castiella y o de Carlos I, encara que en Aragón no estió asinas.
100 ducaus d'oro de Zaragoza de Chuana I y Carlos I
Dimpués d'a muerte d'o rei Ferrando II continoron cudindo moneda d'oro plata y bellón a suya filla Chuana y o fillo d'ista Carlos con a leyenda deIoana et Karolus - Rex Aragonum. Debito a la manca de monedas d'archent, en os anyos1518 y1519 asCorz de Zaragoza autorizan a o tresorero Luis Sánchez ta cudir rials y meyos rials con o peso y lei d'os deCastiella, asinas se cambea a valgua d'o rial d'archent y s'achusta a iste a moneda de bellón. Pocos anyos dimpués, en 1528 s'enampla d'anterior acto de Corz ta osducaus y meyos ducaus y rials y meyos rials con as midas de Castiella y ta amoneda chaquesa, diners y miallas.
D'as emisions de moneda deFelipe I entre1555 a1598 no se sabe guaire, encara que si que apareixe en1564 o fuero nuevo d'asCorz de Monzón respecto a la fabricación de moneda. Iste fuero determina a fabricación d'escudos d'oro como os de Castiella, encara que con as armas d'Aragón y miallas. En1576 s'alcuerda cudir dos mildoblons y diners chaqueses en miallas dica vente mil libras. En istas monedas apareixe o nombre d'o rei en latínPhilipus y o títol deAragonum rex.
As pocas monedas que se cudioron en o reinato deFelipe II yeran d'archent, de ueito y cuatre rials en1611, rials en1611 y1612 y meyos rials en1612. DeFelipe III se sabe que cudió moneda d'archent recortata de 8, 4, 2 y 1 rials en 1651 y rials redondos y recortatos de1652.
En o reinato deCarlos II se facioron rials y monedas de bellón d'os tipos habituals, achustando-los a las monedas de 2 morabatins procedents de Castiella. En primerías d'osieglo XVIII cudió dineriellos o reiCarlos III d'Aragón, dica1710 cuan l'archiduque deixó o trono a Felipe IV.
Felipe IV cudió bellas monedas en Aragón mientres os primers anyos d'os suyo reinato dica o9 de chunio de1728 cuan ordenó que no se cudise mas moneda con tipo aragonés, encara que ya feba anyos que no se feba. A moneda chaquesa mas tardana que existe ye de l'anyo1719 y d'ixe mesmo anyo y d'o sieguient bi ha piezas de 8, 4 y 2morabatins con a marca "z" d'a ceca de Zaragoza que siguen o sistema cheneral espanyol. A emisión de moneda en Aragón remata o16 de chulio de1730, por un decreto d'o rei Felipe IV (ya nomás con o títol de Felipe V d'Espanya) en que se prohibe cudir moneda en Zaragoza.
Dimpués d'as midas presas por Felipe IV ta rematar con a cudición de moneda enAragón nunca mas no se tornó a fer moneda en o país, pasando a estar moneda de curso legal en tot o territorio nacional a moneda estatal. En ista epoca circulaban os escudos d'oro, os rials d'archent y os cuatrenos, ochavos y morabatins d'arambre.
En1809Chusé I Bonaparte ordenó que todas as monedas d'oro y archent levasen a suya valgua enrials de bellón, estando 20 en o caso de l'antigo rial de a ueito, que pasó decir-se "duro". En istas monedas apareixeban os simbolos de Castiella, Leyón, Aragón y Navarra y l'alica d'osBonaparte.
En1848 siguió en Aragón o sistema monetario cheneral con as siguients monedas d'oro o doblón de 100 rials y 8,37 g, d'archent o duro de 20 rials y 27,25g, con divisors de meyo duro, peceta de cuatre rials, meya de dos y rial y d'arambre o meyo rial, decima, doble decima y meya decima de rial. Os morabatins valeban tres centimos y ya en 1855 os rials, que yeran a unidat monetaria, se dividiban en cient partis, reducindo-se a centimos os morabatins.
En l'anyo1864 s'establió oescudo d'archent de 12 gramos, 980 miligramos y 900 milesimas de fino como unidat en toz os reinos. En oro a unidat yera odoblón (de 10, 4 y 2 escudos), en archent o duro, o escudo, a peceta y a meya peceta y en arambre o cuartiello, a decima y a meya decima.
Ye ya en1868 cuan dimpués d'o reinato d'Isabel II s'imposa como moneda apeceta que sería a moneda de curso legal en toda Espanya dica l'anyo2002 cuan prencipió a emplegar-se l'euro.
Mientres a Guerra Civil bi habió en o bando republicano emisión de monedas y billez por parti de bels municipios d'Aragón, mesmo con o escudo d'oConsello Rechional d'Esfensa. En cuasi toz os casos a valgua d'istos billez y monedas yera poca.
Atamas de no cudir moneda propia en a epoca d'as pecetas se facioron bellas referencias a Aragón en as monedas como o "duro" adedicato a Aragón con a imachen d'aPuerta d'o Carmen de Zaragoza y a bailarina dePablo Gargallo (1994) u a moneda de 2000 ptas adedicata a la "Maja Vestida" deGoya (1996).
OTractau d'a Unión Europea, que dentró en vigor en1993, preveye a creyación de unaUnión Economica y Monetaria con a introducción d'una moneda unica. De ella ferían parti os estaus que cumplieran una serie de condicions y se metería en circulación de forma gradual. Os estaus miembros d'aUnión Europea alcordaron o15 d'aviento de1995 enMadrid a creyación d'una moneda común europea - baixo a denominación d'euro - con calendata de prencipio de circulación en chinero de l'anyo2001.
EnAragón como parti d'un estau d'a zona euro ista moneda precipió a circular o1 de chinero de2002 y ye dende alavez a moneda de curso legal en o país. As monedas que circulan son de dos y un euro y de 50, 20, 10, 5, 2, y 1 centimo d'euro.
Ya que Aragón no ye un estau independient no tien a posibilidat de cudir moneda propia, por o que actualment circulan por o territorio aragonés monedas d'os 20 estaus independients que sí que lo fan. Encara que dengún estau dica hue ha cudito moneda de curso legal que tienga bella relación con Aragón, si que ye previsto queEspanya emita monedas conmemorativas de 2€ aintro d'a suya serie adedicata a oPatrimonio d'a Humanidat en o Espanya con a imachen d'os dos molimentos asinas categorizatos que existen en Aragón: omudéchar aragonés (que apareixerá previsiblement en 2020) y omacizo d'as Tres Serols (que habría d'apareixer en 2036).
Sí que s'han feito monedas conmemorativas en o estau español adedicatas a Aragón, como as dos monedas adedicatas a laExpo 2008 de Zaragoza con as imáchens d'oPabillón Puent y aTorre de l'Augua (10€ d'archent, 2007), a moneda adedicata a o bicentenario d'aGuerra d'o Francés con as imáchens dePalafox yAgustina d'Aragón (400€ d'oro, 2008), as monedas adedicatas aFrancisco de Goya (3 de 10€ d'archent, "Maja", "Vendimia" y "Garrotes", y una de 400€ d'oro, "Volaverunt" , 2010) y as monedas adedicatas a las ciudaz deHuesca (5€ d'archent, 2010),Zaragoza (5€ d'archent, 2011) yTeruel (5€ d'archent, 2011) con os suyos escudos y as suyas seus aintro d'a serie de capitals provincias espanyolas.
(es) Rivero, Casto M. del:La moneda arábigo-española; Madrid,1933.
(es) Prieto y Vives, Antonio:Los Reyes de Taifas, estudio histórico-numismático; Madrid,1926.
(es) Beltrán Villagrasa, Pío:Obras completas, II, Zaragoza,1972:Los dineros jaqueses, su evolución y su desaparición (pp. 397–464);Notas sobre monedas aragonesas (pp. 465–533);El sueldo jaqués de cuatro dineros de plata (pp. 534–584).
(fr)Beltrán, Antonio y P.:Monnaies frapées au nom des Rois Catholiques; París,1953.
(es)Beltrán, Antonio: "Ensayo sobre la cronología de las monedas castellanas a nombre de los Reyes Católicos"; Numisma, 7, Madrid,1953, p. 37.
(es) Beltrán, Pío:Los dineros jaqueses, su evolución y desaparición; Obra completa, II, Zaragoza,1972, p. 456.
↑(en) M. Kroll, review of G. Le Rider'sLa naissance de la monnaie,Schweizerische Numismatische Rundschau80 (2001), p. 526.
↑(en) D. Sear:Greek Coins and Their Values vol. 2, Seaby, Londres, 1979, p. 317.
↑(en) G. Hanfmann, pp. 73, 77. R. Seaford, p. 128, points out, "The nearly total lack of ... coins in the excavated commercial-industrial areas of Sardis suggests that they were concentrated in the hands of the king and possibly wealthy merchants."
↑(en) A. Ramage:Golden Sardis, King Croesus' Gold: Excavations at Sardis and the History of Gold Refining, editato por A. Ramage y P. Craddock, Harvard University Press, Cambridge, 2000, p. 18.