Iste articlo ye en proceso de cambio enta laortografía oficial de Biquipedia (laOrtografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
1 Se charran cuantas luengas rechionals. 2 Territorio total d'a Republica Francesa, incluyindo-ie los departamentos y territorios d'ultramar, pero excluyindo lo territorio francés deTierra Adelia en l'Antarctida a on a sobiranía ye en suspenso debito a loTractau Antarctico de1959. 3 Datos d'o Rechistro Catastral francés, que excluye ibóns, basals y cheleras mayors a 1 km² asinas como losestuarios d'os ríos. 4 Toda la Republica Francesa menos os territorios d'ultramar en l'Oceano Pacifico, a on s'emplega ofranco CFP 5Francia metropolitana (Europa).
A palabraFrancia tiene o suyo orichen en olatín, estandoFrancia en ixa luenga a palabra que s'emplegaba ta nombrar o territorio ocupato por una d'astribus chermanicas, osfrancos, que ocuporon a marguin oriental d'orío Rin mientres l'Imperio Romano, servindo a sobén comomercenarios con l'Exercito romano antis de trescruzar o río y asentar-se en a suya marguin occidental como uno d'os pueblos federatos de l'Imperio. Os francos yeran en realidat una confederación de pueblos diferents, unitos contra os suyos enemigos comuns, osalamans, y bi ha cuantas teorías sobre l'orichen d'o suyo nombre.
Ta beluns, o suyo nombre deriva d'a palabra d'oprotochermanicofrankon, que significalanza uchavelina. Ta d'atros, o suyo orichen yefrank comolibre, con o mesmo sentito que tien hue a palabrafranco enaragonés, en estar os francos uno d'os pueblos libres federatos con os romanos. Ye verdat que os francos teneban contactos con os romanos ya en os sieglosIII-IV, encara que cal decir que ixos contactos estioron a sobén nomás as primerasinvasions chermanicas. Antiparte, ye fácil que o sentito defranco comolibre tenga o suyo orichen en aEdat Meya, en estar os francos medievals (habitants d'oReino Franco, o primer nombre de l'actual Francia, incluyindo osoccitans) a mayor parte d'os nuevos habitadors en as repoblacions de territorios conquiestos en o proceso d'aReconquiesta, habitadors que teneban as suyasfranquicias y libertaz.
Mientres adinastía carolinchia, en os sieglosVIII-XI, o territorio ocupato por os francos yera clamatoFranchonolant (Frenkenland), mientres que o territorio habitato por os galorromanos yera clamatoUualholant (Welschland, con a mesma radiz queGalas en asluengas chermanicas).
Dende1204, apareixe o nombre deFrancia ta referir-se a l'actual Francia, designando o territorio sobre o cual exerciba a suya sobiranía orei de Francia.
Organización politico-administrativa
Ta mas detalles,veyer l'articloOrganización politico-administrativa de Franciaveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
As principals divisions administrativas francesas son asrechions, un total de 26 (d'as cuals 22 son metropolitanas que pertocan a la Francia continental). O siguient tipo de división administrativa ye odepartamento, un total de 100 (d'os cuals 4 son d'ultramar). A siguient división administrativa ye odistricto (uarrondissement en francés), bi'n ha 342. Os districtos se subdividen en 4.035cantons por motivos administrativos y electorals. A la fin, tamién os districtos se dividen en 36.682 municipios ucomunas.
As rechions, os departamentos y os municipios son conoixitos como "colectividaz territorials" (collectivités territoriales), lo que quiere decir que os residents pueden esleyir os miembros d'una asemblea local y un chefe executivo, mientres que os districtos y os cantons son nomás divisions administratibas y/u electorals sin d'autonomía. Dica l'anyo1940 os districtos tamién yeran colectividaz territorials con una asemblea local (o consello de districto), pero fuoron eliminatas mientres o rechimen deVichèi, y abolitas en aCuatrena Republica en1946.
Tres comunas u municipios importants –París,León del Roine yMarsiella– se dividen enarrondissements u districtos municipals ta la suya administración territorial, que amás tienen bel grau d'autonomía financiera y administrativa. O departamento de París nomás ye formato por una sola comuna u municipio, y as cinco rechions d'ultramar –Guadalupe,Martinica,Guayana Francesa,Mayotte y aIsla d'a Reunión– son constituitas nomás por un departamento. A rechión deCorcega, que ye formata por dos departamentos, tien un estatuto especial de colectividat territorial una mica diferent d'as atras rechions metropolitanas (en ye considerata una, encara que no ye una rechión continental). Totas as rechions, continentals u d'ultramar, son partis integrants d'a Unión Europea.
Dende a promulgación d'asleis Defferre de1982 y1983, y asleis Raffarin de2003 y2004, Francia s'ha constituito como un estau descentralizato. A reforma constitucional de febrero de 2003 diz que a organización d'a Republica ye descentralizata.
Ta mas detalles,veyer l'articloCheografía de Franciaveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Francia poseye una ampla variedat de paisaches dende as planas costeras en onorte y l'ueste d'o país, a las cadenas montanyosas en osud (osPireneus) y o sud-este (osAlpes), d'os cuals istos zaguers contienen a lo punto mas alto de totaEuropa, oMont Blanc a 4.808metros d'altaria.
Francia vista dende un satelite.
Mientres que o territorio principal de Francia (ametropoli) se troba en Europa occidental, o estau francés tamién lo constituyen territorios de:
Os ríos mas importans de Francia son, en a versant atlantica:Garona,Loira ySena. En a versant mediterrania oRoine, con o suyo afluent oSaona. Tamién tien parti d'as compleganzas d'os ríosRin,Mosela yEscalda.
Historia
Ta mas detalles,veyer l'articloHistoria de Franciaveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Francia ye unestau que con muitos cambios politicos ha tenito una continuidat dende l'Alta Edat Meya influindo muito en a evolución economica, tecnolochica y cultural d'Europa Occidental.
Ta mas detalles,veyer l'articloImperio Carolinchioveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
En l'anyo486Clodoveu I, o reiFranco deTournai, venció a lo romanoSiagrio enSoissons y estendilló o suyo reino dica o ríoLoira. En l'anyo496 venció a losalamans enTolbiac, se convirtió a lo catolicismo y prenióbaptismo chunto con muitos guerrers enRems de mans deSant Remichio. Por ixo dimpués os reis de Francia seráncoronaus en Rems. Clodoveu atacó aAlarico II rei d'osvisigodos en l'anyo507 y lo venció en abatalla de Vouillé, cerca dePiteus. Clodoveu morió en l'anyo511 y o suyo reino fue dividiu entre os suyos cuatre fillos. Clotario lo reunificó, pero a la suya muerte en l'anyo561 tornó a ser dividiu en cuatre partidas, que se convertioron en rechions diferenciadas por a suya composición etnica, gubierno y historia:Austrasia,Neustria,Borgonya yAquitania, a zaguera controlada por o patriciau galo-romano local y a menos chermanizada, de traza que baixo osmerovinchios o territorio d'osfrancos se divide en tres reinos:Neustria,Austrasia yBorgonya.
A historia d'os francos en os sieglosVI yVII ye marcada por a rivalidat entre Neustria y Austrasia, y osmayordombres de palacio van prenendo o poder, de traza que a rivalidat entre mayordombres (que representan l'aristocracia terratenient y militar) marca a politica mes que a rivalidat entre reis. Baixo o reinau deDagoberto (629-639) Neustria ye o reino franco mes important. En osieglo VIII predomina Austrasia, dirichida por osmayordombres de palacioPepín de Heristal,Carlos Martel yPepín lo Petit, que deposa a lo zaguer rei merovinchio y funda adinastía Carolinchia.Carlos Magno ye nombrau emperador en l'anyo800. Con Carlos Magno l'Imperio Carolinchio plega a la suya maxima extensión. En l'anyo 843 por otractau de Verdún l'imperio queda dividiu, y se creya oReino de Francia Occidental con centro politico en Neustria, y que tendrá una existencia independient d'o resto de l'Imperio.
Dende osieglo IX os contes se converten en cargos hereditarios y se converten tamién en principes territorials, o mesmo esdevién con os duques. A fins d'o sieglo IX desapareix o bilingüismo romanz-francico, y os francos s'integran culturalment a los galo-romanos.
EnFrancia Occidental os reis son esleitos por os grans y no son necesariament d'a dinastía carolinchia. A familia d'osrobertins s'imposa china chana, y dendeHugo Capeto, rei en l'anyo987, os robertins conservarán a corona a títol hereditario con o nombre dedinatía Capeta u d'os Capetos. D'esta traza o reino de Francia Occidental se converte en oReino de Francia. O cambio de dinastía lo contan asinas en o "Liber Regum":
Murie est rei Lodois, e non lexo fillo nenguno. Losfranceses leuantaron rei adUgon el duc, qui fo fillo deUgon el grant duc.Qui sestallo la generación de Charles. [E]st rei Ugon que leuantoron ouo fillo al rei Roberth.
O reino de Francia
O reino de Francia teneba a lo rei en o cabalto d'a hierarquía feudal, y tien orefirme d'a ilesia como rei coronau por ella. En a practica no tien autoridat reyal que en as propias posesions, que en o sieglo XI yeranParís,Orliens y as suyas comarcas. As posesions d'o rei yeran odominio reyal. En o resto d'o territorio os duques y contes teneban independencia de feito.
A lo principio oscondaus correspondeban en cheneral adiocesi, pero as mugan van evolucionando por matrimonios, herencios, compras y guerras locals. O rei tamién va estendillando china chana o dominio reyal.
En o sieglo XI bi ha dos luengas propias d'as elites d'o reino de Francia y que tamién son literarias: onormando d'os duques de Normandía y reis de Francia y l'occitán en o sud.
En o "Liber Regum" comentan bella cosa d'a chenealochía d'os reis d'ixas envueltas.
[E]l reiHenrrich ouo fillo al reiPhilip. [E]l rei Philip ouo fillo aLodois. [E]st rei Lodois ouo V fillos de la filla de sire Albert, que aduxo doltras los monç. [E]l uno ouo nomnePhilip. [E]l otro ouo nomneLodois. [E]l tercero,Henrrich. [E]l cuarto,Roberth. [E]l quinto,Philip otrosi.[P]hilip el maior, qui era ia rei coronado, morie por occasion en [Fol. 36 v.] uida de so padre. RegnoLodois, so ermano; coronólo l apostoliInnocencio en la cibdad deRems. [E]st reiLodois ouo fillo al reiPhilip, qui agora es rei de França.
Pa os Plantachenet Anglaterra yera un dominio periferico. Os Plantachenet yeran de luenga y culturanormanda (u francesa), tienen muito vinclo con Anchú y s'oposan a lo rei de Francia como grans sinyors feudals. Bi ha una guerra intermitent en as marguins deIsla de Francia, Normandía,Turena,Poitou yLemosín. Dimpués de prener posesión d'Auvernia a fins d'osieglo XII,Felipe-Augusto de Francia fa confiscar en1202 totas as tierras francesas deChuan d'Anglaterra. En os anyos vinientsNormandía, Anchú y Turena son adhibidas a loDomino Reyal. Felipe-Augusto posa como gobernador de Bretanya a un primo suyo y lo rei d'Anglaterra no conserva en Francia queGascunya y o centro d'Aquitania, (rechión deBordeus).
Dende fins d'osieglo XII osflamencos se troban en rebelión de contino, y vencerán a la caballería francesa en1320 enCourtrai.
Influencia francesa en tiempos de Loís IX
Encara que i haiga problemas pa mantener o control d'o reino de Francia, os capetos tienen influencia fuera d'as suyas mugas. En1246Carlos I d'Anchú se converte en conte deProvenza por matrimonio, en vente anyadas mes tarde conquere oreino de Sicilia. Dende1295 un capeto se converte en o conte deBorgonya.
As coronas de Francia yNavarra se troban en unión personal entre1285 y1328.
ODelfinau, que fue fundado por os contes d'Albón en osieglo XI, se posa baixo a protección d'o rei de Francia. O delfín Humberto li vende a lo rei as suyas posesions en1349.
Os papas adquirioron o condau deVenaissin en1274 y comproronAvinyón a lo conte de Provenza en1347. Os papas residen en Avinyón dende1309 dica1377.
Ta mas detalles,veyer l'articloGuerra d'as Cient Anyadasveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
A muerte deCarlos IV de Francia en1328 sin hereus barons fa acabar con él a linia dreita d'a dinastía d'os Capetos. Alei salica fa que i haiga un problema succesorio en Francia pero no enNavarra, on hereda a suya sobrinaChuana II.
Os reis d'Anglaterra reivindicaban a corona de Francia. Oexercito anglés iba ganando a guerra a lo principio gracias a losarquers, que permitioron exitos en as batallas deCrécy (1346) yAzincourt (1415). Os angleses no pueden controlar por muito tiempo os territorios conquiestos por no tenerrefirme local, (a diferencia d'osPlantachenet d'o sieglo XII yeran vistos como forans). A sola rechión de Francia on bi ha unrefirme cutiano a los angleses ye enGuyena.
Os franceses yeran desorientaus y en estau de guerra civil (armanyacs contraborgonyons), pero a hostilidat contra os angleses iba augmentando yChuana d'Arco se en aproveita.
Oscapetos dreitos s'estinguen en1328, y se planteya un problema de sucesión. Os grans de Francia adrezan mes a suya atención porFelipe de Valois por estar francés que por atros candidatos posibles comoEduardo III d'Anglaterra,nieto de Felipe o Fermoso.
Eduardo pareix acceptar-lo pero dimpués reivindica a corona y ataca. Os suyos exitos militars son importants:Destrucción d'a flota francesa en abatalla de L'Écluse, en Flandres en1340, a victoria en abatalla de Crécy en1346 y dePiteus en1356, on o rei de Francia Chuan o Bueno ye feito presionero. En1360 por otractau de Brétigny una Guyena asaber-lo d'examplada (muito mes gran que a comarca deBordeus, plegando dica Piteus yCevennes), ye atribuita a lo rei d'Anlaterra en pagas por renunciar a la corona francesa. ManimenosCarlos V de Francia tien decondestable a lo bretónBertrand Du Guesclin y pronto reconquere os territorios perdius. Enta1375 os angleses no dominan queCalais,Ponthieu y as rechions deBordeus yBayona.
Loís XI consiguió que o rei d'Aragón li entregase en prenda oRosellón yCerdanya en pagas por l'aduya cuentra una revuelta en Catalunya.
Loís XI presionó sobre acasa d'Anchú pa que adhibisen o suyo herencio territorial (Anchú yMaine) a lo dominio reyal. Tamién consigue que o reiRenato de Napols y conte de Provenza legue indreitament o suyocondau de Provenza a lo rei de Francia dimpués queAlfonso V lo Magnanimo lo destrone, de traza que en1481 se proclama a unión d'o condau de Provenza a Francia.
L'antigo rechimen en Francia
En l'interior de Francia contina a consolidación d'odominio reyal por meyo d'a incorporación d'infantaus y atros feudos, terminando principalment entre o siegloXVI yXVII.
Cuan os Habsburgo teneban as arcas vuidas firman en1559 otractau de Cateau-Cambrésis y Francia conserva os Tres Bispaus (ocupaus en1552), Calais (conquiesto a los angleses en1558) pero pierde Italia, on no conserva que oMarquesau de Saluzzo, que estió vasallo d'o delfinau.
Loís XII yFrancisco I aportan a la corona os infantaus que controlaban (Ducau d'Orliens, condaus deBlois yValois yEngolesme). A etapa vinient afecta a lo dominio d'o duque de Borbón (con títol decondestable). Formau porfeus y infantaus o territorio d'o condestable prene una gran extensión en osieglo XV con oBourbonais, Mancha,Auvernia,Forez,Beajoulais, etc.. En1521 Francisco I reclama a restitución d'os infantaus. Como o condestable ye refuchiau cerca deCarlos V o conchunto d'o suyo dominio, recuperau u confiscau, pasa a mans d'a corona en as anyadas vinients.
CuanHenrique IV de Francia puya plega a lotrono accede tamién por herencio a un amplo dominio. As posesions en l'interior d'o reino s'unen a la corona en1607.Biarn y aBaixa Navarra, que yeran estaus sobirans d'Henrique IV s'anexionan en1620, y ya no quedarán que poquez feudos.
A monarquía absoluta
Henrique IV ye asasinau en1610 y esto enfebleix a monarquía. Ye o cardenalRichelieu, ministro deLoís XIII dende1624 dica1642, qui restableix y refuerza l'autoridat d'o Estau.
Dende1643 o cardenalMazzarino contina esta politica, a pesar d'a resistencia d'os notables y os grans d'o reino (a Fronda). En1661 o cardenal muere yLoís XIV decide exercer solo o poder, seguindo a mesma dirección.
En osieglo XVIII Francia conoix una centralización administrativa, bi ha fidelidat a la monarquía y aluenga francesa se cheneraliza en as elites socials.
As divisions administrativas son "gubiernos", territorios baixo o control d'un gran sinyor que tien una función militar u de mantenimiento de l'orden, ygeneralités, baixo un intendent con una función de chestionar a fiscalidat, asobras publicas y apolicía en nombre d'o rei. Os gubiernos augmentan os suyos poders en asguerras de relichión u d'a Fronda y a monarquía despulla d'o suyo poder a los sinyors.
Os Parlamentos y Corz sobiranas son instancias chudicials que executan una función politica important a la fin de l'antigo rechimen. Bi ha distinción entre "países d'estaus" en os que una asemblea vota y distribuye os impuestos y "países d'eleccions" en os que os achents d'o rei actuan dreitament.
Ta mas detalles,veyer l'articloRevolución Francesaveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
ARevolución Francesa esclata en1789 y fa que caiga a monarquía 3 anyadas mes tarde. Osprivilechios son abolius a nueit d'o4 d'agosto. O26 d'agosto son declaraus osdreitos de l'hombre y d'o ciudadán. Asobiranía d'anación substituye a la sobiranía d'o rei. Acentralización de l'antigo rechimen arredol d'a figura d'a monarquía en a capital contina en a Revolución francesa con o rechimenchacobita. Contina a expansión territorial pero ya no será tan decisiva como en a Edat Meya y en l'Antigo rechimen. Bi ha un cambio administrativo y en 1789 l'Asemblea Constituyent fa una división de Francia endepartamentos, que entrará en vigor en febrero de1790. A mida d'os departamentos se fa d'una traza que permita a los habitants plegar en a capital en un día. A población local eslei a los miembros d'as asembleas departamentals, que pueden d'esta traza canalizar as reivindicacions locals. Os departamentos esminglanan asprovincias historicas prou grans pero resucitan bella entidat antiga:Périgord, (Dordonya)Quercy (Lot) yRouerge (Aveyron). En1800Napoleón Bonaparte posa a unprefecto en cadagún d'os departamentos. Os prefectos yeran mes poderosos que os intendents d'enantes de 1789.
Dimpués d'a revolución en Francia se reivindicaban unas mugas “naturals” pa chustificar una expansión territorial: os montsPireneus a o sud, osAlpes y oRin a l'este. Se concibe aluenga francesa como ferramienta pa unificar a nación francesa (en cuenta d'un criterio de pertenencia a la nación u de definición d'a nación francesa). Se concibe que as atras luengas son elementos de l'antigo rechimen u vehiclos d'o separatismo.
En o periodo napoleonico oImperio Francés ye muito mes gran que no pas a Francia que se reivindicaba con unas mugas naturals. Dende1810 s'estendilla dendeRoma dicaHamburgo. OTractau de París d'o20 de noviembre de1815 que remata asguerras napoleonicas torna a Francia as mugas de 1789 d'alto u baixo, no conservando que pocos enclaves anexionaus en a Revolución Francesa.
A Restauración, a Segunda Republica y o Segundo Imperio
Dimpués d'a derrota de Napoleón se restaura a monarquía. A expansión europea s'atura y as prebatinas d'anexión topetan con a oposición d'atros estaus. En1824 muereLoís XVIII, y ye succediu porCarlos X, que ye ultramonarquico. En chulio de1830 bi ha una revolución que lo derroca y sienta en otrono a lo duque d'OrliensLoís-Felipe d'Orléans. Se creya una monarquía costitucional que ye sostenida por a burguesía.
Ta mas detalles,veyer l'articloPrimera Guerra Mundialveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
As tropas francesas resisten a las tropas alemanas en abatalla d'o Marne en setiembre de1914 y o conflicto durará 5 anyadas. Dimpués d'a rendición d'Alemanya as rechions chermanicas d'Alsacia yLorena tornan a Francia sin consultar-lo a la población local, en gran part chermanofona. Francia reclama os districtos deSarre-louis ySarrebruck, seguntes presuntos dreitos historicos. Encara queEstaus Unius s'oposa a esta reivindicación, se plega a un alcuerdo sobre a creyación d'unterritorio d'o Sarre sozmeso a un estatuto especial.
En chulio a Cambra de deputaus y o Senau chuntos en una Asemblea Nacional da poders plens a Pétain, que se compromete a colaborar con Alemanya. En chunio de 1940 o cheneralCharles De Gaulle funda o movimiento d'osfranceses libres enLondres con a intención de continar a guerra, manimenos son poca chent.
Francia consigue exercer un papel en a politica internacional en a postguerra, y participa en a ocupación d'Alemanya. En1946 se creya una nueva constitución y se funda aCuatrena Republica Francesa.
Se produce una recuperación economica. Francia s'asocia con atros países d'Europa Occidental pa formar aCEE. As colonias luitan por a suya independencia. Os franceses son derrotaus enIndochina y la pierden, l'Imperio Colonial Francés encomienza a desfer-se. Os alcherians se rebelan en1954 y Francia consideraAlcheria una colonia como as atras por tener muita población francesa (ospiez negros). En 1958 De Gaulle ye president y se prepara una nueva constitución, que s'aprueba en referendum en setiembre, naixendo aQuinta Republica Francesa. En1962 Francia accepta a independencia d'Alcheria por osAlcuerdos d'Evian, y a mayoría d'os piez negros tornan ta Francia, sendo establius en a costa mediterrania, contribuindo a l'afrancesamiento d'Occitania, deCatalunya Norte y deCorcega.