Iste articlo ye en proceso de cambio enta laortografía oficial de Biquipedia (laOrtografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Iste articlo ye sobre un país independient; ta la isla d'o mesmo nombre, se veigaIsla d'Irlanda.
Republica d'Irlanda Poblacht na hÉireann Republic of Ireland
O suyo territorio albarca alto u baixo cinco seisenos d'aisla d'Irlanda (l'occidental d'as clamadasIslas Britanicas), contra la costa d'o nord-ueste deEuropa. L'atro seiseno pertoca aIrlanda d'o Norte, una rechión administrativa d'oReino Uniu y parti d'a provincia irlandesa historica d'Ulaidh.
L'articlo cuatreno d'aConstitución irlandesa, adoptata en l'anyo 1937, diz que "o nombre d'o estau yeÉire, u en anglés,Ireland".[2] Ta toz os propositos oficials incluindo as relacions internacionals y atros documentos legals, ogubierno irlandés fa servir o nombre d'Ireland, amás d'emplegarÉire ta os documentos escritos en luenga irlandesa.
As institucions d'aUnión Europea siguen o mesmo patrón dende que o irlandés fue acceptato como luenga oficial d'a Unión l'1 de chinero de 2007 y dicen a l'estauÉire - Ireland, como os nombres oficials que emplegan ta opasaporte irlandés.[3]
O nombre d'a isla tien o suyo orichen en o irlandés antigoÉriu (en irlandés modernoÉire), que significa o mesmo que o terminchermanicoland.Ériu, d'oprotocelta*Īwerjū (que tamién cheneró logalésIwerd,Mar d'Irlanda), orichinalment significabagordaria, relacionato con a fertilidat.[4]
Osceltas decibanÉire a la población irlandesa, y asinas a tierra principió a ser conoixita comotierra de l'Éire uÉireland, que derivó en l'actualIreland (Irlanda).
Hue lo día, o nombre oficial d'o estau ye Irlanda, Ireland (en anglés) y Éire en luenga irlandesa. Republica d'Irlanda,Republic of Ireland uPoblacht na hÉireann ye como apareixe en os textos oficials.
este(n)diero(n) se por la tierra. habita(n)do entro a q(ue) fueron ala fue(n)t de ebro. & aqui habitaro(n) la mayor p(ar)tida. & fiziero(n) cabo de si mismos enla dicha fue(n)t. & como p(r)imerame(n)t se clamasse(n)t appelli(n)os de aq(ue)lla ora adelant. se clamaronyberos por la habitation dela fue(n)t deebro. & aun oy doson aq(ue)llas ge(n)tes enla ysla de yrlanda la ysla ha por su p(ro)p(r)io nombre antigo .yrla(n)da. & las ge(n)tes. & el pueblo quey habitanhan nombre yberos o yberneses. & algunos claman ala ysla .yrlanda. oybernia por el nombre del pueblo. & de las ge(n)tes que y habitan.
A isla d'Irlanda tien una superficie de 84.421 km² d'os cuals un 83% corresponden a la Republica (70.280 km²) y a resta aIrlanda d'o Norte. Muga a l'ueste con l'oceano Atlantico, a lo nord-este con a Canal d'o Norte, a l'este con aMar Irlandesa que se conecta a l'oceano por meyo d'aCanal de Sant Chorche y d'aMar Celta. O relieu d'Irlanda ye suaument accidentato por diversos monts. O punto mas alto ye Carrauntoohil, con 1.041 m.
Por o suyo aislamiento dende a fin d'oWürm respecto a las arias continental y incluso respecto a laGran Bretanya, a fauna terrestre autoctona ye pobra:rabosas,furons,liebres y poquezciervos constituyen as prencipals especies; bi ha un escaso numero de reptils, nomás existe un reptil actoctono, a sargantanaZootoca vivipara. A fauna d'aus y mamifers anfibios tamién se troba redueita por a depredación. L'alca chigant —l'au que en un primer inte yera ditapingüín, encara que no perteneixeba a la família d'os pingüins australs— s'extinguió en o sieglo XVII.
Debito a lo clima templato oceanico moderato por acorrient d'o Golfo, o clima relativament templato y l'alta humidat (reforzata por la presencia d'abundantstorbas) a isla ye cuasi cubierta de tot por praus a on predomina atefla (simbolo nacional y tradicional d'a cultura irlandesa), atorba se forma a partir d'a descomposición de plantas como amolsa; os praus irlandees poseyen una color verda intensa que ha feito que Irlanda a sobén se diga "O verde Erin".
Actualment, quedan poquetasselvas en Irlanda; dica la Edat meya gran parti d'Éire yera igual que as atras islas britanicas cubierta deselvas caducifolias d'especies como oscaixicos,carrascas,alvernices yurmos; gran parti d'aquellas selvas fuoron tallatas por os invasorsangleses ta a estendillar os pastos d'ovín y a construcción devaixiellos; con aRevolución Industrial os angleses accentugaron a deforestación en emplegar a fusta tamién comocarbón vechetal.
A Republica d'Irlanda se subdivide en 26 condaus. Istas divisions s'emplegan en contextos politicos, culturals y esportivos. As circumscripcions d'oDáil se somenten a las mugas d'os condaus, y por tanto, os condaus con mas población tienen mas circumscripcions electorals, pero, as circumscripcions no han de crebar as mugas contals.
Osirlandeses son o pueblo autoctono d'Irlanda, y son un pueblocelta d'a brancagaelica, encara que a mayoría d'os irlandeses actuals sigan alofonicos y parlen o dialectoirlandés d'a luengaanglesa. Historicament osgaels irlandeses han asimilato a pueblos celtas britonicos, apictos, a invasorsvikingos yanglo-normandos. Bi ha una minoría protestant que va desapareixendo poquet a poquet y que ye d'orichenanglés uescocés como osprotestants d'Ulaidh.
Irlanda ha tenito un gran fluxo d'inmigrants d'os nuevos estaus d'a Unión Europea. S'estima que 210.000 inmigrants han plegato dendePolonia,Lituania,Letonia yEstonia. A comunidat asiatica ye d'alto u baixo 22.000 personas y a nicheriana de bellas 9.000 personas.
Oirlandés, una luenga d'a branca goidelica d'as luengas celticas, yera o solo idioma parlato en a isla dica la imposición de l'anglés en os ambitos oficials y la perdua de prestichio d'o gaelico, convertito en una parla popular. Hue lo día, dende a proclamación d'a Republica, ye cooficial con l'anglés en tot o territorio, y contina estando a luenga mayoritaria d'os territorios conoixitos comoGaeltachtaí, plural deGaeltacht, encara que se troba en situación de retacule, atamas d'os esfuerzos d'o gubierno ta fomentar-la. En as atras zonas, o ran de conoiximiento varía muito seguntes as estatisticas, pero en cheneral se puet decir que l'anglés ye mayoritario en cuasi tota la isla. L'aprendizache d'o irlandés ye obligatorio en a educación primaria y segundaria d'o estau.
En zaguerías de1920 o parlamento britanico vota una lei (Acta de Gubierno d'Irlanda de 1920 de Lloyd George), que divide a isla en dos parz, cadaguna autonoma y con estructura confederal. Pa asegurar a supremacía d'os protestants a delimitación d'Irlanda d'o Norte de1920 no incluye os tres condaus d'Ulaidh mes catolicos (Donegal,Monaghan yCavan). Manimenos os grans terratenients consiguen que os condaus deFermanagh yTyrone de mayoría catolica queden en Irlanda d'o Norte chunto con os cuatre de mayoría protestant deAntrim,Down,Armagh yLondonderry pa dar-lis una viabilidat economica.
As eleccions dan una mayoría a losunionistas en o norte y a loSinn Fein en o sud. Os miembros d'oSinn Fein esleitos se constituyoron en "Asemblea d'Irlanda" uDail Eireann y negocioron con o gubierno de Londres y en zaguerías de1921 se concede una cuasi independencia a unIrish Free State u "Estau Libre d'Irlanda" formau por 26 condaus de mayoría catolica, acceptando que os condaus protestants d'Irlanda d'o Norte sigan unius a loReino Uniu y a existencia d'un vinclo d'o Estau Libre d'Irlanda con a corona. Os republicanos protestan pero en l'anyo 1922 os votants dan mayoría a los qui son partidarios d'o tractau.
Una part de l'IRA yDe Valera se niegan a acceptar o tractau en en chunio de1922 esclata una guerra civil. O6 d'aviento de1922 oEstau Libre d'Irlanda se secesionó d'oReino Uniu. O nuevo estau teneba o status de "dominio" d'aCommonwealth. A secesión se produció d'alcuerdo con o Tractau. O7 d'aviento o parlamento d'Irlanda d'o Norte demanda aChorche V de seguir dependendo d'o Reino Uniu, despartindo-se oficialment d'oEstau Libre d'Irlanda. Os partidarios d'o tractau vencen, y en l'anyo 1923De Valera deposa as armas, preferindo actual adintro d'o rechimen politico, plegando a estar chefe de gubierno en1932.
En l'anyo1937 una nueva Constitución instaura un estau republicanode facto ditoEire, encara que se concede a la Ilesia catolica un puesto privilechiau. En esta Constitución se contempla una futura posible unificación con Irlanda d'o Norte, pero dica ixe inte se precisa que as leis votadas en o parlamento de Dublín s'aplican en o territorio que controla, ye dicir, l'anteriorEstau Libre d'Irlanda. Eire se mantenió neutral en aSegunda Guerra Mundial. En abril de1949 fue proclamada laRepublica d'Irlanda y en o mesmo anyo o Parlamento de Westminster la reconoixió, comprometendo-se tamién a no cambiar o estatuto d'Irlanda d'o Norte sin o consentimiento d'os suyos habitants.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
