L'H (hache) ye a ueitenaletra y a seisenaconsonant de l'alfabeto aragonés, ye tamién a ueitena letra de l'alfabeto latino internacional.
Seguntes as normas graficas de l'Academia d'a Luenga Aragonesa[1] enaragonés l'"h" no se pronuncia (no representa dengúnfonema, ye «muda»), excepto en odigrafo «ch» y bellas parolas foranas.
Ye muda y se fa servir seguindo un criterio etimolochico en voces d'orichenlatino,griego uchermanico:hombre (['ombɾe]),hibierno ([i'βjeɾno]),humor ([u'moɾ]),hemoglobina ([emoɣlo'βina]),hidrocarburo ([iðɾokaɾ'βuɾo]),harpa (['aɾpa]),vehíclo ([be'iklo]),hora (['oɾa]),hue ([we]),ahier ([a'jeɾ]),hierba ([je'ɾβa]),prohibir ([proj'βiɾ]). Tamién ye muda en voces ampradas con ixa letra en a suya luenga d'orichen:hamaca ([a'maka]),huracán ([uɾa'kan]),húsar (['usaɾ]).
S'emplega tamién "h" como sinyal diacritico en intercheccions como:oh!,ah!.
Tamién opronombre personal atono neutro de l'aragonés benasqués y a suya forma reforzada s'escriben, respectivament, "hu" y "hue":Aixóhu farás tu uhu faigo yo?,No cal fer-hue.
O grafema <h> s'emplega tamién en voces incorporadas recientment dende atras luengas en as que s'escriben con este grafema y que pueden ser aspiradas, pero que en aragonés se pronuncian por un regular con ofonema fricativo velar xordo /x/:sahariana ([saxa'ɾjana]),handicap ([xan'dikap]),dirham (['diɾxam]).
S'escribe <h> en a preposiciónhasta. No s'escribirá <h> en as familias lexicas d'Espanya yOccitania (espanyol,occitán...) ya que provienen de luengas en as que s'escriben sin ella. Tampoco no s'ha d'escribir <h> en bels derivaus primitivos d'a voz latina HORA:norabuena,agora,ara,aora,allora,alora; pero sí en a propia palabrahora y en os suyos derivaus romances:horau/horato,horario,deshorar, etc.
En a grafía d'oEFA puet ser muda u representar ofonema velar fricativo xordo/x/[2]:
- A letra "h" ye muda cuan no ye un extrancherismo ni representa o fonema /x/:huerta (['weɾta]),hepatitis ([epa'titis]),cianhidrico ([θja'niðriko]).
- Representa o fonema /x/ en os siguients casos:
- Extrancherismos y voces con influyencia forana que en a suya luenga d'orichen tiengan o fonema aspirau /h/:halma (['xalma]),saharaui ([saxa'ɾawj]),hegeliano ([xeɣe'ljano]),hippie (['xipi]),heus (['xews]),haima (['xajma]),suahili ([swa'xili]),haixís ([xaj'ʃis]),handicap ([xan'dikap]),hangar ([xaŋ'gaɾ]),hockey ([xo'kei]).
- Dialectalismos y vulgarismos d'orichen castellano:huerga (['xweɾɣa]),halar ([xa'laɾ]),holgorio ([xol'ɣoɾjo]),huerza (['xweɾθa]),hoder ([xo'ðeɾ]).
- Expresions y intecheccions que contiengan iste soniu:haha ([xa xa]),hehe ([xe xe]),hibo (['xiβo]),holio (['xoljo]).
En agrafía de Uesca ista letra no se fa servir fueras d'os tiempos verbals"he"/"ha"/"has/han" (ta diferenciar-los graficament de"e"/"a"/"as"/"an").