Iste articlo ye en proceso de cambio enta laortografía oficial de Biquipedia (laOrtografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Emirato Islamico d'Afganistán د د افغانستان اسلامي امارت امارت اسلامی افغانستان Də Afġānistān Islāmī Imārat Emārat-e Eslāmi-ye Afghānestā'
Dende meyatos d'osanyos 1970 o país se troba en un estato deguerra cuasi constant, en primeras con ainvasión sovietica d'Afganistán y dimpués con a intervención d'ospaíses occidentals contra la guerrilla d'ostalibans que heba redotato a laUnión Sovietica y heba imposato un rechimen politico islamico basato en asharia. Dimpués d'os atentatos de l'11 de setiembre de 2001, Afganistán fue acusato de dar refuchio a Osama bin Laden, cabo d'o rete terrorista fundamentalista islamico al-Qaida, y suposato autor d'os atentatos. En aviento de 2001, as Nacions Unidas autorizoron a creyación d'una coalición internacional, liderata por osestausunidenses, que quitó lo rechimen talibán y miró d'instaurar un gubierno democratico. Principioron asinas negociacions, baixo a supervisión d'a ONU, con liders de diferents etnias y se determinoron eleccions ta l'anyo 2004. Resultó como chefe d'o Gubierno provisional o paxtu Hamed Karzai y os talibans esdevienioron una guerrilla antigubernamental. En 2021 Estaus Unius albandona o país quitando toz os militars que encara yeran en o país, a ofensiva talibán y a ocupación de Kabul por os talibans fan que comience una salida cuasi atropellada d'o país de militars, civils, diplomaticos, y periodistas de toz os países que encaran yeran allí a mas d'os colaboradors afgans. O presidentAshraf Ghani y o vicepresidenteAmrullah Saleh salen d'o país que queda controlau per os talibans y la declaración per part d'estes d'o final d'a guerra y lo restablimiento d'o Emirato Islamico de l'Afganistán.
Ta mas detalles,veyer l'articloHistoria d'Afganistánveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
A incorporación d'Afganistán a l'islam, estió lenta y tardana. Se produció dendeSistán entaGhazni yKabul. Afganistán, chunto aPunchab, constituyó lo centro d'o Estato irano-islamico entre997-1187. Se construyioron importants mesquitas y palacios fortificatos baixo a dinastíagazneví, osguridas (arredol de1200), a dinastía d'osKart (epoca mongola, sieglosXIII yXIV) y a cort deHusayn Bayqara (1469-1506).
Baixo lossefevidas, a partir de1502, o país prenió lochiismo, mientres una gran mayoría d'a población se mantenebasunnita. A ruptura conPersia se feba evident. En os sieglosXVI yXVII, Afganistán se dividió entre l'imperio mogol y Persia. L'afganésNadir (1736-1747), dimpués d'a redota d'os sefevidas, s'incorporó Persia, unión que duró dica o suyo asasinato. En1747Ahmad Shah Durrani fue esleitoemir, y dica l'inte d'a suya muerte en l'anyo1773 dominó loPanchab yDelhi, en aIndia, territorios que os suyos succesors no podioron mantener. Manimenos Afganistán se mantenió como Estato y, de feito, o suyo nombre proviene d'ista epoca.
O país estió neutral mientres aSegunda guerra mundial, y en l'anyo1946 s'establió, en orío Amu Daria, a muga con aUnión Sovietica. O intento de creyar unPakhtunistan (unión d'as poblacions de luenga paxtu de l'este d'Afganistán y as de l'ueste dePakistán) fació que se crebasen as relacions diplomaticas entre os dos países (1961-1963).
Ta mas detalles,veyer l'articloInvasión sovietica d'Afganistánveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
En l'anyo1973, ungolpe d'estau remató con a monarquía:Sardar Muhammad Daud Khan proclamó aRepublica y asumió lo gubierno. En1978, unatrogolpe d'estau levó a lo poder aAbdbul Qadir. O mesmo anyo,Nur Muhammad Taraki, d'ideolochía comunista, fue nombrau chefe d'estau por parti d'o Consello Revolucionario d'as Fuerzas Armadas y augmentó la dependencia d'o país respective d'aUnión Sovietica. Iste feito li suposó una confrontación ubierta con asguerrillas nacionalistas tradicionals (y tamién islamicas), osmuchahidín, en aGuerra d'Afganistán. En1979,Hafizulla Amin (d'a facciónKhalq y primer ministro) derrocó a Taraki. A Unión Sovietica decidió d'intervenir ta refirmar o gubierno, eliminó Amin y se metió a favor deBabrak Karmal, d'a facciónParcham. A presencia sovietica fació que s'intensificase a luita entre o gubierno y aguerrilla musulmana, y fació exellar a muita población entaPakistán. En1986 Karmal fue substituyiu porMuhammad Najibullah. En l'anyo1988, o desgaste d'os sovieticos fació que se sinyasen os alcuerdos de Chinevra entre Afganistán, Pakistán y a URSS, en os que se determinó que as tropas sovieticas se retirasen d'o país.
Dimpués que os afganos forachitasen a las tropas sovieticas, a guerra civil continó entre os partidarios deBurhanuddin Rabbani (o president) yAhmad Shah Massud (ministro d'Esfensa), y as faccions fiels aGulbuddin Hekmatiar (ocasionalment refirmato por asguerrillas d'o comandantDostam). Os intentos de paz negociata por parti d'asNacions Unidas fracasoron. A la fin, un tercer grupo formato por islamistas radicals sunnitas, ostalibans, dominoron dos partis d'o país y en l'anyo1996 conquerioron a capital. Afganistán fue sosmeso a partir d'allora a una interpretación extrema d'axara, que deixaba a las mullers en un estatus muit inferior y castigaba tota disidencia con practicas brutals.
Presa de posesión d'o presidentKarzai en aviento de2004.
Dimpués d'osatentaus de l'11 de setiembre de 2001, Afganistán fue acusato de dar refuchio aOsama bin Laden, cabo d'o rete terroristafundamentalista islamicoal-Qaida, y suposato autor d'os atentatos. En aviento de 2001, as Nacions Unidas autorizoron a creyación d'una coalición internacional, liderata por osestausunidenses, que quitó o rechimen talibán y miró d'instaurar un gubierno democratico. Principioron asinas a charrar, baixo a gollata d'a ONU, con liders de diferents etnias ta confegurar o futuro politico d'o país. S'esleyó a lopaxtuHamed Karzai como chefe d'o Gubierno provisional y se determinoron eleccions ta l'anyo2004. Os talibans esdevienioron unaguerrilla antigubernamental dirichita por omulá Omar.
En chinero de2004 s'aprebó una Constitución que define a lo país como una republica islamica que torna la igualdat de dreitos a las mullers y esfensa o respeto a las minorías relichiosas. O resultato d'as eleccions dió la victoria a Karzai, con un 55,4% d'os votos. O retorno d'os refuchiatos d'o rechimen talibán, mas que mas de Pakistan, y a desastrosa situación economica d'o país favoreixioron o cautivo de l'opio y onarcotrafico, que mientres o periodo d'os talibans heba estato prohibiu.
A suya situación estratechica se vió reforzada por a sinyadura d'un alcuerdo entrePakistán, Afganistán yTurkmenistán en l'anyo2002 ta la construcción d'unolioduto que trescruzarba istos tres países. En2008, ni os esfuerzos d'a fuerza multinacional ni as accions d'o gubierno de Karzai podioron estabilizar o país, sosmeso dende o mesmo inte d'a conquiesta a una situación de guerra constant.
Aguerra d'Estaus Unius en Afganistán que principió en 2001 remató oficialment lo 28 d'aviento de 2014, estando a guerra mas larga sostenida per os EUA dica l'actualidat. Manimenos, milars de tropas d'a OTAN lideradas per Estaus Unius han remaniu en o país pa entrenar y asesorar a las fuerzas d'o gubierno afgano. O resultau en baixas d'a guerra de 2001 y a posterior ocupación s'ha traduciu en mas de 90.000 baixas civils relacionadas dreitament con a guerra, an s'incluyen los sublevaus, civils afgans y fuerzas gubernamentals, a mas de 100.000 ferius. En l'anyo 2021 Estaus Unius albandona o país (y ye en ista calendata cuan se considera que finalizó realment a guerra) quitando toz os militars que encara yeran en o país, en agosto a ofensiva talibán y a ocupación de Kabul por os talibans fan que comience una salida cuasi atropellada d'o país de militars, civils, diplomaticos, y periodistas de toz os países que encaran yeran allí a mas d'os colaboradors afgans. O presidentAshraf Ghani y o vicepresidenteAmrullah Saleh salen d'o país, y queda controlau per os talibans.
Ta mas detalles,veyer l'articloCheografía d'Afganistánveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Afganistán ye un país con unasuperficie de 647.500km², que se troba situato en l'altiplán iraní, en a zona de transición entre l'Himalaya y as rechions d'amar Caspia. Muga a lo sud y a l'este conPakistán; a l'ueste conIrán; a lo norte conTurkmenistán,Uzbekistán yTachiquistán; y a lo nord-este conChina, a traviés d'ocorredor deWakhan. Ye asinas un país interior, que no poseye acceso a la mar.
A suyaorografía ye prou montanyosa (alto u baixo o 75% d'a suya superficie son territorios de montanya), destacando-ne en estar a o canto d'oHimalaya, encara que os suyos ríos no son tot o cabalosos que cabría asperar, en estar una redolada de climatolochía predominantmentseca, a on predomina oclima desertico u oclima semi-desertico. Sindembargo, bi ha vals prou fértils, como aval d'Herat, a o nord-ueste d'o país, con una important densidat de población que contrasta con a resta d'o país.
Cal destacar l'actividat sismica d'o país, en forma detierratremos que gosan provocar victimas.
Por un regular Afganistán presenta unclima continental acentugato, con hibiernos fredos y veranos calidos, si bien as temperaturas varian prou seguntes l'altaria. As precipitacions son pocas y cayen entreoctubre yabril. O verano ye seco. En o sud y l'este pueden recibir en l'agosto bel repui d'influenciamonzonica provinients d'aIndia. Por dencima d'os 3.700 m d'altria, mandan asnieus perpetuas.
Ta mas detalles,veyer l'articloProvincias d'Afganistánveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
A capital d'o estato yeKabul, con unapoblación de 3.120.963 d'habitants en l'anyo2006. Atras ciudaz importants sonKandahar (401.395 habitants),Mazar-e Sharif (314.915),Herat (278.209),Jalalabad (208.960),Kunduz (166.824),Gazni (149.998),Bamian (131.233),Balh (126.553) yBaglan (111.902),[4] totas ellas famosas por as suyas numerosasmesquitas, antigospalacios y atras restasarquitectonicas. Manimenos, istas ciudaz, igual que atros muitos puestos d'o país, han estato prou danyatas en os diferents conflictos belicos escaicitos.
Afganistán ye un país poco poblato y basicament rural (78,1% d'a población). Cuasi un 20% d'os habitants sonciudatz. NomásKabul supera o millón d'habitants. L'altatasa de natalidat compensa la fuertetasa de mortalidat producida principalment por os efectos d'a guerra.[5]
Afganistán presenta una gran diversidat etnica d'influenciairanica yturquica, resultant d'a suya situación como cruce d'as migracions entreOrient yOccident. A orografía aduya a mantener a heterocheneidat etnica y cultural. Aetnia demograficament mas important, que ye tamién a que domina politicament, ye a d'ospaixtuns (cuasi un 50% d'a población). Presentan una organización de tipo clanico y con fuerte presencia d'onomadismo. Ostachicos (22%), son agricultors sedentarios y comerciants en as ciudaz; parlan dialectos persas. A población d'orichenmongol (un 12%) parlapersa arcaico y habita prencipalment en l'Hindu Kush occidental; un 10% d'a población ye d'orichen turco (turcomans,uzbekos y, en o corredor deVakhan,kirguizes). A resta son minorías etnicas d'orichen diversos. As luengas oficials son opaixtún y opersa.
Ta mas detalles,veyer l'articloFlora d'Afganistánveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Ta mas detalles,veyer l'articloFauna d'Afganistánveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
A pobreza d'o país y o estato contino de guerra en que se i vive han tenito fundas repercusions en omedio ambient d'Afganistán.
Asinas, as tierras depastura se troban en situación de frachilidat por a presión excesiva que i fa laganadería, que provoca a la vegata problemas con aerosión y que fa que a superficie cultivable mingue u tienga perduas de calidat. Se suposa que alto u baixo a tercera part d'a superficie que d'antis mas s'adedicaba a l'agricultura ye hue albandonata. Adesertificación d'o país avanza, parando cuenta amás que asselvas veyen tamién reducitas as suyas superficies (en iste caso mas que mas por a presión d'o consumo defusta talenya). A necesidat d'alimentos tamién ha feito que siga mayor a presión sobre a fauna salvache, fuent de recursos alimenticios.
Asinas, se considera que alto u baixo 100 especies demamiferos se troban en periglo d'extinción en o país, comoUncia uncia (a pantera d'as nieus), mesmo que alto u baixo 380 especies d'aus.
En Afganistán no bi ha garra preocupación por os problemas medi-ambientals. As autoridats nacionals y internacionals han signado bels acuerdos sobre as especies en periglo d'extinción, milloras medi-ambientals, y a prohibición d'a realización de prebas nucleyars sin de resultatos favorables ta omedio ambient.[6][7]
Ta mas detalles,veyer l'articloEconomía d'Afganistánveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
Aeconomía d'Afganistán tien un baixo desarrollo debito a la suya situación de guerra permanent dende zaguerías d'osanyos 1970, a la manca d'un gubierno estable y permanent y a suya distribución d'a sociedat en grupos tribals. A suya economía s'alaceta mas que mas en l'agricultura, que ye o sector a on i treballa a mayor parte d'a población d'o país (arredol d'o 90%). A producción agricola, que se concentra prencipalment en as tierras mas planas d'o norte d'o país, se basa en o cautivo decerials (trigo,panizo,roz,ordio),fuitos secos,fruitas,tabaco ycotón. Afganistán ye un país muit pobre y tien muita dependencia de l'agricultura y d'aganadería. Ye un d'os paises con mes producción d'opio (se i concentra o 95% d'a producción mundial) yhaixix d'o mundo, producción favoreixita en primeras por a situación politica d'o país y las constants guerras que feban que os contendients amenistasen recursos economicos fácils; antiparte, mientres o gubierno d'ostalibans, que creboron cualsiquier vinclo u contacto con l'exterior, desapareixioron as pocas infraestructuras de comunicacions y productivas que bi heba en o país. Encara que os Gubiernos y a comunidat internacional luitan contra o suyo cautivo, a dependencia d'os agricultors afganos respective de l'opio ye en contino creiximiento.
Tamién cal destacar, en a suya ganadería, a cría deuellas (especialment d'auella karakul) que con a suyalana han permitito historicament o desarrollo d'una important producción d'artesanía d'alfombras.
Tien grans reservas de recursos naturals comohidrocarburos,carbón,gas natural, y atros recursos naturals procedents d'ameneria comofierro,oro,esmeraldas,cromo,zinc,uranio, ylitio anque a suya explotación ye baixa. Os primers en prebar d'explotar os suyos recursos naturals estioron os sovieticos mientres osanyos 1980 pero a situación de guerra fació que s'albandonasen os treballos de prospección y d'explotación. Ye un país con un amplo potencial enenerchía hidroelectrica (a primeracentral hidroelectrica se i debantó ya en1932), pero a mayor parte de l'actual producción d'enerchía electrica d'o país se fa a traviés d'o consumo de petrolio u gas natural importatos dendeIrán.
Se gosa dividir Afganistán, dende o punto d'anvista economico, en cuatre rechions diferents:
O Turquestán afganés (en (Mazar-e Sharif), que ye una redolada esteparia pero que ye a on se puet desarrollar l'agricultura y la ramadería. Antiparte, se i heban trobatopetrolio ygas natural, con una timida explotación mientres o periodo sovietico a traviés d'unolioducto enta l'Asia Central, a traviés d'orío Amur-Daria.
A rechión d'Herat, una redolada xuta y disertica, con vals regatas por ríos con cursos d'augua intermitents que alimentan bellosoasis, con una productiva agricultura. Gosan fer prous intercambios comercials con os territorios mugants deTurkmenistán yIrán.
A rechión de Kandahar tamién ye disertica, y se i troban cuantos oasis que tamién permiten una important producción agricola, encara que debito a l'orografía ye una redolada con mas contactos conPakistán.
A rechión deKabul, arredol d'a capital, a on amás de cautivos agricolas basatos en oscerials se i pueden trobar as solasselvas d'o país.
Respective d'as comunicacions, oferrocarril ye cuasi inexistent, y as comunicacions se basan en un rete decarreteras d'arredol de 20.000km, pero que gosan estar muitas vegatas sin asfaltar y que, por ixo, no se pueden fer servir mientres l'hibierno. Nomás bi ha dosaeropuertos en o país, enKabul (a capital) y enKandahar.
Ta mas detalles,veyer l'articloEsporte d'Afganistánveyer os articlos[[{{{2}}}]] y[[{{{3}}}]]veyer os articlos[[{{{4}}}]],[[{{{5}}}]] y[[{{{6}}}]]veyer os articlos[[{{{7}}}]],[[{{{8}}}]],[[{{{9}}}]] y[[{{{10}}}]].
En Afganistán o esporte ha estau tradicionalment practicau nomás per hombres, estando prohibiu pa las mullers. Lo gubierno talibán vichent entre 1996 y 2001 ya sozmetió alavez a las mullers a la prohibición d'encetar-se en cualsequier practica esportiva, la practica regular de cualsiquier tipo d'esporte y asinasmesmo la competición sobre a base d'a suya estricta interpretación d'a lei islamica que impide a las mullers exhibir cualsiquier parte d'o cuerpo, levar a cabo cualsiquier tipo d'actividat esencial difuera d'o fogar, como estudiar, practicar esporte u mesmo pasear per as carreras sin un responsable u acompanyant masculino. LoComité Olimpico Internacional (COI) excluyió en l'anyo 1999 a os esportistas d'Afganistán d'os Chuegos deSidney de 2000 per, entre atras razons, deixar a las mullers difuera d'a competición olimpica y no permitir-les practicar esporte en o suyo país.
Dende a ofensivatalibán de 2021 pa controlar o país, a practica esportiva ye practicamente paralizada a l'aspera de como s'organiza o país esportivament y que esportes no son consideraus contrarios a la historia y as leis islamicas, lo que pareixe muito claro ye la desaparición d'as mullers d'a practica esportiva, feito confirmau uns meses dimpués.[10]
L'esporte nacional ye obuzkashi,[11] que ye unesporte d'equitación per equipos en un campo de doskilometros delargaria aproximadament y que tien como obchectivo de portar o "boz" (unacraba sin de cabeza) ta l'extremo d'o campo contrario. Tamién son populars o tent-pegging, o kite fighting y o topay-danda.
O fútbol en Afganistán ye prou popular, ye regulato por Federación de Fútbol de Afganistán creyata en l'anyo 1922, afiliata a laFIFA en 1948 y a l'Asian Football Confederation (AFC) en 1954 estando miembro fundador. A suya selección nacional no partecipó en garra competición internacional dende l'anyo 1984 dica o 2003 por conflictos armatos internos. En l'anyo 2007 chuga por primera vegata a selección femenina, y en l'anyo 2013 aselección masculina aconsiguió ganar o suyo primer trofeo internacional oCampionato de Fútbol de Surasia (SAFF Championship) amás amás a Federación estió galardonata con o Premio Chuego Limpio d'a FIFA (FIFA Fair Play Award) por a suya dedicación y a luita ta o desarrollo d'o futbol formativo y una liga nacional mientres a situación de guerra d'o país.[13] Dende alavez i ha habiu varios intentos de fer una liga de fútbol, la zaguera ye laAfghanistan Champions League que s'organiza dende l'anyo 2021. En categoría femenina no i hai garra competición per la prohibición d'as mullers de realizar esporte.
Afganistán ha partecipato en osChuegos Olimpicos de verano en as edicions de1936,1992,1996,2004,2008,2012,2016 y2020 aconsiguindo a suya primera medalla en 2008 cuanRohullah Nikpai ganó a medalla de bronce en taekwondo en a categoría de 58 kg ganando o suyo combate contra l'espanyolJuan Antonio Ramos, Nikpai aconsiguió atra medalla de bronce tamién en taekwondo pero ista vez en a categoría de 68Kg en os Chuegos de2012.
Lo estatus de participación d'Afganistán pa osChuegos Olimpicos de 2024 no estió cosa claro, entre a confusión politica y o retorno d'o rechimen talibán a o poder en agosto de 2021. En chunio de 2024, se confirmó que Afganistán participaría con 3 hombres y 3 mullers. Con tot y con ixo os talibans declaroron que no reconocerían la participación d'as mullers (totas ellas en l'exilio en l'actualidat), y lo COI no admitió a los directivos talibans. A la fin toz os atletas compitioron baixo a bandera y himno d'a Republica Islamica d'Afganistán, a lo no estar reconoixida practicamente per garra país o comité olimpico d'o Emirato Islamico d'Afganistán. En un futuro no pareixe que la situación vaiga a cambiar respective a lo esporte femenino, per lo que probablement los atletas de Afganistan no podrán participar u participasen baixo la bandera d'un equipo de refuchiaus u d'o COI.
1 Perteneix aEuropa por razons culturals y historicas, pero cheograficament ye enAsia.2 Territorio controlau por Israel y gubernau por l'Autoridat Nacional Palestina.
