Iste articlo ye en proceso de cambio enta laortografía oficial de Biquipedia (laOrtografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
A suyapoblación ye de 317.238.626 habitants (2013) en unasuperficie de 9.826.675km², con unadensidat de población de 33 hab/km². Estaus Unius ye asinas o tercer país d'o mundo por a suya superficie y tamién por a suya población.
Estaus Unius muga a lo norte conCanadá, a lo sud conMexico, a l'este con l'Oceano Atlantico y a l'ueste con l'Oceano Pacifico, encara que o estau d'Alaska ye a o norte deCanadá, o estau deHawaii ye en l'Oceano Pacifico y os Estaus Unius son titulars de bellatros territorios en amar Caribe u l'Oceano Pacifico. O estau d'Alaska muga a lo sud conCanadá y a l'ueste, en trescruzando l'estreito de Bering, yeRusia. Asinas, nomás 49 d'os 50 estaus se troban enAmerica, fendo parte o estau de Hawaii d'Oceanía.
Encara que a luenga mas charrada d'o país ye aluenga anglesa en as suyas variants conoixidas comoAmerican English, no tien garra luenga oficial, atamas de que l'anglés ye a luenga oficialde facto. Sindembargo, se i charran encara cuantas luengas d'os indios americanos, y a mayor parte d'os inmigrants charran a suya luenga orichinaria, destacando l'italiano, l'alemán u ochinés, encara que se i charran cuasi todas as luengas. Antiparte, ocastellano ye a luenga charrada d'antis de dentrar en os Estaus Unius de parte d'os estaus d'o sud-ueste d'o país, amás d'estar a luenga d'un numero muit important d'inmigrants en osieglo XX. Ista inmigración, muit variada en os suyos oríchens, fa que os Estaus Unius sigan uno d'o países con mayor diversidat etnica d'o mundo.[2]
En 1507, ocartografo alemánMartin Waldseemüller fació un mapa d'o mundo a on que nombraba as tierras d'o hemisferio occidental comoAmerica, en honor a l'explorador y cartografo italianoAmerigo Vespucci.[3] As antigas colonias britanicas emplegoron por primera vegada o nombre moderno dimpués d'adeclaración d'independencia, "a declaración unanime d'independencia d'os Estaus Unius d'America" (a parola "Unius" apareixeba en minusclas en a declaración) o4 de chulio de1776.[4] L'actual nombre se fació oficial o15 de noviembre de1777, cuan oSegundo Congreso Continental adoptó losArticlos d'a Confederación, que deciban, "O nombre d'ista Confederación será 'Os Estaus Unius d'America'". O nombre curto "Estaus Unius" ye tamién estándard, atras formas comuns son enanglés U.S. y USA y enaragonés EUA u EEUU, coloquialment en anglés tamién gosa decir-sethe U.S. of A. uthe States (en aragonés "os Estaus").Columbia, que gosó estar un nombre popular ta os Estaus Unius, se deriva deCristofo Colombo que tamién apareixe en o nombre d'oDistricto de Columbia.
Una forma estándard ta referir-se a los ciudadans d'os Estaus Unius ye "americano", "nortamericano" u tamién "estausunidense". En anglés nomás se fa servir a primera d'istas formas, y por ixo no ye guaire común emplegar l'adchetivo "americano" ta referir-se a personas que no tiengan a nacionalidat d'Estaus Unius.[5]
Ta mas detalles,veyer l'articloCheografía d'os Estaus Uniusveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Os Estaus Unius son situatos cuasi en a suya totalidat en ohemisferio occidental: os cuaranta y ueito estaus continentals u contiguos se troban en o centro d'o subcontinentnortamericano y s'estendillan dende l'Oceano Atlantico dica l'Oceano Pacifico. Mugan a lo norte conCanadá, y a lo sud conMexico y con oGolfo de Mexico.Alaska, o estau mas gran ensuperficie y deseparato d'a resta d'os estaus continentals por Canadá, muga con l'Oceano Pacifico a lo sud y con l'Oceano Arctico a lo norte.Hawaii ye unarchipelago d'o Pacifico central a l'ueste d'America d'o Norte. Estaus Unius ye o tercer u cuatreno país mas gran d'o mundo, pendendo de como se consideren as disputas territorials entreChina y aIndia.[6] Os Estaus Unius tamién administran diversos territorios insulars d'amar Caribe y de l'Oceano Pacifico.
Os Estaus Unius, debito a la suya grandaria y variedat cheografica, incluyen cuasi toz os tipos declimas. Dende l'este enta o meridiano 100, o clima ye dendecontinental humedo en o norte dicasubtropical humedo en o sud. A parte sud d'apeninsula de Florida, asinas como l'archipelago de Hawaii tienen unclima tropical. As Grans Planas a l'ueste d'o meridiano 100 son semi-aridas. Muitas d'as montanyas occidentals tienen unclima alpín. En a Gran Cuenca o clima ye arido, desertico en o sud-ueste,mediterranio en a costa deCalifornia, yoceanico en as costas d'Oregón,Washington y sud d'Alaska. A mayoría d'Alaska tien unclima subarctico upolar. As condicions climaticas extremas no son guaire raras en os estaus que se troban chunto a loGolfo de Mexico, a on que gosa habertormentas tropicals. A mayor parte d'os tornados en o mundo ocurren en iste país, prencipalment en l'aria conoixida comoTornado Alley.[8]
Os Estaus Unius estan consideratos como un país demegadiversidat ecolochica: arredol de 17.000 especies deplantas vasculars se pueden trobar en os estaus continentals yAlaska, y mas de 1.800 especies deflors se troban enHawaii, estando bien poquetas d'istas las que se troban amás en o continent.[9] Bi ha en os Estaus Unius mas de 400 especies demamifers, 750 d'aus, y 500 dereptils yanfibios.[10] Bellas 91.000 especies d'insectos han estau rechistratas.[11] OEndangered Species Act de1973 ye una lei que proteche as especies menazadas u enperiglo d'extinción y os suyoshabitats, que estan cusiratos por oServicio de Pescata y Vida Salvache. Bi ha cincuanta y ueitoparques nacionals y cientos d'atros parques administratos federalment, selvas y arias naturals.[12] En conchunto lo gubierno poseye un 28,8% d'a superficie d'o país.[13] A mayoría d'istas arias baixo control d'o Gubierno federal son logadas a interpresas que expleitan os recursos degas natural upetrolio, amenería, aindustria fustera u aganadería. Un 2,4% s'emplega ta usos militars.[13]
Ta mas detalles,veyer l'articloHistoria d'Estaus Uniusveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Encara que os Estaus Unius naixioron como un país independient con aGuerra d'Independencia contra oReino Uniu dende1773, aHistoria d'Estaus Unius no prencipia con ista guerra, sino que ye muit anterior, remontando-se dica os primers pobladors d'o continent que habitaban el territorio que actualment ye o país.
Se creye que o continent americano recibió os suyos primers pobladors arredol d'o 40.000 aC, encara que nomás bi ha restasarqueolochicas comprebadas dende osieglo XXI aC enAlaska, provenients deSiberia a traviés d'oestreito de Bering que desepara Alaska d'Asia, encara que seguntes bella teoría o continent recibió tamién población dendeOceanía a traviés de l'Oceano Pacifico en a rechión deSudamerica.
O nuevo país, luego d'a suya independencia, prencipió una expansión enta l'ueste, enta o ditoFar West, anexionando muitos territorios, incluyindo-ie antigas colonias espanyolas en guerras con o suyo vecínMexico, comoTexas,Nuevo Mexico,Arizona,Nevada uCalifornia, amás deFlorida, creyando una gran potencia economica basada en una mano d'obraesclava y que recibirba una important inmigración europea. AGuerra Civil Estausunidense, a meyatos d'osieglo XIX, remató lo rechimen esclavista, proclamando a emancipación d'os esclavos deraza negra, ubrindo amás as puertas a la introducción en o país d'aRevolución industrial. Antiparte, mientres a suya expansión enta l'ueste, os estausunidenses luitoron contra ospueblos amerindios en as ditasGuerras Indias, ta fer-los reblar y albandonar os suyos territorios arrinconandolos enreservas.
En1914, en prencipiar aPrimera Guerra Mundial, Estaus Unius yera una d'as prencipals potencias economicas d'o mundo, y a suya dentrada en a guerra con osAliaus, en1917, estió decisiva ta rematar ixe conflicto en prechudicio d'asPotencias Centrals. Manimenos, o país se replegó en o suyo interior, sin participar en os intentos de paz dimpués d'oTractau de Versailles, dica la suya intervención en aSegunda Guerra Mundial dende1941 tamién con osAliaus, cuan o país prenió consciencia d'estar una gran potencia no nomás economica sino tamién politica y militar. Asinas o suyo papel estió fundamental en a construcción d'asNacions Unidas, como base d'o sistema politico internacional d'a post-guerra, y en o establimiento d'aOTAN como palanca militar ta laGuerra Freda contra laUnión Sovietica en os anyos1960-1990, que remató con adisolución d'a Unión Sovietica en1991 y con a presencia d'Estaus Unius como a gran potencia militar de prencipios d'osieglo XXI.
Actualment, seguntes as hipotesis d'os historiadors, se creye que os primers habitants d'o continent americano bi plegoron dendeAsia, a traviés d'oestreito de Bering,[7] trescruzando asinas o punto a on que se comunican l'Oceano Glacial Arctico con l'Oceano Pacifico, en epocas deglaciacions, cuan o nivel d'a mar yera mas baixo y, antiparte, bi heba un puent dechelo entre os dos continents, dendeSiberia entaAlaska. Pareixe que ista dentrada de pobladors estió feita en diversas calendatas, entre o40.000 aC y o10.000 aC, estando toz ospueblos amerindios descendients d'ixos grupos d'inmigrants d'orichen asiatico. Asinas, ye atestiguada la presencia humana enAlaska arredol d'osieglo XXI aC u en a costa atlantica arredol d'osieglo XVII aC, seguntes as troballasarqueolochicas, encara que as hipotesis dicen que a presencia humana estió anterior.
Istos pobladors establioron cualques culturasprehistoricas en l'actual territorio estausunidense, u mesmo nuclios de población importants en os territorios d'o sud, a man de l'actual muga conMexico, con millors condicions climatolochicas ta l'agricultura que permiteba o desarrollo d'a civilización. Asinas, a Cultura humana mas antiga conoixida en o territorio estausunidense ye a clamadaCultura Clovis, d'arredol d'osieglo XIV aC, situada en o territorio de l'actual estau deNuevo Mexico. Dimpués d'aCultura Clovis se succedioron en a cuenca d'orío Mississippi osanasacis, osMound Builders u constructors de tumulos, y a ditaCivilización d'o Mississippi. Sindembargo, istas civilizacions y mesmo a suya remeranza desapareixioron antis d'a plegada a America d'os europeus, que nomás troboron en l'actual territorio estausunidense grupos sin una cultura abanzada a o ran europeu, en comparanza con as civilizacions sudamericanas.[14]
En osieglo XV, cuanCristofo Colombo plegó a America en l'anyo1492, en o territorio estausunidense nomás i viviba bella tribus de cazataires-recolectors, que no heba establiu denguna civilización abanzada ni dengún nuclio habitato permanent, y que practicaba a sobén onomadismo como medio de vida, sin conoixer l'agricultura u fendo d'ixa tecnica de cultivo de vechetals una ferramienta marguinal reservada a las mullers d'a tribu debant d'o papel d'o barón como cazador.
Ye fácil que os primerseuropeus en plegar en America estasen osvikingos provenients d'Escandinavia (prencipalment deNoruega) a traviés d'Islandia y deGroenlandia, y se diz queLeif Ericson i plegó a finals d'osieglo X u primerías d'osieglo XI, en establindo-ie una colonia que clamóVinland utierra d'asvinyas, por motivos de propaganda, mesmo como s'heba clamato a Groenlandiatierra verde. Sindembargo, ye un tema controvertiu ta os historiadors, en no tener denguna confirmación arqueolochica platera u mesmo documental sobre ixos feitos.[14]
Antiparte, se diz quepescataires d'orichenbasco ubretón bi podioron plegar en osieglo XV dezaga d'a pesca d'asballenas u de l'abadeixo, por as pesquerías deTerranova, encara que no bi ha tampocopruebas documentals d'ixe feito. Mesmo, seguntes bellas teorías, ye iste feito o que bi ha dezaga d'o primer viache de Cristofo Colombo, que teneba conoiximiento d'a presencia de tierra en a redolada por os relatos d'os pescatairesbascos ybretons.
Encara que en osanyos 1540 y1550 bi habió exploracions espanyolas en a parte sud d'o territorio estausunidense y en no trobar-ieoro os espanyols albandonoron a conquiesta d'os territorios a lo norte,[14] estioron asinas os angleses qui rematoron por unificar toz istos territorios d'a costa atlantica baixo lo suyo control, en establindo-ie un sistema decolonias administrativament independients dica creyar as clamadasTrece colonias. Osespanyols dentroron sindembargo en l'actual territorio estausunidense dende o sud, a partir d'as suyas conquiestas enMexico, y tamién en puyando enta o norte por a costa de l'Oceano Pacifico con ciudaz comoSan Francisco, y mesmo osrusos facioron a suya aparición dendeSiberia, trescruzando oestreito de Bering dicaAlaska u mesmo dicaOregón u a parte norte deCalifornia. Antiparte, os colonosfranceses, dende as suyas bases enNueva Orleans, en ogolfo de Mexico, puyoron por a val d'orío Mississippi, establindo-ie aLoisiana en a suya desembocadura.
Mapa d'o nord-este d'America en1775, alto u baixo.
Mientres osieglo XVIIAnglaterra establió as suyas primeras colonias importants en territorio estausunidense, a sobén por iniciativa privada y vinclada a problemas de tiporelichioso en a metropoli, estando amás conoixida a que fació plegar a 1.000 colonos, alto u baixo, en1630 a l'actualMassachusetts, que yeran de confesiónpuritana y que establioron bella ciudat en a comarca, comoBoston en a costa, encara que dentroron ta establir chicotas localidaz dica 30-40km en l'interior d'o territorio.[15]
En osieglo XVIII, os angleses prencipioron una muit ampla expansión d'os suyos territorios, doblando asuperficie de territorio colonizato y multiplicando por ueito a suyapoblación, con una creixenza de población muito mes gran que a meya europea en ixas envueltas.[16] En primer lugar, dende as planas costeras enta l'ueste d'o continent, en luitas contra as tribus d'osamerindios que i viviban. En segundo lugar, contra as colonias francesas de Loisiana, que yeran un competidor comercial respective d'o lucrativo comercio depellizos d'animals salvaches tapelletería. Y en tercero, contra os espanyols que teneban as suyas posicions en Florida. Amás, tamién prencipioron una explotación extensiva de l'agricultura en as colonias d'o sud, primero conmano d'obra d'orichen blanco en rechimen de semi-esclavitut (a sobén, colonos d'orichenirlandés uescocés), y luego con una masiva importación d'esclavos negros, cuan l'agricultura se convertió en bel lugar en un lucrativo negocio, como con ocotón u otabaco. A población que i plegó en o sieglo XVIII ya no yera nomás d'orichenanglés uescocés y de relichiónprotestant, porque en os suyos territorios d'orichen prencipió a estendillar-se a teoría de que a población d'un territorio yera una d'as suyas fuents de riqueza, que no se podeba ninviar difuera d'o territorio, y s'aprobó bella mesura ta dificultar a emigración d'angleses enta America.[16] Plegoron asinasirlandesescatolicos, encara que tamiénhugonozfranceses fuyius de Francia cuanLoís XIV derogó l'Edicto de Nantes, u chents que plegaban dendeAlemanya y dende os cantons deSuiza deluenga alemana, fuyindo d'as guerras de relichión en Europa (istos alemans s'establioron a sobén enPennsilvania, a on encara hue se charra l'alemán de Pennsilvania); tamién bi plegoron osescoceses d'Ulaidh que albandonaban a suya tierra por as malas condicions economicas, y que yeranpresbiterians. Sindembargo, ista nueva población no se mezcló con as anteriors poblacions u entre sí, sino que en ista primera etapa formaba chicoz nuclios etnicos, como en un mosaico.[17]
Os colonos europeus que bi plegoron no plegoron sindembargo como población libre, porque plegoron con contratos de semi-esclavitut, ta pagar o suyo viache u en plegar-ie como parte d'una condena chudicial, encara que ista servitut teneba una durada limitada en o tiempo.[18] Sindembargo, tamién plegaba a poblaciónesclavastricto sensu, que yera d'orichenafricano y que a sobén plegaban a las colonias d'o sud, ta treballar en as gransplantacions. En1670 nomás yeran 2.000 personas enVirchinia, pero o suyo numero continó o suyo crecimiento, y s'aprobó bella norma que feba que a suya situación d'esclavitut fuese ta cutio, como enVirchinia uMaryland, transmitindo ixa situación a los suyos fillos.[17] O 80% d'os esclavos africanos (arredol de 350.000 personas en1763) viviban en os estaus d'o sud; en1756 en Virchinia os africanos yeran mas d'o 40% d'a población, y en1751 enCarolina d'o Sud mas d'o 60%.[19]
Ista situación permitió una important millora d'as infraestructuras en o territorio d'as Trece colonias, que en1775 teneban unapoblación de mas de 2 milions d'habitants. En ixas envueltas, aCultura d'os Estaus Unius teneba muita relación con aCultura d'Europa, en estar as unicas radices culturals d'os colonos o continent europeu.[20]
Ta mas detalles,veyer l'articloGuerra d'Independencia d'os Estaus Unidosveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
En osanyos 1760-1770, a situación politica d'as Trece colonias evolucionó. En primer lugar, a población d'orichen europeu heba desarrollato en ixos territorios una sociedat culturalment a lo mesmo nivel que a suya metropoli, con vías de comunicación internas parellanas a las anglesas, pero teneba bloqueyato o suyo abance por a presencia politica d'Anglaterra. Asinas, uno d'os obchectivos d'as colonias yera la suya expansión enta l'ueste, dezaga d'osmonts Apalaches, enta os territorios que nominalment feban parte dica ixe inte d'o dominio colonial francés y que os angleses heban conquiesto mientres aGuerra d'os Siet Anyos, encara que o Gubierno britanico lis negaba ixa posibilidat, temendo lo fortaleiximiento d'a posición d'as colonias debant d'a metropoli cuan o Reino Uniu teneba que absorber a 80.000 colonos d'orichen francés que yeran enCanadá, amás d'organizar as nuevas colonias conquiestas. D'atra man, as guerras conFrancia y conEspanya facioron que oParlamento britanico, instigato por oprimer ministroGeorge Grenville, puyase osimpuestos a toz os suyos territorios ta recullir diners (a deuda publica anglesa s'heba duplicato mientres a guerra),[21] incluyindo-ie as colonias americanas, sin parar cuenta en as protestas d'os colonos que deciban que ixos impuestos s'heban creyato sin o suyo consentimiento, en no estar representatos en o Parlamento britanico, a on que nomás teneban representación os territorios metropolitans.
A tensión puyó de ran en 1765, cuan o Parlamento britanico aprebó un nuevo impuesto en a ditaLei d'o Timbre.[22] Ista lei se referiba a toz os territorios colonials angleses en America, y asinas por tot o territorio apareixioron organizacions politicas secretas, ditasFillos d'a Libertat, ta luitar contra l'impuesto y lograr-ne a suya supresión; en octubre de1765 se reunioron en a ciudat deNueva York representants de 9 d'as 13 colonias en un Congreso sobre aLei d'o Timbre, convertindo-se en asinas en a primera reunión de representants politicos intercolonial, y se i fació un Memorial de Dreitos.[23] Prencipió unboicot a os produtos d'orichen britanico y en1766 se derogó aLei d'o Timbre,[23] que se convertió asinas en a primera victoria politica conchunta d'os colonos. Sindembargo, en a derogación d'a lei se deciba que o Parlamento britanico teneba plena autoridat ta fer leisque obligasen a las colonias y a o pueblo americano.[23]
En1767, como continaban os problemas fiscals en o Reino Uniu, o ministro britanicoCharles Townshend establió un impuesto sobre as exportacions d'as Colonias en cuantos articlos, amás d'establir una Chunta conseu enBoston ta o suyo control. Tamién desichiba que as Colonias fesen que os ciudadans recibiesen en a suya vivienda a las tropas de l'Exercito britanico ta vivir-ie, como gosaba ser normal en ixas envueltas a on oscuartels no existiban, yNueva York se negó.[23]
Ta mas detalles,veyer l'articloConquiesta de l'Uesteveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
O territorio d'asTrece colonias en1775 y atros territorios mugants, oficialment propiedat d'estaus europeus como oReino Uniu uFrancia.Proceso de dentrada d'osestaus como estaus miembros d'os Estaus Unius.En iste cuadro deJohn Gast d'arredol de1872, titulauAmerican Progress, se puet veyer una representaciónalegorica d'o «Destín manifiesto». En ista obra, una muller anchelical (identificada comoColumbia, a presonificación d'os Estaus Unius en osieglo XIX), porta a luz d'aCivilizavión a l'Ueste con os colonos estausunidenses, debantando otelegrafo en a suya marcha. Osamerindios y os animals salvaches fuyen dica astinieblas d'o salvache Ueste encara per civilizar.
En rematar a suya Guerra d'independencia, os Estaus Unius facioron frent a lo primero d'os suyos deseyos: a expansión enta l'ueste uFar West, en a clamadaConquiesta de l'Ueste, travesando losmonts Apalaches mirando d'establir como muga occidental d'o país orío Mississippi, que deseparaba os dominios colonials angleses y franceses enAmerica d'o Norte. Asinas, encara que a población d'a rechión de dezaga d'os Apalaches yera cuasi nula en1775, en1790 ixe territorio ya teneba unapoblación de 120.000 personas.[31] Ista expansión se faxió con a oposición d'oReino Uniu y d'Espanya, estando iste zaguer país o propietario nominal d'a parte sud d'o territorio ocupato por os colonos, y tamién con a oposición d'osamerindios que i viviban.[32]
O territorio estausunidense s'enampló, en aplicando a nuevaDoctrina d'o destín manifiesto (Manifest Destiny en anglés), a doctrina politica d'oPartiu Republicano-Democrata d'os Estaus Unius, dominant en o primer cuatreno d'o sieglo XIX, seguntes a cual a nación estausunidense (americana, deciban, identificando o suyo país con tot o continent) teneba la misión divina de portiar acivilización y ademocracia enta l'ueste. Ista doctrina se completaba con oMito d'a muga, cuan se clamabamuga a lo punto limite d'implantación d'as poblacions d'orichen racial blanco dimpués d'expulsar u estricallar a la población amerindia, con mortaleras continas dica rematar en amás conoixita, amortalera de Wounded Knee en1890.
Ista afluencia de colonos enta l'ueste augmentó espectacularment cuan se trobóoro en ixos territorios, prencipiando a clamadafiebre de l'oro enCalifornia, favoreixida amás por a construcción d'o ditoPrimer ferrocarril transcontinental que feba posible a millora d'as comunicacions y a integración d'os territorios occidentals en a resta d'o país.
Ta mas detalles,veyer l'articloGuerra Civil Estausunidenseveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
O segundo gran problema d'os Estaus Unius mientres osieglo XIX estió o problema d'aesclavitut. A nivel federal, a tracta d'esclavos fue prohibida en1808, y en os estaus d'o norte d'o país a esclavitut fue declarada ilegal entre1777 (enVermont)[34] y1808, encara que os plantadors decotón d'os estaus d'o sud d'o país emplegaban muita mano d'obra esclaba ta las suyas plantacions y feban una activa propaganda politica en os estaus sudenyos. Ixa fratura entre o norte y o sud fació esclatar a tensión politica, rematando en1860 cuan fue esleitoPresident d'os Estaus Unius l'advocatoAbraham Lincoln, un candidato antiesclavista que ganó as eleccions con un programa t'abolir a esclavitut en tot o país. Siet estaus esclavistas d'o sud facioron publico o suyo albandono d'os Estaus Unius, anunciando a creyación d'un nuevo país, osEstaus Confederatos d'America. Dimpués d'un tenso compás d'espera, abatalla de Fort Sumter, d'abril de1861, estió lo prencipio d'aGuerra Civil Estausunidense.
Luego de cuatre largas anyadas, a guerra remató con a victoria d'o Norte, encara que en a guerra morioron bellas 970.000 personas (o 3% d'a población estausunidense en ixas envueltas), d'os cuals 620.000 yeran soldatos d'uniforme.[35] En rematar a guerra, s'aprobó bella enmienda a laConstitución d'os Estaus Unius t'abolir a esclavitut, liberar a los cuatre millons d'esclavos que viviban en o sud y dar-lis os dreitos de ciudadanía como a cualsiquier atro ciudadán estausunidense. Sindembargo, as clamadasleis Jim Crown facioron legal en os estaus d'o sud asegregación racial, una situación que no remató dica osanyos 1950-1960 luego d'una intensa luita social y politica. Antiparte, a victoria federal en a Guerra Civil comportó lo reforzamiento d'o estau central en o país.[36]
Ta mas detalles,veyer l'articloRevolución Industrialveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
O proceso d'industrialización d'os Estaus Unius, parte d'a clamadaRevolución Industrial, prencipió en osanyos 1850 en o norte d'o país, y a suya consecuencia estió una serie de cambios de muita importancia, a niveldemografico,economico ysocial. Apareixioron muitas ciudaz nuevas en tot o país, y antiparte, as ciudaz que ya existiban se consolidoron y creixioron. Istos procesos se complementoron con l'augmento d'aimmigración a lo país, que permitió l'aparición d'unproletariato y o desarrollo d'ocapitalismo, vinclato a lo sector de l'Industria. Dende finals d'osieglo XIX y primerías d'osieglo XX fació aparición asociedat de consumo, estando uno d'os suyos factors l'automobil. En as ciudaz deNueva York yChicago se debantoron os primersgrataciels.
A industrialización fomentó unimperialismo parellán a lo imperialismo que por ixas envueltas se puet trobar en os prencipals países d'Europa, desarrollando y fendo l'adaptación d'a clamadaDoctrina Monroe, seguntes a cualAmerica habría d'estar ta os americanos. Istas teorías son la base d'a creixent importancia en ixe periodo d'os Estaus Unius en a escena politica internacional, con as suyas primeras guerras contra potencias europeas, como aGuerra Hispano-Estausunidense en1898, que permitió anexionarFilipinas y encorporar a la esfera d'influencias estausunidenses as antigascolonias d'Espanya deCuba yPuerto Rico (ista zaguera contina hue fendo parte d'o territorio estausunidense con a categoría d'Estau Libre Asociau).
Encara que os Estaus Unius ya heban compareixiu en a escena politica internacional, o suyo gran momento estió aPrimera Guerra Mundial, que precipió enEuropa en1914 entre asPotencias Centrals y osAliaus. En prencipiar a guerra, Estaus Unius se declaró neutral, y no estió dica o2 d'abril de1917 que dentró en a guerra en aduya d'os Aliaus, mientres o mandato d'o presidentWoodrow Wilson. Manimenos, en os Estaus Unius teneban muita fuerza as ideyas aislacionistas, que consideraban que os asuntos d'Europa yeran muit luent d'o suyo país y que teneban que desligar-se-ne d'o imperialismo europeu y d'as suyas luitas de poder.
Asinas, en rematar a guerra, oSenau d'os Estaus Unius refusó ratificar oTractau de Versailles que heba rematato a guerra, y tamién refusó de dentrar en aSociedat de Nacions, encara que a ideya d'ista asociacion yera d'o mesmo president estausunidense, Woodrow Wilson. Prencipió asinas un periodo d'aislacionismo en o cual o país se replegó sobre si mesmo en operiodo d'entreguerras, fendo en un primer momento creixer a prosperidat economica, politica y social en o país: dreito de voto primero ta las mullers, y luego ta osamerindios, etc. Estió tamién un periodo de convulsions por alei seca, que ubrió a puerta a la expansión d'ogangsterismo en o país y estió l'orichen d'a posteriorinfluencia d'aMafia en a sociedat estausunidense.
Cuan prencipió aSegunda Guerra Mundial en setiembre de1939 con l'ataque d'oTercer Reich contraPolonia, os Estaus Unius, como en1914, mantenioron a suyaneutralidat, encara que a lo presidentFranklin Delano Roosevelt li cuacaba la politica d'osAliaus. Asinas, os Estaus Unius, encara que neutrals, favoreixeban de feito a luita d'oReino Uniu contra l'Alemanya nazi y os suyos aliaus d'oPacto de l'Eixe, con mesuras como aLei d'Ampre y Arriendo, que meteba biens a disposición d'o esfuerzo belico britanico (y luego tamién d'aUnión Sovietica y d'a resta d'os Aliaus) sin necesidat d'o suyo pago anticipato. A producción d'aindustria belica estausunidense, entre atras mesuras, favoreció a desaparición u reducción d'a tasa de paro, antis mesmo de dentrar en a guerra.
Sindembargo, a victoria en a guerra deixó a los Estaus Unius debant de l'atra potencia militar emerchent d'a guerra, l'Unión Sovietica, prencipiando una luita politica entre as dos nacions y los auyos aliaus, respectivament aOTAN y oPacto de Varsovia. Ista guerra no estió una guerra dreita entre as dos superpotencias, sino que estió una luita indreita, ditaGuerra Frida, con episodios como aGuerra de Corea u aGuerra de Vietnam, a on s'enfrontinaban os suyos aliaus con aduya d'as respectivas superpotencias. A Guerra de Corea, con muita implicación estausunidense, remató en empate, fendo asinas que hue enCorea bi haiga dos países:Corea d'o Norte yCorea d'o Sud. EnVietnam, sindembargo, encara que os Estaus Unius estioron o prencipal combatient, fuoron redotatos, yVietnam d'o Norte s'anexionó aVietnam d'o Sud, l'aliato estausunidense.
Ta mas detalles,veyer l'articloPolitica d'os Estaus Unidosveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Os Estaus Unius son actualment afederación mas antiga que existe. Ye unarepublica constitucional y unademocracia representativa. O gubierno ye regulato por un sistema dedeseparación de poders definiu en a Constitución, que ye o documento legal supremo d'o país. En o sistema federal americano, os ciudadans son subchectos a sobén a tres rans de gubierno: federal, estatal y local; as tasas locals gosan dividir-se entre os gubiernos d'o condau y o municipio. En a mayoría d'os casos, os liders executivos y lechislativos son esleitos a traviés d'escrutinio uninominal mayoritario por os ciudadans d'un districto. No bi haescrutinio proporcional plurinominal a ran federal, y ye prou raro a rans inferiors.
Executivo: Opresident ye o comandant en chefe de l'exercito, puet vetar propuestas de lei antis de que istas se convertan en lei, y esleyir os miembros d'os suyo gabinet (con l'aprebación d'o Senau) y atros cargos oficials. Ye qui administra y fa cumplir as leis y politicas federals.
A Cambra de Representants tien 435 miembros, cadagún representando a un districto d'o congreso mientres un periodo de dos anyos. Os escanyos se dividen cada diez anyos por estaus seguntes a suya población. Seguntes o censo estausunidense de l'anyo 2000, siet estaus tienen o minimo de un representant, mientres que California, o estau con mayor población, tien cincuanta y tres. O Senau tien 100 miembros, tenendo cada estau dos senadors, que s'eslichen cada seis anyos seguntes un sistema que fa que a lo menos cada dos anyos se renoven un tercio d'os senadors. O president sirve mientres un periodo de cuatre anyos y nomás puet estar re-esleito una vegata. O president no ye esleito a traviés d'o voto dreito, sino a traviés d'un sistema indreito de colechios electorals en que cada estau tien un numero de votos proporcional a la suya población. A Cort Suprema, liderada por o Chuez President d'os Estaus Unius, tien nueu miembros. A estructura d'os gubiernos estatals ye prou pareixida a la federal; nomásNebraska tien un poder lechislativo unicameral. O gubernador (chefe executivo) de cada estau ye esleito dreitament. Cualques chueces estatals y miembros d'os gabinez son esleitos por o gubernador, mientres que d'atros son esleitos por votación popular.
Totas as leis y procedimientos gubernamentals son subchectos a una revisión chudicial, y no se permite denguna lei que sia inconstitucional. O texto orichinal d'a Constitucion establixe a estructura y responsabilidaz d'o gubierno federal y as suyas relacions con os estaus. L'Articlo Un proteche o dreito a l'Habeas corpus y l'Articlo Tres guarancia o dreito a un chuicio cualsiquiera que sía o delito comeso. Ta fer cambios en a Constitución ye menester tener o refirme de tres cuatrenos d'os estaus, en total a Constitución s'ha cambiato vintidos vegadas dica hue.
En a cultura politica americana, o Partiu Republicano ye considerato de centro-dreita u "conservador" y o Partiu Democrata ye considerato de centro-ezquierda u "liberal".
Os estaus d'o nord-este y d'a costa ueste y belluns d'a zona d'os Grans Lagos, son ditos os estaus azuls, y son relativament liberals. D'atra man os estaus royos son tradicionalment os d'o sud, as Grans Planas y as Montanyas Rocosas, y son relativament conservadors.
O ganador d'as eleccions presidencials de 2008,Barack Obama ye o 44eno president, estando lo primer presidentafroamericano, ya que toz os anteriors estioron d'orichen europeu. En 2010, o Senau se compone de 58 senadors democratas, dos independients y 40 republicanos y a Cambra de Representants ye formada por 258 democratas y 177 republicanos. Respective a los gubernadors estatals, en 2010 bi'n ha 28 democratas y 22 republicanos.
O president tien o títol de comandant en cabo d'as fuerzas armadas nacionals y puet esleyir os suyos liders, osecretario d'Esfensa y aChunta de Chefes d'Estau Mayor. ODepartamento d'Esfensa d'os Estaus Unius administra lasfuerzas armatas, incluyindo-ie l'Exercito, l'Armata, oCuerpo de Marines y aFuerza Aeria. AGuardia Costera ye responsabilidat d'oDepartamento de Seguridat Nacional en tiempos de paz y d'oDepartamento de l'Armata en tiempos de guerra. En l'anyo 2008, as fuerzas armadas teneban un personal en activo d'1,4 millons. As reservas yGuardia Nacional fan que o numero total de tropas sía de 2,3 millons. Amás o Departamento d'Esfensa tien bels 700.000 treballadors civils[39] O servicio militar ye voluntario, encara que en tiempos de guerra se puet reclutar ciudadans a traviés d'oSelective Service System. As fuerzas armadas estausunidenses pueden esplegar-se a escape debiu a la gran flota d'avions de transporte que poseyen, os onceportaavions activos que tien l'Armada y as flotas y unidaz que poseyen en os oceanos Atlantico y Pacifico. Difuera d'os Estaus Unius son 865 as bases y instalacions militars que poseye l'exercito.[40] con personal esplegato en mas de 150 países.[41] A presencia global de l'Exercito d'os Estaus Unius ha levato a bel estudioso a definir-lo como lo mantenimiento d'os "alacez de l'imperio".[42]
O gasto total d'os Estaus Unius en esfensa en2008 estió de mas de 600.000 millons de dólars, lo que ye mas d'un 41% d'o gasto militar mundial y mas que os catorce mayors gastos militars chuntos. Arenda per capita emplegada estió de 1.967$, alto u baixo nueu vegadas a meya mundial; con una tasa d'un 4% d'o PIB estió a segunda mayor entre os quince mayors gastos militars, dimpués d'Arabia Saudita.[43] A propuesta de presupuesto d'o Departamento d'Esfensa ta l'anyo 2010 ye de 533.800 millons de dólars, un 4% mayor que en 2009 y un 80% mayor que en 2001; amás bi ha una propuesta de 130.000 millons de dólars mas ta las campanyas en Iraq y Afganistán.[44] En setiembre de 2009 bi heba alto u baixo 130.000 soldatos esplegatos en Iraq y bels 62.000 en Afganistán.[45] Dica o9 d'octubre de2009 l'exercito d'Estaus Unius ha teniu 4.349 baixas militars en aGuerra d'Iraq,[46] y 869 en aGuerra d'Afganistán[47]
Ta mas detalles,veyer l'articloEconomía d'os Estaus Unidosveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Os Estaus Unius son o primer importador de biens y o tercer mayor exportador, atamas de que as exportacions per capita son relativament pocas. Canadá, China, Mexico, Chapón y Alemanya son os suyos prencipals socios comercials.[55] En l'anyo 2007 os vehiclos yeran a prencipal mercadería tanto importada como exportata[56] China ye o prencipal tenedor estranchero d'a deuda publica estausunidense.[57] Dimpués d'una expansión que ha durato mas de seis anyos, a economía estausunidense ha estau en rexesión dende aviento de 2007.[58] Os Estaus Unius se clasifican en segundo lugar seguntes o Index de Competitividat Global.[59]
En l'anyo 2009, s'estima que o sector privato constituye un 55,3% d'a suya economía, estando l'actividat economica d'o gubierno federal d'un 24,1% y l'actividat economica d'os gubiernos locals (incluyindo-ie as transferencias federals) un 20,6%.[60] A economía yepostindustrial, con osector servicios constituindo un 67,8% d'o PIB, encara que os Estaus Unius continan estando una potencia industrial.[61] O negocio líder por ingresos brutos ye o comercio a lo por mayor y por menor; por ingresos netos ye a fabricación.[62] Os productos quimicos son o sector líder en fabricación.[63] Os Estaus Unius son o tercer mayor productor depetrolio d'o mundo, asinas como lo primer importador.[64] Ye o primer productor mundial d'enerchía electrica nucleyar, asinas como degas natural liquido, fosfatos y sal. Encara que l'agricultura ye nomás un 1% d'o PIB,[61] Estaus Unius ye o primer productor mundial depanizo[65] ysoya.[66] ABolsa de Nueva York ye o prencipal mercato mundial por volumen de dólars.[67]Coca-Cola yMcDonald's son dos d'as marcas mas conoixidas a ran mundial.[68]
En o tercer cuatrimestre de 2009, o numero de treballadors estausunidenses yera de 154,4 millons de personas. D'istos treballadors, un 81% teneban treballos en o sector servicios. Con 22,4 millons de traballadors o Gubierno ye a primera fuent d'emplego.[69] Arredol d'un 12% d'os treballados son afiliatos a belsindicato, estando un 30% a tasa en Europa Occidental.[70] O Banco Mundial sitúa a los Estaus Unius como lo país en que ye mas fácil contractar y despedir treballadors.[71] Entre 1973 y 2003, l'anyo laboral meyano d'un treballador en Estaus Unius ha creixiu en 199 horas.[72] En parte como resultato d'isto, Estaus Unius tiene a mayor tasa de productividat d'o mundo. En2008, tamién lideraba la tasa de productividat por hora, pero actualment Noruega, Francia, Belchica yLuxemburgo son por debant.[73] En comparanza con Europa, os impuestos por propiedat y sobre a renta son por un regular mayors, mientres que os impuestos sobre productos gosan estar menors.[74]
D'alcuerdo con a Oficina de Censo d'os Estaus Unius, os ingresos brutos medianos por familia en 2007 fuoron de 50.233$. A mediana varía dende os 68.080$ enMaryland dica os 36.338$ enMississippi.[52] Emplegando as tasas deparitat de poder adquisitivo, a mediana total ye parellana a la d'atras nacions desarrollasas. Dimpués d'una important cayida mientres meyatos d'osieglo XX, as tasas de pobreza s'han estabilizato dende primerías d'osanyos 1970, con entre un 11 y un 15% d'os ciudadans vivindo anyalment baixo lo umbral d'a pobreza y un 58,5% vivindo a lo menos un anyo en situación de pobreza entre os 25 y os 75 anyos.[75][76] En 2007, 37,3 millon d'americanos viviban en a pobreza.[52]
O estau d'o bienestar d'os Estaus Unius ye actualment un d'os mas austers entre os países d'o mundo desarrollau, reducindo poco a pobreza relativa y a pobreza absoluta respecto a la meya d'os países mas ricos.[77][78] Mientres que o estau d'o bienestar americano ha mirato de reducir a pobreza entre as personas de mayor edat,[79] os chóvens reciben bien poqueta asistencia.[80] En 2007UNICEF estudeó a calidat de vida d'os ninos en ventidós países industrializatos, estando Estaus Unius o zaguero d'els en a clasificavión.[81]
A pesar d'os grans incrementos en a productividat, a baixa tasa d'ature y a baixa inflación, l'augmento d'os ingresos dende 1980 ha estau menor que en as anteriors decadas, menos amplament repartius y amás acompanyatos d'un augmento en a inseguridat economica. Entre 1947 y 1979, os ingresos netos han puyato mas d'un 80% en totas as clases socials, estando amás mayor o creiximiento entre os pobres que entre os ricos.[82][83] Os ingresos familiars medianos tamién han puyato en totas as clases dende 1980,[84] debiu en gran parte a que muitas familias tiene dos sueldos, a la igualación de salarios entre os dos cheneros y a l'augmento d'horas de treballo.[77][82][85] Estaus Unius ye o país desarrollau con mayor desigualdat d'ingresos entre a suya población d'o mundo.[77][86] Un 1% d'a población pecha un 27,6% de toz os impuestos federals y un 10% d'a población o 54,7%.[87] A riqueza, igual que os ingresos, ye muit concentrata: un 10% d'a población adulta d'o país poseye un 69,8% d'a riqueza, a segunda mayor tasa entre as nacions desarrolladas.[88] Un 1% d'a población poseye o 33,4% d'a riqueza neta.[89]
O rete d'autopistas interestatals, que tien unalongaria de 46.876 km.[95]
En a vida cutiana o transporte mas emplegato en Estaus Unius ye ocoche. En 2003, yeran 759 os automobils por cada 1.000 americanos en comparanza con os 472 por cada 1.000 habitants d'a Unión Europea.[96] Alto u baixo un 40% d'os vehiclos personals sonfurgonetas,toterrenos ucambionetas.[97] L'adulto meyo americano (contando tanto conductors como no conductors) pasa bels 55 menutos conducindo cada día, viachando 29 km.[98]
A industria de l'aviación civil ye de tot privatizata, mientres que a mayor parte d'osaeropuertos son de propiedat publica. As cuatre mayors aerolinias en o mundo por trafico de pasachers son estausunidenses;Southwest Airlines ye a numero uno.[99] D'os trenta aeropuertos de pasachers con mayor trafico d'o mundo, dieciseis se troban en os Estaus Unius, incluyindo-ielo mayor d'o mundo.[100] Mientres que o transporte de mercaderías porferrocarril ye prou estendillato, ye muit poqueta la chent que emplega o tren ta viachar, aintro u entre ciudaz.[101] Nomás un 9% d'os desplazamientos a lo puesto de treballo se fan a traviés d'otransporte publico, mientres que en Europa se fa un 38,8%.[102] L'uso d'a bicicleta ye muit chicot, por debaixo d'os index europeus.[103]
O mercato enerchetico d'Estaus Unius ye de 29.000terawatt-hora anyals. O consumo d'enerchía per capita ye equivalent a 7,7 toneladas depetrolio a l'anyo, en comparanza en Alemanya ye de 4,2 y en Canadá de 8,3 toneladas. En 2005, un 40% d'a suya enerchía s'obtenió d'o petrolio, un 23% d'ocarbón y un 22% d'ogas natural. A resta estio subministrada por as fuents d'enerchía renovables[104] Os Estaus Unius son o primer consumidor mundial de petrolio.[105] Mientres muitas decadas, aenerchía nucleyar ha teniu un papel limitato en relación con atros muitos países desarrollaus, en parte por l'accident deThree Mile Island en 1979. En 2007 s'han feito requestas ta la construcción de nuevas plantas nucleyars.[106]
Ta mas detalles,veyer l'articloDemografía d'os Estaus Unidosveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Mayors grupos de antipasatos por condau, anyo 2000.
Apoblación total d'Estaus Unius estimada por a Oficina de Censo d'os Estaus Unius ye de 308.049.000 personas,[107] incluyindo-ie bels 11,2 millons d'inmigrants ilegals que s'estima i viven.[108] Asinas, os Estaus Unius son o tercer país mas poblato d'o mundo dimpués de China y a India. A tasa de creiximiento d'a suya población ye de 0,98%,[109] comparada con o 0,11% d'a Unión Europea.[110] A tasa de naixencias ye de 13,82 por 1.000, un 30% por debaixo d'a meya mundial, encara que ye mayor que cualsiquier país europeu fueras deAlbania yIrlanda.[111] En l'anyo fiscal 2008, 1,1 millons d'inmigrants obtenioron a residencia legal.[112] Mexico ha estau mientres mas de dos decadas o país d'orichen d'a mayor parte d'os inmigrants; dende1998, China, India y Filipinas se troban tamién entre os cuatre países prencipals d'orichen.[113] Estaus Unius ye a unica nación industrializada d'o mundo a on que os grans augmentos de población se prochectan.[114]
Os Estaus Unius tienen una población muit diversa, 31 grupos etnicos tienen mas d'un millón de miembros.[115] Osamericanos blancos son o grupo racial mas numeroso; os descendients d'alemans,irlandeses yangleses son tres d'os cuatre mayors grupos etnicos d'o país.[115] Osafroamericanos son aminoría racial mas numerosa y tercer grupo con mayor numero de descendients.[115][116] Os asiatico-americanos son a segunda minoría racial mas gran; os dos mayors grupos etnicos son oschineses y osfilipinos.[115] En 2008, a población d'Estaus Unius s'estima que incluyiba bels 4,9 millons de personas con bel antipasatonativo americano unativo d'Alaska (3,1 millons nomás con istos antipasatos) y 1,1 millons con bel antipasatohawaiián uoceanico (0,6 millons nomás con istos antipasatos)[116]
O creiximiento d'a población hispana u latina (os dos termins son oficials) ye o mayor de toz os grupos etnicos. Bi ha 46,9 millons d'americanos descendients d'hispanos[116] que son identificatos como una etnia propia por a oficina censal; o 64% d'istos son descendients de mexicanos.[117] Entre 2000 y 2008, a población hispana ha puyato un 32%, mientres que a población no-hispana lo ha feito nomás un 4,3%[116] A mayoría d'o creiximiento ye por inmigración; asinas, en 2007 un 12,6% d'a población estausunidense yera naixida difuera d'o país, estando d'istos un 54% naixius d'America Latina.[118] A fertilidat ye tamién atro factor important; una muller hispana tien de meya tres fillos. Tanimientres a tasa de fertilidat d'as mullers negras no-hispanas ye de 2,2 fillos y en as mullers blancas no-hispanas d'1,8. Asminorías (como son definius por a Oficina d'o Censo toz os no-hispanos y no blancos multirracials) constituyen un 34% d'a población; y s'estima que serán a mayoría d'a población en l'anyo 2042.[119]
Alto u baixo un 82% d'os americanos vien en arias urbanas (seguntes a Oficina d'o Censo, incluyindo-ie tamién ossuburbios);,[109] a metat d'istos vive en ciudaz con poblacions de mas de 50.000 habitants.[120] En 2008, 273 localidaz teneban una población superior a los 100.000 habitants, nueu ciudaz blincaban d'o millón de residents, y cuatreciudaz global teneban mas de 2 millons (Nueva York,Los Angeles,Chicago yHouston).[121] Bi ha cincuanta y dos arias metropolitanas con una población de mas d'1 millón d'habitants.[122] D'entre as cincuanta arias metropolitanas con mayor creiximiento, cuaranta y siet se troban en l'ueste y o sud.[123] Asarias metropolitanas deDallas, Houston,Atlanta, yPhoenix han creixiu en mas d'un millón d'habitants entre 2000 y 2008.[122]
Ta mas detalles,veyer l'articloLuengas d'os Estaus Uniusveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
L'anglés american ye aluenga nacionalde facto. Encara que no bi ha unaluenga oficial a livel federal, cualques leis como a lei de requestas de naturalización standardizan l'anglés. En 2006, bels 224 millons d'estausunidenses, un 80% d'a poblacion mayor de 5 anyadas, charraba nomás l'anglés en casa. Oespanyol, charrato por un 12% d'a población en casa, ye a segunda luenga mas común y mas amplament amostrata.[125][126] Cualques americanos refirman a ideya de fer l'anglés luenga oficial, ya que en ye actualment en por lo menos vintidos estaus.[127] Tanto lohawaiián como l'anglés son idiomas oficials por lei en o estau deHawaii.[128] Encara que no tienen degún idioma oficial,Nuevo Mexico tien leis que promocionan l'uso de l'anglés y o castellano yLoisiana de l'anglés y o francés.[129] En atros estaus, comoCalifornia, ye obligatoria la publicación de versions en espanyol de cualques documentos gubernamentals, incluyindo-ie los formularios d'os trebunals.[130] Bel territorio insular guarencía o reconoiximiento oficial d'as suyas luengas nativas chunto con l'anglés: osamoano y ochamorro son reconoixius enSamoa Americana yGuam, respectivament; ocarolinio y o chamorro son reconoixius en asIslas Marianas d'o Norte; y o espanyol ye luenga oficial enPuerto Rico.
Una ilesiapresbiteriana; a mayoría d'americanos s'identifican como cristianos.
Ta mas detalles,veyer l'articloRelichión en os Estaus Uniusveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Os Estaus Unius son oficialment unestau secular; aprimera enmienda a la Constitución d'os Estaus Unius guarencía o libre exercicio d'a relichión y prohibe a creyación d'un gubierno relichioso. En un estudio de l'anyo 2002, o 59% d'os americanos dicioron que a relichión chuga un "papel muit important en as suyas vidas", una cifra muito mayor que en denguna atra nación rica.[131] D'alcuerdo con una enquesta de 2007, o 78,4% d'os adultos s'identifican comocristianos,[132] estando un 86,4% en 1990.[133] Osprotestants suposan un 51,3% d'os cristianos, mientres que oscatolicos son un 23,9%. O estudio categoriza como evanchelicos de raza blanca a un 26,3% d'a población, estando o grupo relichioso mas gran d'o país;[132] atro estudio estima que os evanchelicos de totas as razas son entre un 30% y un 35%.[134] O porcentache de ciudadans de relichions no-cristianas yera en 2007 d'un 4,7%, estando d'o 3,3% en 1990.[133] As prencipals fes no cristianas son ochudaísmo (1,7%),budismo (0,7%),islam (0,6%),hinduismo (0,4%) yunitarismo universalista (0,3%).[132] Un 16,1% d'a población se describiba en l'anyo 2007 comoagnostico,ateo usin de relichión,[132] cuan iste porcentache yera en 1990 de 8,2%.[133]
Ta mas detalles,veyer l'articloEducación en os Estaus Uniusveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
A educación publica americana ye dirichida dende os gubiernos estatals y locals, regulada por oDepartamento d'Educación d'os Estaus Unius a traviés de restriccions a las subvencions federals. Os ninos en a mayoría d'estaus han de prencipiar a escuela a la edat de seis u siet anyadas (por un regular eneducación infantil ueducación primaria) y rematan con dieciueito anyadas (obtenendo lo doceno grau en rematar a escuela segundaria uhigh school); bel estau permiten a losestudiants de deixar a escuela con dieciseis u diecisiet anyadas.[136] Alto u baixo lo 12% d'os ninos van a escuelas relichiosas privatas. Nomás un 2% d'os ninos son educatos en a suya propia casa.[137] En os Estaus Unius existen muitas importants institucions d'educación superior tanto privadas como publicas, asinas comocommunity colleges con politicas de libre admisión. D'entre os nortamericanos mayors de venticinco anyadas, un 84,6% tienen o graduato escolar, un 52,6% son estudiants universitaires, un 27,2% tienen o títol debachiller y un 9,6% un grado universitario.[138] A tasa d'alfabetización ye alto u baixo d'un 99%.[109][139] As Nacions Unidas clasifican a los Estaus Unius, con un index d'educación de 0,97, en o doceno puesto mundial.[140]
Os Estaus Unius tienen unaasperanza de vida de 77,8 anyos,[141] un anyo menos que a meya d'Europa Occidental y entre tres y cuatre anyos menor que Noruega, Suiza y Canadá.[142] En as dos zagueras decadas a posición d'o país en a clasificación mundial de países por asperanza de vida ha cayiu dende o puesto 11eno dica o 42eno.[143] Amortalidat infantil ye d'un 6,37 por mil, lo que mete a los Estaus Unius en o puesto 42eno d'un total de 221 países, por dezaga de toz os países d'Europa Occidental.[144] As tasas de supervivencia a locáncer en Estaus Unius son as mayors de tot o mundo.[145] Alto u baixo un tercio d'a población adulta yeobesa y unatro tercio tien sobrepeso;[146] a tasa d'obesidat, amás alta en o mundo industrializato, s'ha duplicato en o zaguer cuatreno de sieglo.[147] Adiabetis tipo 2, relacionada con a obesidat, ye considerada comoepidemica por os profesionals d'a salut.[148] A tasa d'emprenyaturas entre as adolescents ye de 79,8 por mil mullers, lo que ye cuasi cuatre vegadas mayor que en Francia y cinco mayor que en Alemanya.[149] L'alborto, legal por requesta, ye un tema con muita contraversia. Muitos estaus prohiben a subvención publica de l'alborto y miran de restrinchir-los, requerindo lo premiso paterno, y obligando a un periodo d'aspera. Mientres que a tasa d'albortos ye baixando, o ratio de 241 albortos por 1.000 naiximientos y 15 albortos por 1.000 mullers entre 15 y 44 anyos ye mayor que cualsiquier atra nación occidental.[150]
O sistema de salut d'os Estaus Unius tien muito mayor presupuesto que no en denguna atra nación, tanto en gasto per capita como en porcentache d'o PIB.[152] AOrganización Mundial d'a Salut clasifica o sistema de salut estausunidense como lo primero en capacidat de respuesta, pero lo 37eno en rendimiento total. Os Estaus Untiso son líders en innovación medica. En 2004, o sector no industrial gastó en rechira biomedica tres vegadas mas per capita que Europa.[153]
De traza diferent a lo que se fa en atros países, en Estaus Unius o sistema de salut no ye guaranciato por o gubierno ta toz os ciudadans. En 2004, as companyias d'aseguranzas pagaban un 36% d'os gastos personals de salut, un 15% yera pagato por personas privatas, y os gubiernos federal, estatals y locals pagaban un 44%.[154] En l'anyo 2005, 46,6 millons d'americanos, un 15,9% d'a población, no teneban aseguranza medica, 5,4 millons mas que en 2001. A prencipal causa ye l'augmento d'o numero de ciudadans que no tienen treballos que encluyan aseguranza medica.[155] O tema d'os ciudadans sin d'aseguranza ye una cuestión politica de primer orden.[156] Un estudio de 2009 estima que a manca d'aseguranza ye asociada con cuasi 45.000 muertes anyals.[157] En 2006,Massachusetts se convirtió en o primer estau en incluyir aseguranza medica ta toz os ciudadans.[158] Antiparte, o22 de marzo de2010 o presidentBarck Obama logró l'aprobación d'una reforma d'o sistema sanitario estausunidense ta guarancir a toz os ciudadans una asistencia sanitaria.[159]
Mapa con o nivel d'homicidios por condau en os Estaus Unius.
L'aplicación d'a lei en Estaus Unius ye a primera responsabilidat d'os cuerpos depolicía local ysheriff, con a policía estatal fendo servicios adicionals mas amplos. As achencias federals como loFederal Bureau of Investigation (FBI) y oCuerpo de Aguacils d'Estaus Unius tienen funcions especials. A ran federal y en a mayoría d'estaus, a churisprudencia actua baixo un sistema delei común (dreito anglosaxón, en angléscommon law). Os trebunals estatals fan a mayoría de chuicios; encara que os trebunals federals de cualques delitos asignatos amás d'as apelacions a los trebunals estatals.
Entre as nacions desarrolladas, os Estaus Unius se troban por dencima d'a meya en numero de crimens violentos y mas que mas de violencia relacionada conarmas de fuego yhomicidios.[160] En 2007 bi habió 5,6 homicidios por cada 100.000 habitants,[161] tres vegadas mas que en a vecina Canadá.[162] A tasa d'homicidios en os Estaus Unius, que baixó en un 42% entre 1991 y 1999, s'ha manteniu constant dende allora.[161] Os dreitos de posesión d'armas son un polemico tema de debate politico.
Os Estaus Unius tienen a mayor tasa de población presa d'o mundo,[163] asinas como a mayor población total presa.[164] En primerías de l'anyo 2008, mas de 2,3 millons de personas yeran presas, mas d'un de cada 100 adultos.[165] A tasa actual ye alto u baixo siet vegadas mayor que as cifras de l'anyo 1980.[166] Os hombresafroamericanos son engarcholatos alto u baixo seis vegadas mas que os hombres blancos y tres mas que os hombres hispanos.[163] En 2006, o ratio de dentradas de chent en a garchola yera tres vegadas mayor que en Polonia, o siguient país con mayor ratio seguntes aOrganización ta la Cooperación y o Desarrollo Economico (OECD).[167] Ye o país a on que mas personas s'engarcholan debiu a temas dedrogas.[163][168] Encara que ye abolida en a mayoría d'os países occidentals, apena de muerte encara existe en os Estaus Unius por cualques crimens federals y militars y en trenta y seis estaus. Dende l'anyo 1976, cuan aCort Suprema d'Estaus Unius reinstauró apena capital dimpués d'una moratoria de cuatre anyadas, ha habiu mas de 1.000execucions.[169] En 2006, estió lo seiseno país con mayor numero d'execucions d'o mundo por dezaga nomás deChina,Irán,Pakistán,Iraq ySudán.[170] En 2007,Nueva Jersey se convirtió en o primer estau en abolir de traza lechislativa la pena de muerte dende 1976, seguiu deNuevo Mexico en 2009.
Estaus Unius ye una nación culturalment diversa, debiu a la gran variedat de grupos etnicos, de tradicions y de valors.[171][172]
A cultura "americana" u "occidental" se deriva prencipalment d'os inmigrants d'Europa occidental, prencipiando con os asentamientosangleses yneerlandeses d'os primers colonizadors. As culturasalemana,irlandesa yescocesa tamién han influito significativament en acultura estausunidense, asinas como bella tradición d'osamerindios nortamericanos y d'os esclavosafricanos.[173] A expansión enta l'ueste metió a cultura estausunidense en contacto con acultura mexicana, encorporando-la en muitas expresions d'ocio y cocina d'o sud d'os Estaus Unius, mas que mas en os estaus orichinalment mexicanos, comoTexas,Nuevo Mexico yCalifornia. A inmigración masiva d'europeus d'o sud y de l'este d'o continent trayó nuevos elementos.
A cultura estausunidense s'ha descrito como un crisol a on que os inmigrants asimilan a cultura estausunidense unificada que a la vegada encorpora las culturas de toz os inmigrants. Atros modelos, manimenos, suchieren que a cultura no ye un crisol sino que as culturas d'os inmigrants conservan as suyas caracteristicas sin de mezclar-se de tot en una cultura unificata. Os sociologos modernos dicen que a maniera en que a sociedat estausunidense conseguirá l'harmonía etnica y racial ye a traviés d'o pluralismo y no pas de l'asimilación, y que por tanto s'ha d'eliminar o concepto d'o "crisol" cultural.
Un component important d'a cultura estausunidense ye o concepto d'o "suenio americano": a faina, o corache y a rasmia, sin d'importar a clase social, fan que una persona amillore as suyas condicions de vida.
En osieglo XX y lo que levamos d'oXXI, Estaus Unius ha estau una gran potencia cultural mundial, pero, atamas de grans personas comoWilliam Faulkner,Frank Lloyd Wright uJackson Pollock, as suyas grans aportacions a o patrimonio mundial no han de buscar-se en as artes tradicionals, sino en aCiencia, atecnolochía y en tres d'as ditas artes populars, consideradas chenuinament estausunidenses: ocine, ocómic y amusica popular.
A primera cinta comercial d'o mundo s'exhibió en a ciudat deNueva York en1894, emplegando oquinetoscopio deThomas Edison. L'anyo siguient podió veyer-se a primera prochección d'una cinta, tamién en Nueva York, estando Estaus Unius o país líder en o desarrollo d'ocine sonoro mientres as decadas venideras. Dende primerías d'osieglo XX, a industria d'ocine estausunidense ha teniu como base prencipal y referent o districto deHollywood en a ciudat deLos Angeles (California). O directorD. W. Griffith estió clau ta o desarrollo d'a gramatica cinematografica y a cintaCitizen Kane (en aragonésCiudadán Kane) de l'anyo 1941 gosa considerar-se a millor cinta de toz os tiempos.[174]Actors estausunidenses comoJohn Wayne,Humphrey Bogart uMarilyn Monroe s'han convertiu en iconos, mientres que o productorWalt Disney estió líder tanto en ascintas d'animación como en o campo d'omerchandising. Os prencipals estudios cinematograficos de Hollywood han produciu as cintas de mayor exito comercial en a historia comoStar Wars (1977) uTitanic (1997), y os productors de Hollywood dominan actualment en a industria cinematografica mundial.[175]
Estaus Unius tien o mayor numero de telespectadors en o mundo,[176] y o tiempo meyo que pasa un estausunidense debant d'a televisión contina puyando, estando ya de cinco horas diarias en 2006.[177] As cuatre mayors cadenas de televisión son interpresas privatas. O tiempo meyo que un estausunidense pasa ascuitando a radio ye una miqueta mayor de dos horas diarias.[178] En Internet as pachinas mas populars sonFacebook,YouTube,MySpace,Wikipedia,Craigslist yeBay.[179]
Asoul food, tipica d'os esclavos africanos, ye popular en o sud d'os Estaus Unius y mas que mas entre os afroamericanos en tot o país. As cocinassincretistas como acocina criolla de Loisiana, acocina cajún u aTex-Mex son importants localment. Platos caracteristicos como atarta de mazana, opollo frito, apizza, ashamburguesas y oshot dogs han teniu influencias de diferents grupos etnicos inmigrants. Tamién se consumen muito as trunfas fritas, asinas como los platos mexicanos como por eixemplo osburritos ytacos y os platos italianos como apasta.[185] Os americanos por un regular prefieren ocafé en cuentas d'oté. As industrias de marketing d'as interpresas estausunidenses son responsables de que s'haigan cheneralizato osuco de narancha y aleit como bebidas ta odesayuno.[186] Mientres as decadas de1980 y1990 a dieta calorica d'os americanos ha puyato en un 24%;[185] a sobén as cadenas decomida rapeda s'han asociato con lo que se diz a "epidemia d'obesidat" americana. Os refrescos gaseosos s'han feito tamién muit populars; iste tipo de bebidas representan o 9% d'a inchesta calorica meyana d'os americanos.[187]
Ta mas detalles,veyer l'articloEsporte en os Estaus Uniusveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Quarterback d'un equipo de fútbol americano universitario.
Dende zaguerías d'osieglo XIX, obéisbol ha estau considerato lo deporte nacional d'os Estaus Unius; ofútbol americano, obasketbol yhockey chelo son os atros tres esportes profesionals por equipos mas importants. O fútbol americano y o basketbol universitarios atrayen grans audiencias, estando lo fútbol americano o esporte mas popular entre os espectadors.[188] D'antis mas os esportes individuals con mayor numero de seguidors yeran oboxeyo y ascursas de caballos, pero actualment tienen mas importancia ogolf y ascursas d'autos, mas que mas aNASCAR. Ofútbol se chuga prou a rans amateurs y chovenils. Tamién son populars atros esportes como lotenis y l'atletismo.
Atamas de que a mayoría d'os esportes estausunidenses s'han desarrollau partindo d'esportes europeus, obasketbol, ovoleibol, oskateboarding, osnowboarding y ocheerleading son inventos estausunidenses. Olacrosse y osurf tienen oríchens nativoamericanos y hawaianos. Dica hue, s'han feito ueitoChuegos Olimpicos en Estaus Unius. En total en a suya historia, os Estaus Unius han ganato 2.301 medallas en os Chuegos Olimpicos de Verano, mas que dengún atro país,[189] y 216 en os Chuegos Olimpicos d'Hibierno, o segundo país con mayor numero.[190]
↑(fr) Jacques Binoche,Histoire des États-Unis,París, Ellipses, 2003, p.103; Nicole Bacharan,Faut-il avoir peur de l'Amérique?, París, Éditions du Seuil, 2005 (ISBN 2-02-079950-2), p.117.
↑(en) Marshall L. De Rosa:The Politics of Dissolution: The Quest for a National Identity and the American Civil War, Edison, NJ: Transaction, 1997, p. 266 (ISBN 1-56000-349-9).
↑(en)Gross Domestic Product. Bureau of Economic. O cambio se basa en "chained dollars" de l'anyo 2005. O creiximiento cuatrimestral s'esprisa como una tasa anualizata.
↑, Jacob S. (2006),The Great Risk Shift: The New Economic Insecurity and the Decline of the American Dream, Oxford University Press.ISBN 0195335341.
↑77,077,177,2Smeeding, T. M. (2005). "Public Policy: Economic Inequality and Poverty: The United States in Comparative Perspective."Social Science Quarterly 86, 955–983.
↑Kenworthy, L. (1999). "Do Social-Welfare Policies Reduce Poverty? A Cross-National Assessment"Social Forces 77(3), 1119–1139. Bradley, D., E. Huber, S. Moller, F. Nielsen, and J. D. Stephens (2003). "Determinants of Relative Poverty in Advanced Capitalist Democracies"American Sociological Review 68(1), 22–51.
↑Orr, D. (November–December, 2004). "Social Security Isn't Broken: So Why the Rush to 'Fix' It?" In C. Sturr and R. Vasudevan, eds. (2007).Current Economic Issues. Boston: Economic Affairs Bureau.
↑Smith, Andrew F. (2004).The Oxford Encyclopedia of Food and Drink in America. New York: Oxford University Press, pp. 131–32.ISBN 0-19-515437-1. Levenstein, Harvey (2003).Revolution at the Table: The Transformation of the American Diet. Berkeley, Los Angeles, and London: University of California Press, pp. 154–55.ISBN 0-520-23439-1.
.svg)
%2c_by_John_Trumbull.jpg)
.jpg)
_underway_in_the_South_China_Sea_on_8_May_2006_(060508-N-4166B-030).jpg)
