OCili hanaay a kitakit itiraay i satimolan a Amirika, i sa’etip misi’ayaway to Taihiyo a riyar, i ka’amis i oPiro, i sakawali i oPolipiya(玻利維亞) atoArkunting(阿根廷). Ona kitakit tonini i o misakapotay to Saopo no Satimolan a Amirika, pakinganganen i o Arkuntinga atoPuracilu masa oABC sanay a ciicelay a kitakit. Matiya oOkuwato(厄瓜多) caay ka laliting ko sera to Puracilu.
I tadasatimolan no Amirika a karopaw ko aro’ no Cili, masasi’araway to satimolan poco no cikiw, o satimolay to a kitakit no polong i cikiw,saka sowal sa ko Cili a tamdaw to niyah a kitakit i o “i saowac no cikiw” kami sanay. O polong a tamdaw no Cili masa-1,800 ’ofad, o kohecalay a tamdaw ato ainoko ko sa’alomanay, matiya to Arkunting away ko nani Afurikaay a tamdaw, o roma sato i o itinitiniay aca ko rengaw a tamdaw o yuencumin. O kyoiku no Cili i o tamaanay i tini i satimolan Amirika, fahekaay ko cimacima to pihai no kasatadamaan nangra. O singpon i nifaloco’an sanay awaay ko micariraway, o ’orip ato sici i ka’ayaway i polong no kallokitakit. Pakitini i syakay i mitooray to ’orip no ka’amisay Amirika a karopaw ato Yoropa ko kanga’ay. Orasaka tono pinapina a mihecaan o nanitiniraay i Aciya a tamtamdaw padeteng sanay a mafolaw tayni i Cili.
O pinaira no Cili i tadaadihay ko tadafokeloh, kilakilangan apinaira, ato foting. O saadihayay ko tampiya a fokelo (銅礦) i polong no kitakit, sapangangan han toTadamaanay a kitakit to citampiyaay, oya Atakama tafotafokan i o satimolan no ma’icangay a sera, oroma sato o tadaadihayay i tini i hekal ko kalas a fokeloh.
Itini i 30 00 S, 71 00 W, no Notimolan Amilika koChile.Polong no sekalay i 756,102 sq km “saka 38 ko rayray no ngangan.”“O sekalay no sera i, 743,812 sq km, no nanom a sekalay i, 12,290 sq km” Polong i 17,650,114 ko tamdaw.
I saka’amis no Cili i ’ayaw no kataynan no mi’ecoay a Sipanya ono Inka Tikoku a pala. Nani 16 siki misatapang ko Sipanya a milood ta mapatireng ko Siciyako aniyaro’. Yasa i satimolay no Cili a Mapuci finacadan i misa’icel a mitoker. Tona saka’amis no Cili a palapalaan tahirato i 19 siki nga’ malosera sanay to no Cili.
I 1810 a miheca 9 folad 18 romi’ad, mapalasawad ko sakapito a hongti ci Pitinan saka mapatireng ko pasamoan a sifo, naonian ko saka tomireng no Niyahepikowan no Cili, ona romi’ad i o pikiningan to katomireng no Cili a kitakit.
Tahira i 1818 miheca 2 folad 12 romi’ad ci Pilinato･osikin ko kakeridan a mipalosiyangay to Niyahpikowan no Cili a Kitakit. Satapang nani 1879 tahira 1883 miheca ko kalas–lalood hananay, namalowid to ko mitokeray i ’eco hanto no Cili ko tafotafokan a pala no Piru ato Polipiya.
I 1930 a miheca, tahafikod to kalokitakit a nipikaawa no maamaan, nikawrira,cedengsa to ko kang’ay no kicai no Cili.
I 1960 a miheca 5 folad 22 romi’ad, ira ko tadatata’angay a ’atoray.
I 1970 a miheca tono congtong a sinkiw, ciSarwato Ayido ko ma’alaay mala congtong, o misa’icelan a tayal ningra i mipala no kitakiten ningra ko maamaan a katayan, mipadang ho to Piruay a tamdaw ci Pilasko a mikerid to sofitay mifelen to ’ayaway a sifo. Malaliyaw ho malawidang toKiwpa. Onini kasa lacemcem no Amirika a matiya o Kiwpa mitoker to Amirika o sanay ocor hanto ko mikoriniway ko tayal a saopo no Amirika a miriniw a midama to micokakangay a saopo no Cili.
I 1973 miheca 9 folad 11 romi’ad, i aikor ko Amirika a miceker ciOkusto Pinocito mifelin to sifo patayen ningra ci Sarwato Ayido ta malatapang no kitakit. To cila a miheca i 1974 misalalaka to ci Okusto Pinocito a mipatireng o sofitay ko mikowanay a lalaka no kitakit, sangaen ningra ko misarinikay a saopo no tayhin to sapilaopaw to kyosanto, tona matiniay a demak i masapatepatek ko mipatayan a tamdaw, halo ya caayay ka lead ko harateng a patayen, o micokeray ci Okusto Pinocito a tamdaw itiyaho maliposak to a mafolaw.
I 1988 miheca, mikongto[1] ko tamdaw no Cili, ’aloman ko mihantayay ci Okusto Pinocitoan a mararid mala congtong, i1990 miheca lepon sato ko pikowan ningra. O kongto hanaay i mitopa ko polong no finawlan, tosa aca ko lalina’en:hai anca caay pihai, caay ko tamdaw ko lalina’en, tona pikongtoan i malalid ho to falo miheca ko kalacongtong ni Okusto Pinocito han? Hai anca naay. Toyasato o minaayay 55.99%.
I 1994 tahira i 2000 a miheca, o Kiristomisyuto ciAitofa Foli ko malacongtongay.
I 1998 miheca sawad sanay to ci Pinocito a malatapang no i seraay a sofitay, toyanan macepet i Ikilis ta pala’edef hananay to cingra. I 2000 miheca, ya masamo’ ko tatirengan ningra i pasadak hananay to. Toya miheca i 2000, o syakaymisyuto a tamdaw ciLikato Lakosu Aysukapa ko malacongtongay.
I 2006 miheca a sinkiw i, o fafahiyan ciMisiru Pacidal ko maalay malacongton, i likisi no Cili i, o sa’ayaway a fafahiyan malacongton cingra. Tona miheca sakacecay folad 15 romi’ad, tomirengto a malacongton, o saka—47 a malacongtongay.[2]
I 2010 miheca 2 folad 27 romi’ad, i kanikaran 3 widi 34 miyaw, ci’atoray to 8.8 lisu ko tata’ang, maselen ko 750 a tamdaw, 200 a ’ofad ko tamdaw to madoka’ay, tonton sato ko lalan, mapinko ko loma’. Tona miheca 3 folad 10 romi’ad, tomireng ciSaipatian Pinila malacongton, o tahapinangan tona 20 a mihecaan patatikoray ko Sakawanan sanay ko demak a mikowan.[3]
I 2014 miheca 3 folad 11 romi’ad, palaliyaw ho a malacongton ci Misiru Pacidal.
I 2018 miheca 3 folad 11 romi’ad, palaliyaw haca ci Saipatian Pinila malacongtong.
Miscanti Lagoon near San Pedro de Atacama Chile Luca Galuzzi 2006
O kakayaay ko pala no Cili, nani ka’amis tara timol 4,300 koli, isasifo’ay no Antis lotolotokan ato riyariyan toya taipinyang. Nikawrira, nani ’etip tara wali 200 koli ko kakahad, o sakakahaday a sera i 400 koli aca (matiya to nani Taipak tara Takaw). O sakakayaya’ay ko sera i kalokitakit, samatiya o sapengec ko kakaya’, sa pacimir han tocipengecay a kitakit.
I saka’amis i o lotolotkan o akawang no lotok i matafesiway to ko 6,000 meta. I tatelongan no tosa a poco no Antis a lotok i o Atakama a tafotafokan. Ona tafotafokan i o tadama’icangay i cikiw, namatahepo no fa’edetay a fali sacaay ka ’orad masamihecan. I tiyaho, ira a makarkar ko tadamaan a fokeloh, aninisato o tampiya aca ko maalaay. O maro’ay itini tona palapalaan a tamdaw i, ira ko 219,000 ko tamdaw, sahetoay o misatokayay i tata’angay a niyaro’ Antokas ato Iciku.
I sasifo’an i ono Ciciwkay a romi’ami’ad, tada fangcal ko sota’ itini. Orasaka, ’aloman a mapedped ko maro’ay a tamdaw itini. I tatapangan a tokay Sinciyako i masa—650 ’ofad ko tamdaw. O roma a tokay i, o Waroso, o minato pahicelaan no tamina. O maro’ay itini i, 280,000 ko tamdaw. Kangsayposiong a tokay i, o kowfa ato kamaomahan. Itini i 350,000 ko tamdaw.
I satimolan to i, caay ka papina ko tamdaw itini. Nawhani cilacila mafaliyos sa, awa sanay to ko pakayraan to saka’orip. Misi’ayaw to riyar i, adihay ko masapalaay a sera ato kihaw. I satimolan, ira koya Hoti hananay a kanatal, makalitosaay no Cili ato Akuntin a mikowan. O pasatimolay no Hoti a ngoso i, o tadateloc tono Cili ato no Satimolan Amirika. Itini i, adihay ko so’eda’edaan, i lawac no teloc no cikiw i, itini ko sakakahaday a so’eda’edaan pala.
Nengnengen ko pala no Cila i nani sa’etip, pasiwali o sa’ayaway i, o samatiya sanay, o telec ko ka to’edaw no riris no riyar, dodosa i, o tokotokosan, dodosa, o dadahalay a takaraway masadafdafay a sotasota’an, ona sottasota’an i, telong no kitakit tada fangcal ko sota’, fangcal o kamaomahan ato paka’enan to pina’orip. O Antis a lotolotokan, o lala’edan no Cili ato Poliya ato Akuntin. O i sifo’ay no riyar a Hoan palapalan ato Ista a pala i, ono Cili konini. Ano palalecaden a minengneg i, o ka’amis Antofa a ’orad, cecay miheca ira ko 12.7 hawmi, i Sinciyako 375 hawmi, i satimolan toya Hoti pala i 5,800 hawmi ko ’orad i cecay a miheca.
O pala no Cili, ani ka’amis tahira i tolas no kitakit i satimolan i, 4,300 kilo ko kakaya’, ano patatongoden ko Taywan i masamo’etep ko kato’edaw. Orasaka, 38 ko kinis to kasasiromaroma no romi’ad, caay ka sacecay ko pala, onini ko caay ka ralen ko romo’ad, awa ka sacecay sanai a sowal to patinako. O kacanglahan han, o kasi’enawan han? Ano do’edoen ko Kopin-pisilsil to romi’ad i, i laloma’ no Cili cilafas to pito ko masasiromaay a romi’ad, oranan i, i saka’amis o tafotafoka, i kawali no satimolan i, o tokotokosan ato so’eda’edaan. Itira i Ista a kanatal, i omasaciferangan a mademetay a romi’ad. I satimolan no Cili i, ono riyariyaran a romi’ad, i satelang i, ono Citiwkay a romi’ad. O polong no Cili i, sepat ko kasasiroma no kakarayan:
Kaciferangan (saka-12 folad tahira i saka-2 folad) Karafawfawan (saka–3 folad tahira i saka–5 folad) Kasienawan (saka–6 folad tihira i saka–8 folad) Kaliomahan (saka–9 folad tahira i saka–11 folad)
I 2012 miheca, pipolong a misa’osi to tamdaw, maala ka 16,341,929 ko tamdaw. Nani 1990 a miheca, satapang ko kalowan no sofoc, saka caay sanay to ka tongal ko tamdaw no Cili, ano ha’ensa i, tahira i 2050 a miheca, ano tangasangasa i 2,020 ’ofad ko ka’aloman no tamdaw, ca’eca sato ka tongal ko faoc no tamdaw, sako sowal no mikakinkiway.
O tamdaw no Cili a kotakit i, ’aloman ko kasasiromaroma no finacadan, naow matini han haw i, o misanga’an no teloc no mafolaway a tayni ato Intian ato ciramramay to masasiromaromay a ’ilang a tamdaw. Orasaka, itini i Cili i, o nano teloc no kohecalay tamadaw no Yuropa ko lengaw ako sanay i ira ko 59%, o roma sa i, 25% o Mitis kako sanay (o Mitis hananay i, o ainoko no kohecalay tamadaw no Yuropa ato itinitiniay aca ko ’orip a tamdaw) , o ’osaw sato i, o nani Afurikay a kohetingay tamdaw ato masasiromaay a Intian. O kohecalay a tamdaw no Cili i, o teloc noSipanya (o nini i, ira ko Sipanya, Andarusiya ato Pasko). Ira ho ko naniPotoya,Italy, Ailan, Furansu, Kirisiya, Doicu, ikilis, Olanta, Koroaisiya, Rosiya, Polan, Syongyali a mafolaway a tayni, i raroma’ no nini caay ka awa ko ainoko no kohecalay a tamdaw ato nanitiniay iArapiya a mafolaway a tayni. O nani Afurikaay a tamdaw i, cacaay ka ’aloman, masa–1.5% ko tamdaw. To hatiniay to a miheca i, mihaiyay ko Cili a mihamham to nani tiniay i Poliwia, Okwa, Korompiya, Puracilu, Winoycila, Mosiko, Kanata, Amirika, Sasifoay-Amirika, Olakui, Kropikanatal, Palakui, Piru, Ciwkoku (Tairiku), Dipon, Hanko a tamdaw. I 2011 a miheca to pipolong a misa’osi to tamdaw, ira ko 8% o itinitiniay aca kako sanay a tamdaw.
I laloma’ no polong a tamdaw no Cili, ira ko 70% o Tinsukiw ko pitooran, 15% o Ciwlo, 3.3% Molomon, 1% o Yihofa. Nikawrira, ira ko 8.3% caay ka piroor to kawas.
O sowal no Cili i, o no Sipanya a sowal, nikawria masasiromaay ko ngiha’ to no tada Sioanya. O roma sa i, Mapuci a sowal, Kuciwya no satimalan a Poliwiya a sowal, Aimara sowal, Rapanui saowal. I satimolan no Cili i, iraay ko somowalay to Doic a sowal.[4]
O kananaman a kaen no Cili a tamdaw i, o sopa, o romasaato, ma’olahay a komaen to no riyariyaran a setik, titi no kolong, titi no siri. O tada ma’alaay a mapangangan a sikaen i oCalodillo de Congrio hananay a misakohawan a foting, oChupe de Mariscos hananay a mipacamolan ato roma dateng a mitenger a sikaen. Orama sato, ira ho ko mipacamolan to titi no koko’ a kohaw (Cazuela de ave), o kaedahay a riray pakcang (Lomit), paramraman to fadowac no kolong a holo (Bife Lomo), pakimodohay a titi no kolong a sopa (Tallarines con Lomito). Tada maolahay a koma’en ko Cili a tamdaw to ya dadotdoten a kaka’enen (Empanada), samatiyaay o sika’en no Ciwkoku a tamdaw toya masalipaay a nila, pacamol han to samaamaanay a tatangtangen, o titi no kolong to, o fita’ol to, o cisu to, o cepi’ no diyong to, fangcal a pacamolen tada kaeso’ a kaenen.
I 2010 a miheca, o polong a matayalay no Cili ira ko 7,580,000 tamdaw. I 2005 a miheca, 13.2% no cecay so’ot o mimaomahay, 23% i o matayalay i kofa, 63.9% o mililafangay ko tayal.
I 2013 a miheca, o polong a etan no kitakit i, ira ko 2,857.03 fois no Amirika a payso ko sa’osi, cecay tatamdawan to miheca a lilam i, 17.048 Amirika payso, mingata’ay to kacietan no rahidayay kitakit. Orasaka, o kacipayso nangra to nipiki’aca i matafesiway to ko 20,000 Amirika payso.
Tada matenakay ko liomah no Cili, o sa’adihayay a ma’alaay a losay i, o linko, o diso’, o ariray, o ’arawraway kenaw, o mongi, o sowana, ato kalitalitang. Tada adihay ko nisanga’an a ’epah no diso’. I 2006 a miheca, o mifotingngan no Cili i 4,442,877 ton.
O misanga’ay to dafong ato tadafakeloh i, o sakakaay a sapilietan no Cili. Orasaka, i 1991 a miheca, o nipasadakan a pacakay i 48% ko tada fokeloh a dafong. Itini i kalokitakit, o sa’adihayay ko nikarkaran no Cili a tampiya[1]. Adihadihay ko etan to pikarkar to tampiya, patinakoen, i Iskon a pikarkaran to tampiya, 8% itini i polong no kitakit.
O Cili a kitakit i, o sakakaay ko naifaloco’an ko katayal, (sakapito i polong no kitakit a ’osien), tingalaw ko faloco’ no tamtamdaw, o sakakaay ko etan hananay to no Saopo no Kinko no Kalokitakit, ano itinien i no tamdawan a kalomowad ko ’orip a so’osi, i laloma’ay to no i kakaay ko ’orip a kitakit. I 2010 a miheca, mikapot iOECD a saopo no kitakit. Ano cipaysopaysoay a kitakit ko Cili, nikawrira, o kasatiwtiw no cipaysoay ato macahiway tada mangalefay, orasak, tata’ang ko pilongoc no finawlan to sapisalof to sata, o rikec to sapi’ading to matayalay ato sapadahof to ’orip no malitenay.
O bunka no Cili i, o kapolongan no teloc no nani Yuropaay a pinangan, cilamlam to itiniay aca a tamdaw no Cili a pinangan, mapacamol ho tono nani ka’amisay Amirika a pinangan, onini ko masasiromaroma a mahecad aca to icowacowaay a bunka. O ratoh to masamaanay i, ira ko midayhyoway to kitakit a matanengay mi’oric a tamdaw, ano doedoen kono to’as a lekakawa i, midemakay to masamaamaanay a ratoh no likisi no Cili.
O radiw sa i, macacamocamol to nani Sipanya ato Into, patinako han ci Kayka, o tada matanengay to sakero nani 1979 a miheca, iraay ko siiked sanay a taneng ningra.
.svg)
