Каспий океаннаҥ табылган — оныҥ тӱби јердиҥ океанический бӱдӱмдӱ кыртыжынаҥ турат. 13 млн јыл кайра лет назад образовавшиеся Альпыкырлар табылып, Сармат талайды Средиземный талайдаҥ бӧлӱп ийген. Сармат талай туйуктала берерде, тусту эмес (пресноводное Понтическое море) Понический талай табылган. Соолгон Понтический талайдыҥ ордына Балаханский кӧл (Тӱштӱк Каспийдиҥ ордында) арткан. Балаханский бассейнге Орто Азияныҥ суулары, јут-чык, озогы -Узбой суу кирип, челекенский (торонглинский) Туркменияныҥ кызыл ӧҥдӱ калыҥ свитазы боло берген. 3,4—1,8 млн кайра (плиоценде) Акчагыльский талай болгон, Н. И. Андрусов оныҥ арткан-калганын шиҥдеген. Акчагыльский трансгрессия домашкинский регрессияла солынган (20—40 метрге акчагыльский бассейннеҥ тӧмӧн тӱшкен), бу айалга талайдыҥ суузы ныҥ тузы тыҥ астаган, тыштынаҥ океанический суу кожулбаста. Домашкинской регрессия кыска ӧйгӧ болгон, кийнинде четвертичный периодто (эоплейстоцена) Каспий Апшерон талай болуп орныккан, Черноморьени, Каспийди ле Аралды, онойдо Туркмен ле и Алтыгы Поволжьениҥ јерин туй алган. Апшерон трансгрессияныҥ бажында бассейн эмеш тустузымак болгон. Апшерон талай 1,7 ала 1 млн јыл кайра бӱткен.
Неоплейстоценныҥ бажында Каспийде узак тюркянский регрессия башталган (−150 м ала −200 м јетире), бажы магнитный инверсия Матуяма—Брюнеске келижет (0,78 млн јыл кайра). Тюркянский бассейн тушта талайдыҥ текши јери 208 муҥ км² Тӱштӱк ле Орто Каспийский ойыктарда болгон, олордыҥ ортозында Апшерон бозого киреде тайыс пролив болгон. Тюркянский кӧл-талай, байла, Каспийский неоплейстоценовый малакофаунаныҥ табылган јери болор.
Эрте неоплейстоценде тюркянский регрессияныҥ кийнинеҥ туйук эртебакинский ле Понтко кирген оройбакинский (кеми 20 м) талай болгон (400 муҥ јыл кайра). Венедский (мишовдагский) регрессия бакинский ле «кичӱ» урунджикский (начало среднего неоплейстоцена[41], до −15 м) трансгрессияларды бӧлӱнген (суу јуулган текши јердиҥ кеми — 336 муҥ км²) болгон.
Урунджикский ле хазарский отложениелердиҥ ортозында јаан ла тереҥ челекенский регрессия ӧткӧн (−20 м јетире), лихвинский межледниковьениҥ ӧйине келижет (350—300 муҥ јыл кайра).
Оройбакинский талай лихвинский межледниковьедеОрто неоплейстоценде: раннехазарский ранний (200 муҥ јыл кайра), раннехазарский орто (кеми 35-40 м јетире) ло эртехазарский. Орой неоплейстоцендо туйук оройнехазарский бассейн болгон (кеми −10 м, 100 муҥ јыл кайра), оныҥ кийнинеҥ черноярский регрессия болгон, оныҥ кийнинде гирканский (гюргянским) бассейн боло берген.
Тереҥ ле узак ательский регрессия орой плейстоценниҥ ортозында башталала, бассейнде сууныҥ бийиги −20 ала −25 м јетире болгон, эҥ ле тыҥ этапта — −100 ала −120 м јетире, ӱчинчи этапта — −45 ала −50 м јетире. Регрессияныҥ ӱстӱги бажында талайдыҥ текши јери 228 муҥ км² астайт. Ательской регрессияныҥ кийнинде (−120 ала −140 м јетире), 17 муҥ јыл кыйра раннехвалынский трансгрессия — +50 м јетире (Маныч-Керченский пролив бар болгон), эльтонский регрессия тушта ол јоголгон болгон. Эртехвалынский II бассейн (кеми 50 м) голоценниҥ бажында кыска енотаевский регрессияла солынган (−45 ала −110 м јетире), ӧйиле пребореалдиҥ учы ла бореалдыҥ бажына туштаган. Енотаевский регрессия оройхвалынский трансгрессияла солынган.
8200 јыл кайраколебание Мезокконоҥ улам Јерде климаттыҥ тыҥыда сооры башталган, айдарда, оройхвалынский трансгрессия голоценде (9—7 муҥ јыл кайра эмезе 7,2—6,4 муҥ јыл кайра) мангышлакский регрессияла солынган (−50 ала −90 м јетире).
Варущенко ло Клиге (1987) аайынча эртехачкалинский трансгрессияны шиховский регрессия солыган, оройхачкалинский трансгрессияны — бегдашский регрессияны — сартасский трансгрессия. Мангышлакский (кулалинский) регрессияны (в первую фазу межледникового похолодания и увлажнения, атлантический период) новокаспийский трансгрессия солыган.
Новокаспийский бассейн чала тустузымак болгон (11—13 ‰), јылу суулу ла туйук (кеми−19 м). Ӱчтеҥ ас эмес трансгрессивно-регрессивный фазалар болгон јаҥыкаспий бассейнде. Дагестанский трансгрессия (-30 м) алдында јаҥыкаспийский эпоханыҥ башталган стадиязына келишкен, је оныҥ осадокторындаCerastoderma glaucum (Cardium edule) јок болордо, оы алдынаҥ бойы Каспийдиҥ трансгрессиязы деп темдектеген. Кайда да 7000—6500 јыл кайра јаан эмес жиландинский регрессия болгон деп темдектелет, дагестанский ле гоусанский трансгрессияларды бӧлӱген.
Избербашский (махачкалинский) регрессия, гоусанский ле јаҥыкаспийский (туралинский) трансгрессияларды бӧлӱген, ол 4,3 ле 3,9 муҥ јылдар кайра болгон. Туралинский трансгрессия (−20 ала −25 м јетире) II муҥјылдыкыҥ алдында (н. э.) Турали (Дагестан) разрезти кӧрзӧ, радиоуглеродный анализти алза, трансгрессия эки катап темдектелип јат: 1900 ле 1700 јыл кайра. Јаҥыкаспийский эпохада трансгрессияны база эки катап темдектейдилер јаан эмес александрбайский ле дербентский регрессиялар. Дербентский регрессияныҥ ӧйинде талайдыҥ суузыныҥ бийиги −32 м јетире тӱшкен. Уллучайский трансгрессия (в начале I тысячелетия нашей эры) александрбайский ле абескунский регрессияларды бӧлийт. Орой средневековьеде абескунский регрессия болгон. Археология ла јебрен бичимелдерде Каспий талайдыҥ суузыныҥ сыраҥай бийиги темдектелет (XIV чакта). Эҥ орой трансгрессия Каспийде (эмдиги солынталардаҥ ӧскӧ) сууныҥ бийиги башкаланганы XVII—XX чактыҥ бажында болгон (−24 ала −25 м јетире).
Приморский Дагестанда (Рубас-1) Каспий талайдыҥ јанында табынтылар мында кайда да 2 млн јыл кайра кижи јуртаган деп керелейт[17]. Дарвагчай деп сууныҥ оозында эртепалеолитический стоянкалар табылган, 600 муҥ јыл кайра ӧйдиҥ[18].
Тӱштӱк Каспийдиҥ јарадында куй таштарда јебренде улус јатканын табынтылар керелейтӰлекер:Iw, 75 муҥ јыл кайра[19].Баштап ла Каспий талай керегинде, оныҥ јарадында јатканмассагеттер керегинде Геродот бичиген[20]. Кайда да V—II чактарда. до н. э. Каспийдиҥ јарадында Сактар (племена) јаткан. Кийнинде, прототюрктер мынаҥ таркаганӰлекер:Нет АИ, IV—V чактарда. н. э. мында Талыштар (талышские племена)јуртаган. Јебрен иран рукописьтерде IX—X чактарда «русы плавали по Каспийскому морю» деп бар.
Орто чактарда прикаспийский региондо хазарлар ла кыпчактар (орустапполовцы) јаан учурлу болгон. Чингисханныҥ империязы тыҥ тужында, тӱндӱк ле тӱндӱк-кӱнчыгыш јаны Качпийдиҥ Джучиниҥ (Золотая Орда) башкарузында болгон. Золотой Орда јоголордо, бу јердиҥ бажына орус каандык турган, Крымда ханствоны, Ногай Орданы, Астрахан ханствоны база колго алган[11].
.jpg)
