L'aragonés (idioma aragonés uluenga aragonesa) ye unidioma romance,luenga propia d'Aragón, parlato por bellas 25.556personas[1] sobretot en ascomarcaspirinencas y prepirinencas d'o norte d'Aragón. En as atras comarcas aragonesas a on que se charró l'idioma, hue o substrato y influencia de l'aragonés ye encara perceptible en ocastellano que se i fabla, mas que mas en osaragonesismos lexicos.
Denominación
A denominación formal mas comuna d'a luenga yearagonés, nombre con que ye conoixita localment, historicament y internacional.
Popularment, a falta historica de claros referents lingüisticos y unadiglosia multisecular con ocastellano accentuoron as diferencias dialectals de l'idioma, afavorindo una baixa conscienciación unitaria entre os parladors d'a luenga, y fendo que aquels que millor mantenioron o dialecto propio lo denominasen con un nombre local (ansotano,cheso,belsetán,chistabín, etc.)
Fabla ye una altra denominación informal, considerata alternativa per beluns, popularizata en a segunda metat d'osieglo XX. En realidat ye un alcurzamiento d'a expresiónfabla aragonesa, inspirata en a defabla chesa, usata en cheso.
Situación
Sinyal bilingüe benasqués/castellano
L'aragonés ye encara parlato como luenga materna en o suyo nuclio orichinal, as montanyas aragonesas d'os Pirineus, en ascomarcas d'o Viello Aragón (Chacetania y Alto Galligo), Semontano, Sobrarbe y Ribagorza.
Altros aragoneses tamién aprenden aragonés como una segunda luenga en puestos comoUesca,Zaragoza,Exeya, yTeruel. Seguntes os datos d'o Censo de1981, a on se incluyoron preguntas relativas a l'uso d'as luengas propias, a suma de fabladors no blincaba d'os 30.000, fendo que l'aragonés siga una d'as luengas europeas con mas gran periglo d'extinción.
Dende o Censo de 1981, o estudio demolingüistico mas important ye lo Estudio sociolingüistico feito en una gran aria de l'Alto Aragón por l'equipo de l'Euskobarometro[2] , dirichiu por Francisco Llera, a zaguers d'osanyos 90. Seguntes a elaboración d'o sociologo Natxo Sorolla sobre os datos d'ixe informe,[3] l'aragonés yera parlau por bellas 25.000 personas, d'as cuals, 13.000 lo tendrían como luenga materna. Ixos datos tamién dan a cifra de 59.000 personas que lo entienden, 11.000 que lo saben leyer y 6.000 que lo saben escribir.
As cifras dadas por atros autors gosan situar-se entre os 10.000 y os 30.000 parladors. S'ha de destacar que en o Censo de Población y Viviendas de 2011 tornó a incluir-se preguntas sobre o conoiximiento y l'uso d'as luengas propias d'Aragón, fendo un total de 25.556 personas que declaroron saber charrar aragonés, 44.439 entender-lo, 29.985 leyer-lo y 17.009 escribir-lo, con un 0,33% de marguin d'error con un intervalo de confianza d'o 99%, estando os datos con mayor representatividat estatistica que disponemos sobre as competencias lingüisticas en aragonés[1] .
Os municipios que figuraban como aragonesofonos en l'anteprochecto d'a Lei de Luengas que oGubierno d'Aragón publicó en l'anyo2001 (pero que no plegó a presentar en asCorz d'Aragón) son:
L'aragonés ye clasificato, per lo suyo contexto cheografico y historico, como un idioma romanico occidental, encara que una d'as caracteristicas tradicionals que definen as luengas romances occidentals –a sonorización d'as oclusivas xordas intervocalicas– no gosa cumplir-se en aragonés (mas que mas en l'aragonés central; en occitanogascón local d'aval d'Aspa tamién se troba lo mesmo fenomeno):
Oclusiva bilabial
Oclusiva alveolar
Oclusiva velar
Latín
SAPERE
RUTA
URTICA
Aragonés
saper (saber)
ruta (ruda)
xordica (xordiga)
Castellano
saber
ruda
ortiga
Catalán/Occitano
saber
ruda
ortiga
Gallego-Portugués
saber
(ar)ruda
urtiga
Francés
savoir
rue(planta)
ortie
Encara que muitos lingüistas lo enclavan en o grupo de luengas iberorromances, l'aragonés presenta unas diverchencias que lo deseparan d'os romances de l'ueste peninsular (castellano, asturiano-leyonés y gallego-portugués), amanando-lo mas ta ocatalán y ta l'occitano (mas que mas l'occitanogascón), y ta o resto d'a Romania en cheneral, per eixemplo en a conservación d'as particulas pronominalo-adverbialsibi/bi/i yen/ne. En o suyo lexico elemental, l'aragonés tamién conta con un percentache licherament superior de vocables mas amanatos ta o catalán (mas que mas l'occidental) y ta o gascón, que no pas ta o castellano, encara que ixo pende tamién en a variedat. Asinas, l'aragonés occidental no comparte ya tanto lexico con os vecins orientals como lo fan l'aragonés sobrarbenco y ribagorzano. Os antigosnavarro yriojano yeran variedaz navarroaragonesas mas amanatas ta o castellano u que, aparentment, se castellanizoron luego.
L'aragonés moderno ye, en consecuencia, un idioma romance posicionato entre o conchunto iberorromance y o conchunto formato per lo catalán y l'occitano, fendo de puent entre o castellano y o catalán, pero tamién en muitos casos entre o castellano (u catalán) y o gascón. O feito de compartir con o gascón y o catalán nortoccidental (y en ocasions, con o basco) una ripa de vocables exclusivos en a Romania, mete tamién a l'aragonés en un subgrupo dito en ocasionspirinenco. De vez, o suyo arcaísmo en bellas solucions lo achirmana con l'asturiano (u tamién o gallego y o catalán) frent a lo castellano.
Istas clasificacions fan que l'aragonés pueda apareixer como amás oriental d'as luengas iberorromances (cuan no se bi incluyen o catalán u l'occitano), u como la mas sudoccidental d'as occitanorromances, pirinencas u galorromances.
L'aragonés tamién pareix haber coincidito en muitas cosas con omozarabe, que influyó prou como substrato prencipal en espardir-se l'aragonés enta o sud per as tierras deZaragoza yTeruel. O sistema de clasificación d'o SIL en oEthnologue, no acceptato cheneralment per os especialistas d'a romanistica, considera l'aragonés y omozarabe en un grupo que clama pirinenco-mozarabe.
Estructura d'a luenga
Fonolochía y grafía
Os fonemas son entre barras oblicuas / /, os alofonos d'un fonema son entre parentesis cuadratas [ ], a notación ortografica ye en carácters italicos y se conforma a l'ortografía de l'Academia de l'Aragonés.
Vocals
Anteriors
Centrals
Posteriors
Zarratas
i/i/
u/u/
e/e/
o/o/
a/a/
Meyas
Ubiertas
Un accento grafico(á, é, í, ó, ú) indica una posición irregular de l'accento tonico.
Consonants
labials
labiovelars
interdentals
dentals u alveolars
palatals u postalveolars
velars
xordas
sonoras
xordas
sonoras
xordas
sonoras
xordas
sonoras
xordas
sonoras
xordas
sonoras
oclusivas
p /p/
b /b/ [b~β]
t /t/
d /d/ [d~ð]
c, qu /k/
g, gu /g/ [g~ɣ]
fricativas
f /f/
z /θ/
s /s/
x, ix /ʃ/
africatas
ch /tʃ/
nasals
m /m/
n /n/ [n~ɱ~ŋ]
ny /ɲ/
laterals
l /l/
ll /ʎ/
vibrants
rr, r- /r/
batitas
r /ɾ/
approsimants (glides)
u /w/
i, y /j/
Evolución diacronica d'a fonolochía
Bellas caracteristicas propias d'afonetica aragonesa en a suya evolución dende o latín son:
As O, E ubiertas d'o protorromance resultan sistematicament en os diftongos [we],[je]:
Y tamién diftonga en [wa], [ja] en bellas parlas centrals (puande, fiarro) u en bellas parolas mas chenerals (balluaca). O diftongo [we] tamién diftongaba ocasionalment en [wo]: (luogo').
Existe reducción en bellas variedaz, como la belsetana, chistabina y benasquesa (feto, muto/molto, nuet/nit), y hibridacions con a forma castellana (fecho).
Os grupos romances -X-, -PS-, SCj- se converten en en fricativa palatal xordaix [S]:
Particlas pronominalo-adverbials (u pronombres adverbials)
L'aragonés, como muitas d'as luengas romances (pero a diferencia d'as iberorromances), conserva las formas latinas ENDE y IBI en as particlas pronominalo-adverbials:en/ne ybi/i/ie.
Combinacions de formas pronominals
A forma mas comuna en aragonés decombinación d'os pronombres personals de tercera persona de complemento directo y indirecto nomás distingue o numero de l'indirecto (li/le; lis/les) pero toz dos cheneros y numeros s'enciertan en una sola forma (en).
Li'n / Le'n
Lis ne / Les ne
A forma ye prou particular si s'acompara con a d'as luengas vecinas, en as cuals, u bien bi ha diferencia de numero y tamién de chenero en o indirecto (en castellano) u bien diferencia de numero y chenero en o directo (en catalán):
As mazanas, ta Chusepa,li'n daban siempre que en quereba.
Las manzanas, a Josefa,se las daban siempre que quería.
Les pomes, a na Josepa,les hi/li les donaven sempre que en volia.
Cal parar cuenta que existen formas en cualques variedaz aragonesas que sí deixan claro lo chenero y numero d'o complemento directo. Asinas pasa en as formas ribagorzanaslo i,la i,los i,las i; u en as formas belsetanasle'l/le lo,le la,le's/le los,le las, acomparables con as formas d'o catalán antigoli'l,li la, etc., vivas en buena part deValencia.
Las mazanas, ta Chusepa,las i daban siempre que en queriba.
Las mazanas, ta Chusepa,le las daban siempre que en quereba.
Evolución gramatical diacronica
A diferencia d'oespanyol, a -B- latina remane en as remataduras d'o imperfecto d'indicativo en as conchugacions 2nda y 3era:teniba (Eng. "he had", Esp.tenía, Cat.tenia, Occ.teniá/tienèva, Gall.-Port.tinha)
Historia d'a luenga
Ta mas detalles,veyer l'articloHistoria de l'aragonésveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Atoponimia ye un d'os campos a on encara se conservan millor as palabras aragonesas.
L'aragonés naixió alredol d'osieglo VIII como uno d'os muitos dialectos d'olatín desembolicatos en os Pireneus centrals y norte, y este d'aval d'Ebro en os actuals Rioja, sud y este de Navarra y Alto Aragón. Se considera que entre os substratos, o basco yera muit important. A conquista y repoblación d'o centro d'a val d'Ebro y zonas d'aCeltiberia por parte de cristianos navarros y aragoneses, fació que s'extendiese a suya luenga, cosa favoreixita por charrar-se-ie un romance mozarabe u romanico-andalusí pareixito, (que emplegaban os cristianos y musulmans nativos), y que con poquez cambios no yera dificil d'aragonesizar. Sindembargo, a expansión de l'aragonés fa que empecipie a influencia d'altros idiomas por contacto con fabladors d'altras luengas latinas, amás d'o mozarabe d'a val d'Ebro, como l'occitano, o castellano y, mas tarde o catalán. O romance navarroaragonés que se charraba en La Rioja u Soria empecipiaba a desapareixer ya por esta epoca.
En osieglo XII a unión d'oReino d'Aragón conCatalunya baixo lo mesmo rei significó a unión de territorios lingüisticament heterochenios, con ocatalán fablato en a rechión oriental y l'aragonés en a occidental. Por istas envueltas apareixen os primers textos con formas romances mayoritarias, (denantes s'escribiba nomás que en latín arromanzato). En a conquista que se fació dimpués d'a unión dinastica, l'aragonés s'extendió menos que o catalán, nomás en zonas d'o Sistema Iberico ta o sud d'o sector central d'a val d'Ebro, plegando ta o sud de forma compacta ta las actualscomarcas churras. Asmuelas deCaroch, en as marguins d'orío Xúcar estioron o cabo sud d'a distribución de l'aragonés en oReino de Valencia[4]. Podió haber-ie una presencia de zonas aragonesofablants mas ta o sud como enclaus que no duroron guaire entre meyo de zonas catalanofablants, arabofablants y castellanofablants, en especial en oreino de Murcia.
Evolución cheografica de l'aragonés.
A cheneralización d'ocastellano, tamién conoixito comoespanyol, como a luenga común d'a peninsula, significó a recesión de l'aragonés (proceso decastellanización). Uno d'os intes claus en a historia de l'aragonés estió cuan un rei de orichen castellano fue coronato en osieglo XV:Ferrando I d'Aragón, (tamién conoixito como Ferrando d'Antequera). Con adinastía Trastamara, idenficata con o castellano, empecipia un periodo dediglosia que dura dica os nuestros días.
L'unión d'Aragón y Castiella y a progresiva suspensión de toda capacidat d'autogubierno dende osieglo XVIII significó a reducción de l'aragonés, que encara se charraba amplament, a un emplego rural y coloquial, entre que a nobleza esleyó o espanyol como simbolo de poder. A supresión de l'aragonés plegó en a suya fuga mientres o rechimen d'o dictadorFrancisco Franco en osieglo XX. Os mayestros pegaban a os escolanos por emplegar l'aragonés en as escuelas, y a lechislación vedó l'amostranza de cualsiquier luenga que no fuese a espanyola.
A democracia constitucional votata por o pueblo en1978 significó un incremento en o numero de treballos literarios y estudios en y sobre a luenga aragonesa. Manimenos, ista renaixedura puede estar masiau tardana ta ista luenga.
Fa poco s'ha lechislato sobre a mesma en a"Lei 10/2009, de 22 d'aviento, d'uso, protección y promoción d'as luengas propias d'Aragón", publicata en oBoletín Oficial de Aragón de30 d'aviento de2009.
Variación
Mapa lingüistico d'Aragón — dialectos de l'aragonés en griso y narancha claro.
Bi ha cualquesdialectos de l'aragonés en as vals d'o Pireneu axial, una variedat con rasgos mas cheneral en o Semontano, tamién mas castellanizata, y formas de transición entre as primeras y a zaguera.
As parlas mas orientals d'o dialectoRibagorzano, en chunto con as mas occidentals d'ocatalán ribagorzano, pueden considerar-se una variant romance de transición, que comparten caracteristicas con o catalán y con l'aragonés.
Codificación
Ortografía
L'aragonés conoix cuantasortografías concurrents no oficials:
AsNormas graficas de l'aragonés[4] (grafía de Uesca de 1987) ye estata a grafía d'uso mayoritario en o movimiento de recuperación de l'aragonés encara que no pas cheneralizata de tot, mas que mas entre os escritors dialectals. Se fixó en o1987 en oI Congreso ta ra Normalización de l'Aragonés, celebrato en Uesca, encara que una ortografía pareixida ya la feban servir cualques autors en os anyos d'antes. O suyo prencipio ye notar osfonemas de manera cuasi uniforme, sin observar a etimolochía. Por eixemplo,v yb son uniformizatas enb; tamiénch, j, g(+e), g(+i) son uniformizatas ench... Ciertas solucions calcan o espanyol (ñ, accentos graficos). L'Academia de l'Aragonés creyata por oII Congreso de l'Aragonés publicó en 2010 a suyaPropuesta Ortografica Provisional (se veiga mas abaixo). Por ixo, una parte d'as asociacions y particulars que feban servir a grafía de 1987 (amás d'escritors dialectals que feban servir ortografías particulars u basatas en ocastellano) han pasato a emplegar a ortografía de l'Academia y atros escritors y lingüistas continan fendo-la servir.
Agrafía SLA[5] ha surchito en o2004 con a fundación d'aSociedat de Lingüistica Aragonesa (SLA). Ye minoritaria en l'uso. A suya aspiración ye remplazar a grafía de Uesca, estimata masiau espanyolizata, ta restituir a l'aragonés as suyas tradicions graficas medievals y ta aproximar-lo ta locatalán y a l'occitano. Por eixemplo, como en aragonés medieval,v yb son distinctas; tamiénch, j, g(+e), g(+i) son distinctas; s'escribeny y no pasñ. Los accentos graficos funcionan de traza pareixita a lo catalán y l'occitano.
APropuesta ortografica de l'Academia de l'Aragonés[5]. d'o Estudio de Filología Aragonesa (Zaragoza, 2010). A manca de cheneralización completa d'a grafía de Uesca y a suya contestación por a SLA, asinas como a aparent aplazamientosine die de l'asperataLei de Luengas provocó que buena cosa d'as asociacions y particulars que feban servir as normas graficas d'oI Congreso de l'Aragonés, de conchunta con atras asociacions y particulars d'as zonas d'uso d'a luenga (que nunca no heban feito servir as normas d'o I Congreso), encetoron en2005 un proceso clamatoChuntos por l'Aragonés. L'obchectivo d'iste proceso yera de reivindicar a unidat d'a luenga y complegar as voluntaz ta celebrar unII Congreso de l'Aragonés que creyase unaautoridat linguistica ta l'aragonés. Iste proceso remató con a creyación de l'Academia de l'Aragonés en2006. Iste nuevo organismo, formato por personas con sensibilidaz prou diferents respective a la normativización d'a luenga, recibió o refirme de numerosas institucions ta trobar una ortografía de mayor consenso y ta elaborar tamién unavariedat estándard d'aragonés. O suyo treballo ye en curso y, dimpués de mas de tres anyos de treballo, ha publicato en febrero de2010 os suyos primers resultatos: aPropuesta Ortografica Provisional de l'Academia de l'Aragonés que se ferán definitivos en chunio de 2010 dimpués d'un proceso d'estudio d'as esmiendas feitas por a comunidat. A ortografía proposata ye basata en a ponderación d'os principios dehistoricidat,identidat,coherencia paradigmatica,diasistematicidat yfuncionalidat. A solución adoptata en a propuesta provisional ye mas acorde con a etimolochía y l'aragonés medieval (distinción etimolochica dev yb, emplego deny), pero en bel caso descartan un tractamiento mas etimolochico en favor d'a funcionalidat (uso cheneral d'o digrafoch tach, j, g(+e), g(+i). Atros aspectos reflectan a busca d'a coherencia paradigmatica y a diasistematicidat (como a grafía 'z' ta plurals y formas verbals pronunciatas/θ/ en aragonés cheneral, pero/ts/ enbenasqués).
AGrafía Aragonesa de Compromís[6], –de manera abreviata GAC– ye una propuesta ortografica que ye estata redactata en febrero de2016 per usuarios compromesos con a luenga aragonesa (parladors, escritors, estudiosos comoÁnchel Conte) . Os suyos impulsors consideran que a situación de caos ortografico que existe en l'aragonés ye prou preocupant y mica positivo. No ye una ortografía oficial, igual como as mencionatas dinantes. Ye una nueva propuesta que mira de replegar los usos graficos comuns de totas istas ortografías mencionatas.
En chunyo de 2017 oGubierno d'Aragón inició un procedimiento tendente a establir una grafía común ta la luenga aragonesa y as suyas variedaz que mirase de superar la situación actual, en a cual coexisten diversas propuestas sin caracter oficial. Como consecuencia d'iste procedimiento, la Dirección Cheneral de Politica Lingüistica publicó en oBoletín Oficial de Aragón d'o 28 de chunyo de 2017 unaresolución que daba publicidat abels aspectos basicos d'a representación de l'aragonés. Tanto oEstudio de Filolochía Aragonesa como aSociedat de Lingüistica Aragonesa refusoron decamín tanto a forma en que s'heba feito o procedimieno como o resultato d'o mesmo[7].
Comparanza entre as tres primeras ortografías de l'aragonés[6]
z Ex:zona, Probenza, fez, zentro, serbizio, realizar, berdaz.
z debant dea, o, u, en posición inicial.
ç debant dea, o, u, en posición interior.
z en posición final.
c debant dee, i.
z en as formacions internacionals (cultismos griegos, ampres, con unaz en l’orichen). Ex:zona, Provença, fez, centro, servício, realizar, verdaz.
Cultismos
No se notan as tendencias a l'asimilación. Ex:dialecto, extension ylexico.
Se notan as tendencias a l'asimilación. Ex:dialeuto, estensión perolecsico.
No se notan totas as tendencias a l'asimilación. Ex:dialecto, extension ylexico.
Notación de l'accento tonico (en negreta en os eixemplos)
Modelo espanyol, nomás en agudas, permitindo-se la no accentuación. Ex:
historia, gracia, servicio
mitolochía, cheografía, María, río
atención
choven, cantaban
Modelo espanyol. Ex:
istoria, grazia, serbizio
mitolochía, cheografía, María, río
atenzión
choben, cantaban
Modelo portugués, catalán y occitano. Ex:
história, grácia, servício
mitologia, geografia, Maria, rio
atencion
joven, cantavan
Estandardización
A variedat estándard de l'aragonés encara ye elaborando-se pero bi ha dos concepcions diverchents.
Os defensors d'agrafía de Uesca (en particular o nuclio directivo d'oConsello d'a Fabla Aragonesa) elaboran poquet a poquet una variedat estándard ditaaragonés común uaragonés estándard, que selecciona mas as caracteristicas occidentals que orientals. Pero ciertos puntos encara no son completament fixatos. Cal preferir os participios pasatos en-ato -ata u en-au -ada? Cal acceptar a formaro/ra de l'articlo definito, simultaniament con as formas mas cheneralso/a ylo/la?
Os defensors d'agrafía SLA (en particular aSociedat de Lingüistica Aragonesa) estiman que o modelo precedent de l'aragonés común, que lo cualifican peyorativament de "neoaragonés", s'ha fixato con muita imprudencia, con un desconoiximiento d'os dialectos reals y con formas muit artificials. Seguntes a SLA, ixo prevocaría una desconexión grieu entre os fablants naturals y un estándard ineficaz. A SLA mira de fer un estudio mas rigoroso d'os dialectos y de creyar estándards dialectals, que servirían de base, eventualment, a una variedat estándard mas cheneral y ulterior, pero conectata con o conoiximiento real d'os dialectos. Tamién a SLA insiste en o feito de que obenasqués ye intermeyo entre l'aragonés y o catalán y alavez li cal recibir un estándard particular.
Literatura
Ta mas detalles,veyer l'articloLiteratura en aragonésveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Dende asanyatas 70 d'o sieglo XX, se publica mas que no nunca literatura en aragonés, con bella cincuantena d'autors.
↑Estudio de Filología Aragonesa: Propuesta ortografica de l'Academia de l'Aragonés, Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés, Zaragoza, octubre de 2010.
↑No s'indican os detalles ortograficos que notan ciertas parlas locals.