Iste articlo ye en proceso de cambio enta laortografía oficial de Biquipedia (laOrtografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Iste articlo ye sobre un estau d'America d'o Norte; ta atros usos d'a palabra, se veigaMexico (desamnbigación).
Con una superficie d'alto u baixo 2 millons de kilometros cuadratos,[3] Mexico ye o cinqueno país mas gran d'America y o catorceno mas gran d'o mundo. Con una población de 103 millons d'habitants, ye l'onceno país mas poblato d'o mundo, y o paíscastellanoparlant mas poblato d'o mundo.[4]
O territorio mexicano ha estau habitato dende fa mas de 21.000 anyos.[5] As arias fértils d'o centro y sud estioron o puesto d'orichen de grans civilizacions, como aolmeca, atolteca, amaya y l'azteca. Ista zaguera construyió un gran imperio que remató con a plegata d'os espanyols que lo conquerioron y bi establioron o virreinau d'aNueva Espanya. En 1821 a Nueva Espanya s'independizó, naixendo asinas Mexico, y en 1824 se constituyó como republica federal. Os primers anyos d'a vida independient de Mexico fuoron marcatos por os conflictos entre os conservadors y liberals, dos intervencions foranas y a perdua de mas d'a metat d'o suyo territorio a mans d'os estausunidenses. ARevolución Mexicana, conflicto belico de 1910 a 1917, produció una nueva constitución social encara vichent. A economia mexicana experimentó una bonanza dica a cayita abrupta d'os pres d'o petrolio mientres a decada de 1980. Mexico acubilló a un numero important de refuchiatos d'aGuerra Civil Espanyola y d'as dictaduras deLatinoamerica. OPartido Revolucionario Institucional dominó a vida politica d'o país dica finals d'o sieglo XX. En 1993 Mexico ratificó oTractau de Libre Comercio d'America d'o Norte conCanadá y osEstaus Unius.
Ta mas detalles,veyer l'articloHistoria de Mexicoveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Ta mas detalles,veyer l'articloCivilizacions precolombinasveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Fa alto u baixo 30.000 anyadas que o territorio de l'actual Mexico fue ocupato por grupos humans de cazataires-recolectors, habendo-se feito troballas datatas en 21000 aC en os chacimientos arqueolochicos d'o país. Se i desembolicó l'agricultura fa 9.000 anyadas, estando opanizo o suyo prencipalalimento cultivato (encara que o suyo cultivo apareixió fa nomás que 5.000 anyadas). Antiparte, as primeras troballas de repuis d'alfarería son de fa 2.500 anyadas. Iste desarrollo estió nomás en a parte central mas fértil d'o país, y en o norte continoron os grupos humans vivindo d'acazata y a recolección, en no tener as posibilidaz de i desarrollar una sociedat agraria. Por ixo a primeracivilización apareixió en o centro-sud d'o país, y ye acultura olmeca.
Arredol de100 dC, a ciudat deTeotihuacan se convertió en o prencipal centro urbán d'o centro-sud de Mexico, tenendo baixo a suya influencia o territorio que s'estendilla dende l'actualNuevo Mexico, enEstaus Unius, dicaCosta Rica, enCentroamerica. A ciudat teneba en a suya epoca de mayor esplendor unasuperficie de 20km² y unapoblación de 125.000-200.000 habitants. Sindembargo, a ciudat fue cremata y o suyo territorio espullato en750 por grupos de nomadaschichimecas que proveniban d'os disiertos d'o norte d'o país, esboldregando-se o suyo poderío.
Succedindo a Teotihuacan, a ciudat deTula estió o centro d'una nueva civilización que exerceba o suyo dominio sobre o centro de Mexico mientres os sieglosX yXI, y que prene o nombre d'ostoltecas, que dan o suyo eponimo a la ciudat. En ixas envueltas amanixioron os primers grupos organizatos deguerrers que s'organizaban en chermandaz recibindo o nombre d'un animal, estando tamién practicants de sacrificios humans. Tula establió vinclos con atros territorios, incluyindo-ie apeninsula de Yucatán, a on se trobaba a ciudat maya deChichén Itzá. Osmayas tamién heban desarrollato una civilización, acivilización maya, dende l'anyo 100 y que plegaría a o suyo momento de maximo esplendor arredol de600-900. Os suyos centros urbans se caracterizaban por os suyos centros ceremonials en edificios singulars, posibles en haber-se-ie desarrollato una important producción agricola.
O zaguer grupo d'osnahua en plegar en o centro de Mexico estioron osaztecas, que establioron a ciudat deMexico-Tenochtitlán (l'actualciudat de Mexico) en1325 en rematar un pelegrinache conducito seguntes a leyenda por o suyo diosHuitzilopochtli. Se diz que fundoron a suya capital en o puesto a on heban trobato unaaliga en minchando sobre uncactus, elemento mitolochico que se troba hue representato en abandera de Mexico. Os aztecas creyoron una alianza con atras dos ciudaz d'a comarca,Texcoco yTacuba, alianza que se conoix con o nombre deTriple Alianza y prencipioron un proceso d'expansión basato en as suyas conquiestas militars, controlando un territorio que s'estendillaba dende l'Oceano Pacifico a l'ueste dica oGolfo de Mexico a l'este. Nomás que ospurépechas y ostlaxcaltecas, amás de bellos atros chicoz pueblos, mantenioron a suya independencia respective de l'imperio azteca. A capital azteca,Mexico-Tenochtitlán, con una poblción d'alto u baixo 200.000 habitants, se convertió en una d'as prencipals ciudaz d'o mundo en ixas envueltas.
Ta mas detalles,veyer l'articloConquiesta de Mexicoveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Sindembargo, a cayita de l'imperio azteca se fació a escape cuan plegoron a o territorio os conqueridorsespanyols mandatos porHernán Cortés, qui plegó a la peninsula d'o Yucatán en1519. Ista conquiesta producirba una radical transformación d'as sociedat mesoamericanas.
Os espanyols plegoron a las costas mexicanas dende as suyas colonias recients en as islas deCuba yDomingo, y en plegar-ie recibioron noticias que charraban d'uns territorios a l'interior d'o país con una gran abundancia d'oro y atras riquezas, asinas que prencipioron a conquiesta d'o territorio, en una situación en a cual teneban amás a suerte de que os nativos, en interpretación d'antigasleyendas, los considerasendioses u a lo menos como representants d'o diosQuetzalcóatl que tornaba ta recuperar o suyo reino. En cualsiquier caso, prencipioron una serie d'escaiciomientos que provocoron l'esboldregamiento de l'Imperio azteca en morirMoctezuma Xocoyotzin, tenendo en a luita l'aduya d'ostlaxcaltecas y d'atros pueblos y sinyors enfrentatos con os aztecas. En o proceso, a ciudat deMexico-Tenochtitlán quedó destruita cuasi de raso.
Ta mas detalles,veyer l'articloNueva Espanyaveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Ta mas detalles,veyer l'articloestaus de Mexicoveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Os Estaus Unius Mexicanos son una federación detrenta y un estaus libres y sobirans en cuanto a o suyo rechimen interior y independients os un d'os atros. O gubierno de cada estau ha de tener unsistema congresual de gubierno presidito por un gubernador electo cada seis anyos sin posibilitat de reelección. O poder lechislativo d'os estaus recaye sobre un Congreso d'os Deputatos unicameral, o numero d'escanyos d'o cual pende de cada estau. A chudicatura recaye sobre un Tribunal Superior de Chusticia. Cada estau tien a suya propia constitución y codigo civil y penal. Cada estau a la vegata se divide en municipios que pueden comprender un u mas lugars u ciudaz. Os municipios son tamién autonomos en o suyo rechimen interno y tienen un poder limitato de recaptación fiscal. Os municipios son os entes autonomos de ran administrativo mas chicot d'o país.
ACiudat de Mexico ye a capital, seu d'o poders de gubierno d'a Unión, y capital d'os Estaus Unius Mexicanos. Como capital u entidaz federativa, tradicionalment ha estau administrato dreitament por o gubierno d'a federación (o president y o Congreso d'a Unión); pero dende a decada de1990, ha recibito un mayor grau d'autonomía y os residents en l'actualidat trigan o chefe de gubierno y os deputatos d'un congreso unicameral dito l'"Asemblea Lechislativa". A Ciudat de Mexico no tien constitución propia, sino un Estatuto de Gubierno. Ye dividito en deciseis delegacions as cuals no son autonomas de tot, encara que a sobén se comparan a os municipios d'os estaus.
Os estaus d'a federación mexicana y a Ciudat de Mexico se conoixen de manera conchunta como "entidaz federativas" (entidades federativas, en castellano). As entidaz federativas de Mexico son:
Ta mas detalles,veyer l'articloCheografía de Mexicoveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Mapa de Mexico
Mexico ye situato en o subcontinent d'America d'o Norte. Cheolochicament a muga entre America d'o Norte yAmerica Central ye l'istmo de Tehuantepec, lo que fa que un 12% d'o territorio mexicano —incluyindo-ie apeninsula de Yucatán— se trobe en ista zaguera rechión; fisiograficament l'Eixe Volcanico Transversal (u aSierra Nevada) divide as dos rechions.[11] Cheopoliticament, manimenos, a muga entre America d'o Norte y America Central ye a muga conBelize yGuatemala, y Mexico se considera un país norteamericán.
A superficie total de Mexico ye de 1.972.550km², que incluye alto u baixo 6.000km² d'islas situatas en l'oceano Pacifico (como as islasGuadalupe yRevillagigedo), en amar Caribe y en oGolfo de California. Mexico comparte una muga a o norte con osEstaus Unius de 3.141km; a o sud con Guatemala de 871km y con Belize de 251km.
A topografia mexicana ye muit accidentata. O territorio mexicano ye situato en una d'as arias tectonicas mas dinamicas d'o mundo; fa parti de l'"Aniello de Fuego d'o Pacifico", una rechión d'actividaz volcanica y sismica.[6] Mexico se troba en a rechión occidental d'aplaca Norteamericana y a suya intersección con aPlaca de Cocos y aPlaca d'o Caribe. Fisiograficament o país puet subdividir-se en nueu rechions prencipals:[6]
Debito a la suya topografía, en Mexico bi ha pocos ríos muit grans u lacos naturals. Os ríos mas importants son orío Lerma, que naixe en a cuenca de Toluca, forma olaco de Chapala, o mas gran de Mexico, y desemboca en l'oceano Pacifico. Orío Pánuco naixe en l'Altiplán, trescruza a Sierra Madre Oriental y desemboca en o Golfo de Mexico. Orío Balsas drena a Depresión d'o Balsas y atras rechions d'o sud de l'Altiplán Mexicano, trescruza a Sierra Madre del Sud y desemboca en l'oceano Pacifico, en o sud. OGrijalva y l'Usumacinta, forman un sistema que drena as Sierras de Chiapas y, como orío Papaloapan, desembocan en o Golfo de Mexico. Atros lacos, como oPátzcuaro y oCuitzeo son os remanents d'os grans lacos y turberas que cubriban a mayor parti d'o sud de l'Altiplán antis d'a plegata d'os europeus.[6]
O norte, d'atra man, ye muito mas arido, especialment en a rechión nortoccidental. O río mas important d'o norte de Mexico, ye o que forma a muga con osEstaus Unius, oRío Bravo (conoixito como Río Grande en os Estaus Unius). Orío Colorado, que naixe en os Estaus Unius, trescruza una chicota parti d'o territorio de Mexico en l'occident ta desembocar en o Golfo de California.
Debito a la variación topografica d'o territorio, bi ha una gran variedat de climas, dendetropicals ysubtropicals, os aridos y deserticos, dica os climas fredos de montanya templatos. O norte ye mas arido, pero d'o centro enta o sud, asplevias son mas abundants; as plevias son estacionals, de mayo dica setiembre, templando o clima de montanya de l'Altiplán Mexicano, que mientres o verano, no blinca d'os 28-30°C. As temperaturas meyanas oscilan entre os 16-20°C.[12] A mayor parti d'a población vive en ista rechión. A elevacions mas baixas, inferiors a os 1.000 m, as temperaturas meyas son mas altas y blincan d'os 20°C.[12] En as tierras baixas, y en a peninsula de Yucatán, os veranos son muit calidos, y as temperaturas hibernals no baixan d'os 15°C. En as sierras, mas que mas en Sierra Nevada, as temperaturas son muit baixas y as chelatas son comuns asinas como a precipitación en forma denieu.
Mexico ye un d'os 17países megadiversos d'o mundo. Con mas de 200.000 especies diferents, en Mexico vive un 10-12% d'a diversidat d'o mundo.[13] Mexico ye o primer país d'o mundo en biodiversitat enreptils con 707 especies conoixitas, segundo enmamifers con 438 especies, cuatreno enanfibios con 290 especies, y cuatreno enflora con 26.000 especies diferents.[14] Mexico tamién ye considerato o segundo país d'o mundo en numero d'ecosistemas y cuatreno en numero total d'especies. Alto u baixo 2.500 especies son protechitas por leis mexicanas.[15] O gubierno mexicano ha creyato oSistema Nacional d'Información sobre Biodiversitat, ta estudiar y promover l'usosustenible d'os ecosistemas d'o territorio.
En Mexico, 17 millons d'hectarias son consideratas "Arias Naturals Protechitas" y bi incluyen 34reservas d'a biosfera (ecosistemas inalteratos) 62 parques nacionals, 4 monumentos naturals (protechitos por a suya valura estetica, cientifica u historica a perpetuidat), 26 arias de flora y fauna protechitas, 4 arias de protección d'os recursos naturals (conservación d'a tierra, as cuencas naturals y asselvas) y 17 santuarios (zonas de riqueza abundant en especies).[13]
Ta mas detalles,veyer l'articloEconomía de Mexicoveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Mexico tien una economía de libre mercato orientata a las exportacions. Ye un país de renda meyana-alta,[16] con a renda per capita mas alta deLatinoamerica en termins nominals.[17] Mexico ye a 13ena economía mas gran d'o mundo d'alcuerdo con o suyoProducto interior bruto enparidat de poder adquisitivo y a segunda mas gran de Latinoamerica, dimpués de Brasil.[18] Dimpués d'a crisi de1994, Mexico se recuperó a escape con a construcción d'una economía moderna y diversificata.[17] As administracions recients han amillorato a infraestructura y han permitito a competencia privata en os puertos maritimos,aeropuertos,ferrocarrils, as empresas detelecomunicacions, a cheneración d'electrecidat (de manera limitata) y a distribución degas natural.
Seguntes o documento de 2007/2008 d'asNacions Unidas sobre o desarrollo humán, l'11,6% d'a población vive en apobreza,[19] y o 3% en pobreza extrema.[20] Manimenos, a desigualdat d'a renda encara ye un problema grieu, y existen divisions entre ricos y pobres, o norte y o sud, y as arias rurals y urbanas. Os contrastes en o desarrollo humán (IDH) amuestran una gran disparidat entre municipios ricos, comoSan Pedro Garza García, enNuevo León con un ran de desarrollo economico, educativo y de sanidat parellán a o d'Alemanya, y o municipio de Metlatonoc, enGuerrero, con un ran d'IDH parellán aSiria.[21][22]
Muitos d'os efectos positivos en a reducción d'a pobreza y o incremento d'o poder adquisitivo d'a clase meyana han estau atribuito a la estabilidat macroeconomica conseguita en as zagueras dos administracions presidencials. O creiximiento d'o PIB anyal meyano de1995 a2002 estió d'o 5,1%.[23] A desaceleración economica d'osEstaus Unius produció un efecto parellán, pero mas grieu, en Mexico, d'o que se recuperó a escape y creixió un 4,1% en2004, un 3% en2005 y un 4,8% en2006. A inflación s'ha reducito a minimos historics de 3,3% en 2005, y as taxas d'intrés tamién se troban a minimos historicos, lo que ha estimulato o consumo a credito d'a clase meya. L'administración d'o president Fox conseguió a estabilidat monetaria: o déficit d'o presupuesto se redució, y a deuda externa representa actualment nomás o 20% d'o PIB.[23] Mexico comparte conChile, o grau mas alto d'inversión basata en o credito largo plazo d'a deuda, d'a rechión latinoamericana. A reducción en a pobreza tamién ha estau reducita gracias a lasremesas d'os mexicanos residents en os Estaus Unius, que fan una cifra de 20 mil millons de dólars por anyo, y s'han convertito en a segunda fuent mas gran de capital forano.[24]
Mexico ye un d'os países mas ubiertos d'o mundo, ya que alto u baixo un 90% d'ocomercio se troba baixo as estipulacions de diversostractaus de libre comercio con mas de 40 países, d'os que, oNAFTA, con os suyos vecins nortamericanos, ye o mas influyent: cuasi un 90% d'as exportacions de Mexico se dirichen a os Estaus Unius u Canadá y cuasi un 55% d'as importacions en provienen.[25] Atros tractaus importants que Mexico ha sinyato son os tractaus con aUnión Europea, conChapón, conIsrael y atros países de Latinoamerica. Como tal, Mexico s'ha convertito en una potencia comercial internacional; Mexico ye o quinceno exportador mas gran d'o mundo —deceno si a Unió Europea se considera una sola entidat.[26] De feito, Mexico exporta mas que a suma d'as exportacions de toz os países d'oMercosur yVenezuela.[26]
As preocupacions economicas prencipals son a dependencia comercial y financiera d'os Estaus Unius, a distribución inequitativa d'a riqueza y a manca d'oportunidaz economicas ta as comunidaz indichenas d'os estaus d'o sud.
Mexico ye o país castellanoparlant mas poblato d'o mundo, con mas d'o doble de población queEspanya,Colombia uArchentina. De feito, un tercio de toz os castellanoparlants d'o mundo viven en Mexico.[27] O 98,8% d'a población mexicana parla o castellano; l'1,5% parla onáhuatl y o 0,8% parla omaya. Seguntes datos d'o zaguer censo lingüistico (2000) o 7,1% d'a población mexicana —ye decir alto u baixo a metat d'o total d'a población indichena— parla bella luenga amerindia, y l'1,2% no parla o castellano.[28]
Encara que a constitución de Mexico no estableixe denguna luenga oficial, o castellano ye a luenga oficialde facto, y a luenga nacional d'o estau. Manimenos, tamién son luengas nacionals, as 62luengas indichenas minoritarias, seguntes a Lei Cheneral d'os Dreitos Lingüisticos d'os Pueblos Indichenas, publicata en 2001. Seguntes ista lei, as luengas amerindias tienen a mesma valideza que o castellano en os territorios a on se parlan y os indichenas tienen o dreito de solicitar bels documentos oficials en as suyas luengas.[29] A lei otorga o estatus de luenga nacional a todas as luengas amerindias que se parlan en o territorio mexicano sin importar-ne o numero de parlants —belunas d'ellas nian plegan a os 100 parlants— y sin importar-ne l'orichen. Alavez, se reconoixen as luengas d'os indichenas desplazatos d'osEstaus Unius —como oskickapoo— y d'ospueblos indichenas refuchiatos deGuatemala.
O esporte mes popular ye ofútbol y en a mitat norte tamién ye muito popular obéisbol. Entre os esportes individuals destaca oboxeyo y l'atletismo, mas que mas en a preba demarcha atletica conoixita en Mexico comoLa caminata.
↑Pobreza definita como porcentache d'a población que vive con menos de 2 dólars nortamericanos por día, enHuman Development Report 2007/2008 UNDP. Calendata d'acceso: 4 de chulio de 2007
↑Pobreza extrema definita como o porcentache d'a población que vive con menos d'1 dólar norteamericán por día, enHuman Development Report 2007/2008. United Nations. Calendata d'd'acceso: 4 de chulio de 2008
↑(es)"Sobresale Nuevo León por su alto nivel de vida" El Norte, Requiere subscripción: "Al realizar por primera vez un estudio a nivel municipal, el organismo de la ONU ubicó a San Pedro Garza García como el segundo municipio con mejor Índice de Desarrollo Humano, después de la delegación Benito Juárez; y a San Nicolás de los Garza como el sexto, de los 2 mil 426 municipios de todo el País."
12(en) CRANDALL, R (2004) "Mexico's Domestic Economy: Policy Options and Choices" inMexico's Democracy at Work, Crandall, Paz and Roett (editors): Lynne Reinner Publishers, USA
.svg)
.jpg)
