Iste articlo ye en proceso de cambio enta laortografía oficial de Biquipedia (laOrtografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Hongría (Magyarország /ˈmɒɟɒɾoɾsaːg/ enhongaro) u a d'antis mas Republica d'Hongría[2] (Magyar Köztársaság /ˈmɒɟɒɾ ˈkøztaːɾʃɒʃaːg/ en hongaro) ye unpaís yestau d'Europa Central que fa parte d'aUnión Europea (UE) dende l'1 de mayo de2004.
Ta mas detalles,veyer l'articloCheografía d'Hongríaveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Hongría se puet dividir en tres zonas prencipals: o norte montanyoso (con tozals y montanyas baixas amán d'a muga eslovena, a mas alta d'as cuals ye o Kékes, con 1.014 m), a gran plana a l'este d'oDanubio (l'Alföld) y a parti occidental, tamién plana con bel tozal, a on destaca olaco Balaton y as montanyasBakony.
Conta con tres grans ríos, oDanubio y os suyos afluyentsTisza yDráva, amás amás de lacos de diversa consideración, como o debantdito Balaton y oFertő u Neusiedler, en a muga con Austria.
Hongría tien un clima estacional templau, con veranos por un regular calidos con livels baixos d'humedat cheneral, pero frecuents plevidas y hibiernos fredos y nevaus. A temperatura meya anyal ye de 9,7 °C. As temperaturas extremas son 41,9 °C o20 de chulio de2007 enKiskunhalas en o verano y -35 °C o16 de febrero de1940 enMiskolc-Gőrőmbőlytapolca en l'hibierno. A temperatura alta promeyo en o verano ye de 23 a 28 °C y a temperatura baixa promeyo en l'hibierno ye de -3 a -7 °C . A precipitación meya anyal ye d'arredol de 600 mm.
Ta mas detalles,veyer l'articloHistoria d'Hongríaveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Oshongaros descienden de puebloseslaus y talment d'atros orichen comovlacos y puebloschermanicos sozmesos por una minoría dirichent formada por un pueblo nomada d'asestepas d'Europa oriental de qui prenen o etnonimo d'hongaros u machiars. A denominación demachiar lis vien por a tribu prencipal d'a federación de 10 tribus ditaon-gur (as "diez tribus" u as "diez sayetas").
Os succesors d'Esteban encomenzoron una espansión territorial plegando dica osCarpatos y anexionando-senEslovaquia yTransilvania.Croacia s'unió a lo reino d'Hongría en 1102 pero mantenendo a suya autonomía. En 1241 a invasión mongol redució la suya población d'Hongría a cuasi a metat, pero os mongols no se quedoron. Si que quedoron poblacions decumans yalanos que se refuchioron d'osmongols.
Adinastía d'Arpad s'estinguió en1301. Bi habió una dinastía orichinaria d'a baixa noblezavlaca hongarizada, osHunyadi, (Iancu de Hunedoara yMatías Corvín) con a que Hongría tenió o suyo mayor espendor. Atras dinastías que reinoron en Hongría estioron osAnchú, osLuxemburgo y osJagellon. En 1596Solimán o Magnifico derrotó a l'exercito hongaro enMohacs. A parte central d'o reino d'Hongría y Croacia quedoron ocupadas por os otomans, Eslovaquia y a parte occidental d'Hongría y Croacia quedoron baixo a poder d'osHabsburgo,Transilvania formó un principau autonomo. O territorio ocupau por os otomans yera dividiu en cuatrepaxaliks y Transilvania yera unestau titere de l'Imperio Otomán.[3]
En o sieglo XVII os Habsburgo consiguioron fer reblar a l'Imperio Otomán y conquerir a mayor parte de l'antigo reino d'Hongría, incluita Transilvania. Os otomans lis cedioron os territorios en apaz de Carlowitz (1699). Hungría esvebinió part d'o estens oImperio Austriaco d'os Habsburgo, y recibió a plegada de repobladors alemans que serán conoixius comosuabios d'o Danuvio. En 1828 os hongaros no yeran que o 38 % d'os habitants d'una Hongría tres vegadas mes gran que l'actual.[3] A zaguers d'o sieglo XIX l'Imperio Austriaco se reorganizó formando l'Imperio Austrohongaro, formau por o reino d'a Gran Hongría y o reino d'Austria que compartiban rei.
En o sieglo XIX os nacionalistas hongaros s'enemistoron con os nacionalistas d'atros pueblos que habitaban l'antigo reino d'Hongría, como ye o caso d'oscroatas,serbios,eslovacos yrumanos. Bi habió represions contra as culturas d'ixos pueblos pa asimilar-los a la fuerza. En 1910 os hongaros yeran ya a mayoría d'a población d'Hongría, mes extensa que l'actual.[3] Manimenos aprimera Guerra Mundial estió un desastre pa Hongría, que estió en o bando perdedor. Dimpués de perder-ie, os rumanos atacoron Hongría y en ocuporon dica a capital. Hongría fue forzada a reconoixer por otractau de Trianon a perdua de totas as suyas rechions perifericas, quedando muitos hongaros en territorios de países mugants, en bel caso mayoritario u en d'atros chicotas minorías. Se producioron movimientos de población. En o territorio rumano osfuncionarios hongaros fuoron despedius y muitos emigroron ta Hongría.
En asegunda Guerra Mundial Hongría s'alinió con l'Eixe y fue recompensada con l'anexión de zonas mugants deYugoslavia y d'o norte deTransilvania y on encomenzoron a fer limpiezas etnicas con a población rumana. Dimpués d'a guerra as mugas tornoron a estar as mesmas que enantes (de fueras d'a muga conChecoslovaquia) y as tropas sovieticas imposoron un rechimen comunista que duró dica zaguers d'o sieglo XX.
Ta mas detalles,veyer l'articloPolitica d'Hongríaveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Hongría ye unarepublica. O suyo nombre oficial yeMagyar Köztársaság, u Republica Hungara. O país ye dividiu enmegye u condaus, ciudaz autonomas y a capital.
Ta mas detalles,veyer l'articloEconomía d'Hongríaveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Hongría celebró as primeras eleccionsmultipartidistas en 1990, dimpués de cuatre decadas de comunismo, transformando con exito a suyaeconomía planificata en unaeconomía de mercato. Tanto a propiedat como a inversión forana se troban prou estendilladas entre as interpresas hongaras. Hongría ha de reducir o gasto publico y fer una mayor reforma d'a suya economía ta mirar de cumplir a suya calenda de dentrata en azona euro en l'anyo 2020.[4]
Hongría ha continato con o suyocreiximiento exonomico como un d'os nuevos países miembros d'a Unión Europea (dende 2004). O sector privato suposa alto u baixo un 80% d'o PIB. Hongría tien alto u baixo un tercio de toda ainversión forana dreita en Europa Central, con una inversión forana dreita total acumulata de mas de US$185 billons dende 1989. Bi ha grans libertaz comercials, monetarias, d'inversión, comercio y treballo. Astasas sobre a renda son prou altas, pero oimpuesto de sociedaz ye baixo. As tasas d'inflación son baixas, habendo-ne puyato en os zaguer anyos, pero trobando-se-ne actualment en situación estable. Ocapital forano tien virtualment as mesmas proteccions y privilechios que o capital nacional. Oestato de dreito ye fuerte, bi ha un poder chudicial profesional que proteche os dreitos d'a propiedat, y o ran de corrupción ye baixo.
A economía d'Hongría ye una economía de grandaria meyana ubierta estructuralment, politica, y institucional en Europa Central y fa parti d'omercato común d'a UE. Como a mayoría d'economías d'a Europa de l'Este, experimentó unaliberalización d'o mercato en primerías d'a decada de 1990 como parti d'a transición dende o sistema comunista.Hue, Hongría ye un miembro de pleno dreito d'aOCDE y d'aOrganización Mundial d'o Comercio.A OECD estió a primera organización internacional que acceptó a Hongría como miembro de pleno dreito en 1996, dimpués de seis anyos de mutua cooperación.
Ta mas detalles,veyer l'articloDemografía d'Hongríaveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
En Hongría i viven poco mas de diez millons d'habitants (10.006.835, estimación d'o 2005), con un creiximiento anyal negativo (-0,29% en 2003). A mayoría d'os hongaros perteneixen sonhongaros etnicos umachiars (89,9%) que parlanhongaro, encara que tamién bi ha una población important dechitans y d'atras minorías europeas, comorumanos,alemans,serbios ueslovacos. A capital yeBudapest.
O indice d'alfabetización ye muit alto (99,4% en 2003). Os hungaros han desarrollato unaliteratura de buena cualidat a ran mundial, con autors reconoixius comoImre Kertész,Sándor Petőfi uSándor Márai.
Ta mas detalles,veyer l'articloCultura d'Hongríaveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
OCsirkepaprikás ye una birolla tipica feita de pollo y pimentón.
A cocina hongara ye sobretot continental d'Europa Central, con cualques elementos d'Europa de l'Este, como l'emplego de l'ababol y a popularidat d'okéfir y loquark. Lopimentón s'asocia a ormino con Hongría y se fa servir de forma destacada en cuantos platos. A birolla tipica hongara ye rica en lactios, quesos y carnes, semellant a la de las cocinas vecinas checa y eslovaca. Lo pollo, o tocín y a vetiella son comuns, mientres que as carnes de pavo, anade, cordero, peix y caza se consumen sobretot en ocasions especials. Hongría tamién ye conoixida per os suyos salamis y salchichas relativament economicos que produz sobretot a partir de carne de tocín, pero tamién d'aus de corral, vetiella y atros.
Lopan ye talment a parti mas important y basica d'a dieta hongara. Se consume en totas as birollas, acompanyando os platos prencipals. Antis d'a caita d'o comunismo en 1990, o pan blanco yera un birolla basica. Numerosos atros tipos de productos enfornaus, como tortetas y pastels, tanto salaus como dulces, a ormino farcius de forma creativa, han reinau en os zaguers anyos.
Os platos prencipals pueden "requerir" una guarnición (köret) u no. Ye inusual violar ista convención. A guarnición ye mas comunament trunfa en cuantos estilos, pero lo roz u as verduras a lo vapor tamién son populars. Belunas birollas tienen un acompanyamiento habitual (p. eix.,Csirkepaprikás que cuasi a tota hora se mincha con fideus (nokedli), mientres que atros pueden prener cualsequier acompanyamiento (p. eix.,Rántott sajt 'queso frito'). Beluns platos tamién tienen apanyos u pan en o costau considerau cuasi obligatorio, per eixemplo, a crema agra y o pan contöltött káposzta 'col de grumo farcida'.
Recientement, os chefs hongaros s'han tornau mas creativos, per lo que os platos hongaros preparaus pa turistas pueden pareixer inusuals pa os hongaros que son familiarizaus con preparacions mas tradicionals.
Logulasch, a ormino imachinau como lo plato hongaro per excelencia, no se mincha con muita frecuencia. Atros famosos guisos de carne hongaros incluyenpaprikás, un guiso mas espeso con carne cueta a fuego lento en un unto espeso y cremoso con gusto a pimentón, ypörkölt, un guiso con carne esgosada (por un regular vetiella u tocín), bruno y pimentón dulce en polvo, toz dos acompanyaus denokedli ugaluska (chicotas mondonguillas). En cualques platos d’antis mas, as fruitas comocerollas y alberches se cuecen con carne u en untos picants. Cuantos tipos de fideus, mondonguillas, trunfas y roz se sirven comunament como guarnición. As salchichas ixutas hongaras (kolbász) y lo [[Téliszalámi|salami d'hibierno]] tamién se consumen amplament.
Atras caracteristicas d'a cocina hongara son as sopas, guisos, postres y pastels y pasteras farcidas (palacsinta), con furas rivalidaz entre variacions rechionals en un mesmo plato (como a sopa de peix calient hongara clamada sopa de pescataire uhalászlé, cocinada de traza diferent en as marguinas d'os dos ríos prencipals de Hongría: oDanubio y loTisza),palacsinta (tortitas flambeadas en unto de chicolate negro farcidas de nueces molidas) y atarta Dobos (coca en capas, farcida de crema de chicolate y cubierta con una fina capa de carambelo cruixient).
Dos elementos d'a cocina hongara que impresionan a los estranchers son os cuantos guisos de verduras clamausfozelék, asinas como as sopas de fruitas fredas, como a sopa freda de ciresas acetas (enhongaro:hideg meggyleves).
A cocina hongara fa servir una gran variedat de quesos, pero os mas comuns son otúró (una mena de quark esmicazable), os quesos crema, o queso d'uella picant (juhtúró), os quesos hongaros mas comuns como o Karaván, o queso Panonia, o Pálpusztai, Emmentaler, Edam y Trappista.
I hai muitos productos de tocín zafumaus. Muitos platos obtienen lo suyo caracter d'o gusto zafumau d'un u mas d'istos ingredients. Una variedat de salchichas zafumadas hongaras, pernil zafumau y redetiu de tocín zafumada tamién se consumen sin preparación adicional. Estes s'acompanyan con pan y verduras frescas, a ormino se les diz 'plato fredo' y se consumen sobretot pa lo desayuno u la cena, pero a vegadas s'ofreixen como dentrant en os restaurants.
A ormino se fan servir verduras en escabeche (fermentadas). Lo mas común ye losavanyú káposzta (col agra u chucrut) y pimientos agros, pepinillos, pero tamién ye frecuent una mestura de pella, tomates verdes, melón d'augua y atras verduras. Estes se consumen tradicionalment d'hibierno y, a ormino, yeran a prencipal fuent de vitamina C mientres os fredos meses d'hibierno. Beluns platos abundants de temporada comotöltött káposzta,húsos káposzta ykorhelyleves se basan en losavanyú káposzta. Os restaurants hongaros clasicos a ormino ofreixen cualques variacions como guarnición, un complemento refrescant pa platos pesaus.