Iste articlo ye en proceso de cambio enta laortografía oficial de Biquipedia (laOrtografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Diferencia entre marea baixa y marea alta en o Puerto d'aisla de Ré,golfo de Bizcaya (clicar sobre a imachen).
Asmareas son variacions periodicas d'olivel d'amar por efecto de l'atraccióngravitatoria d'aLuna y en menor mida d'oSol. As mareas se notan d'una traza diferent en cada zona.
EnCheolochía yPlanetolochía s'aplica tamién o termin "marea" a las deformacions periodicas que l'atracción gravitatoria d'a Luna, o Sol u cualsiquier atrocuerpo celeste causan en alitosfera u cualsiquier part solida d'aTierra u cualsiquier atro cuerpo celeste. A planeta en o suyo conchunto se comporta como una masa fluida que ye deformada por as fuerzas exteriors.
O sistema Tierra-Luna rota con un centro de chiro que no se troba en o mesmo centro d'aTierra encara que sí que se trobe en a Tierra. O movimiento de rotación produce unafuerza centrifuga que se compensa con l'atracción entre a Tierra y a Luna. L'atracción ye mes gran en os puntos mes amanaus a la Luna, a fuerza centrifuga ye mes gran en os puntos oposaus a la Luna. A resultant d'as dos fuerzas ye maxima en os puntos aliniaus con o sistema Tierra-Luna, y ye una resultant adrezada enta l'exterior, por o que se produce una puyada d'o livel d'a mar (encara que con cierto desfase a causa d'a rotación). Como en un día cualsiquier zona d'a Tierra s'alinía con a Luna dos vegadas, bi habrá dos intes diarios de livel mes gran ("pleamar" u "marea alta"), y dos minimos ("baixamar" u "marea baixa").
As mareas son mes grans cuan a Luna y o Sol son aliniaus con a Tierra, en conchunción u en oposición, porque se suman as fuerzas gravitatorias d'o Sol y a Luna. Se dicen "mareas vivas".
As mareas son menors cuan a Luna y o Sol se troban en cuadratura (fan un anglo recto con a Tierra en overtice), porque se contrarrestan as dos fuerzas d'atracción. Se dicen "mareas muertas".
As mareas son cuasi impercepcibles enalta mar, pero puyan a man d'a costa cuan se i va acumulando en frent una masa d'augua que forma a protuberancia mareal. A forma, a mida y a fondura d'os oceanos influye muito en a magnitut d'as mareas. En amar Mediterrania as mareas tienen poca importancia en estar una mar chicota. Bi ha determinaus ríos grans como aSena y aGarona que tamién son afectaus por as mareas. A diferencia d'as mareas mediterranias yatlanticas ya la notoron os autors clasicos, y figura en a "Grant Cronica d'Espanya", compilación historica deChuan Ferrández d'Heredia a partir d'autors clasicos y medievals:
Et la ysla se nombra caliç por q(ue) tomo el nombre degades & alli scomie(n)çan apuyar las mareas. es assab(er) el agua d(e)la mar por las aguas dolçes et puya entre dia & noche dos uegadas & assi como la luna cresçe assy puya mas rezia lamarea & q(u)ando la luna es a me(n)gua(n)t assi me(n)guala marea que no puya tan rezia & aq(ue)sto es cosa marauillosa por que ne(n)gun natural noy sabe dar Recaudo & la hora por ne(n)guna man(er)a no pod(r)ia(n) ir mas adela(n)t ni se podia(n) mas acostar ala ysla de caliç poco ni mucho.