Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
„Guets Denke, Guets Rede, Guets Tue.“ isch e wichtigi Uussaag vom Zoroastrismus
DeZoroastrismus, auParsismus oderMazdaismus (avestisch:daēnā māzdaiiasni-; mittelpersisch:dēn māzdēsn), isch eReligioo, wo hütt imIran und im westlicheIndie verbraitet isch. Gstiftet wore isch die Religioo vomZarathustra (avest. Zaraθuštra; noipers.Zartošt), wo früestens um 1000 und spöötistens um 600 v. Chr. glebt gha het.
Öberliferet isch de Zoroastrismus imAvesta, enere hailige Schrift, wo us merereHymne bistoot. E paar devo wered em Zarathustra zuegschribe, anderi stammet vo sinene Jünger oder au vo spöötere Aahänger vo dere Lehr.
De Zoroastrismus isch e dualistischi und philosophischi Hailslehr, wo em Mentsch vermittlet, wien er sich vom Bööse abwende cha und sich zum Guete hiiwendet. Im Chern vo de Vereerig stoot deAhura Mazda (avest.Ahura Mazdā, noipers.Hōrmaz: „Herr vo de Waishait“). Us em Ahura Mazda emanieret sechs hailsami Gaister, woSpenta Mainiiu („Hailsame Gaist“) gnennt wered und spööter au underem NameAmescha Spenta („Uusterblichi Hailvolli“) vereert wore sind. Die Gaister bizaichnet Gaisteszueständ oder Sinneszueständ und sind nöd as Wese z bitrachte. Spööter sind aber die Emanatione zum Tail au persönlicher as Engel denkt woore. Die sechs hailsame Gaister sind:ascha („Wooret, Rechti Ornnig“),vohu manah („Guets Denke“),chschathra („Herrschaft“),armaiti („Füegsamkait, Demuet“),hauruuatat („Hailsii, Gsundhait“) undameretat („Uusterblichkait“). A dene sechs Gaister wered sechs Eliment zuetailt. Denebet gits aber ono schlechti Gaister, wo underem Nameangra mainiiu („Bööse Gaist“) gnennt weret. Die sind weniger systematisiert. Allne voraa stoot ddruj („Luug, Truug“), gfolgt voaka manah („Schlechts Denke“),aeschma („Wuet“) undmereka („Verdeerbe“).
D Aahänger vo de rechte Lehr, wie si de Zarathustra verchündet het, wered im AvestaAschauuan (avest.ašāuuan „Aahänger vo de Woret“) gnennt, di andere weredDreguuant (avest.drəguuant „Aahänger vom Truug“) gnennt. De Dualismus vo dere Lehr goot ase wiit, as för fili Sache zwee Uusdrück gitt:
Sach
guet
bös
Gott, Gotthait
ahura „Herr“
daēuua „Götz“
Mentsch
marətan
mašiia
Vereerer
ašāuuan
drəguuant
Noch de Lehr vom Zarathustra hend, bivor sich d Welt i Guet und Böös uuftailt het, sich gwüssiSeele för s Gueti, anderi för s Schlechti entschide, di maiste aber hend sich nöd chöne entschaide und schwanket zwöschet baidne. Die schlechte Seele sind verloore, die Unentschidne chönd aber no för d Lehr und somit för s Gueti gwune were und möged denn nochem Tood au d BruggCinuuat (av.Cinuuata pərətu), wo is Paradiis füert, öberschriite. De hüttig Zuestand vo de duale Welt isch aber nöd eebig. I de Endzitt stiiget useme See nochenand drai Hailand (avest.saošiiant; noipers.sošans), wo as posthuumi Söö vom Zarathustra geltet und deno wert s Bösi endgültig vernichtet.
De Zarathustra, wo zerscht e traditionelle Priester (avest.zotar) gsii isch, het aber nöd nu mit sinnere Philosophii vo de hailvolle und schlechte Gsinnig di alti Religioo vo de Iraaner revolutioniert. Er het sich au gege de alti Bruuch vo de Rinderopfer gwerrt und die aalte Götter zu Götze degradiert und d Vereerer vo dene asDreguuant bizaichnet. Obwoll de Ahura Mazda as de aini Gott gelt, weret au im Avesta gwüssi Gotthaite aagrueffe, wo offebar witter vereert wore sind, wie dAreduui Sura Anahita (avest.Arəduuī Sūrā Anāhitā). De Zarathustra het aber nöd nume s Rind i Schutz gnoo, sondern jegliches Tööte öberhopt verurtailt und villne Förste vorgworfe, si tüegid d Veehirte uugrechtfertigt uusbüüte, under anderem eben au, well sii dene d Rinder wegnemid för sinnlosi Bluetopfer. Er het drumm au groossi Probleem öberchoo und sini Haimet und Famili müese verloo. Spööter het er bim FörstVistaspa (avest.Vīštāspa) e troije Aahänger und mächtige Bischützer gfunde und er het chöne aafange erfolgriich sini Lehr verchünde.
Wo de Först Vistaspa und de Zarathustra gwörkt hend, isch umstritte, em woorschiinlichste isch Choresmie, e Landschaft im hüttigeUsbekistan. Denebet het di altererbti Religioo witterbistande, mit em SunegottMithra (av.Miθra) as Hoptgott, werum die Religio auMithraismus gnennt wert, im Gegesatz zumMazdaismus, wo nochem Ahura Mazda binennt isch.
DAchämenide (550-330 v. Chr.), wo sPersische Riich uufbaut hend, sind Aahänger vo de Lehr vom Zarathustra gsii, wie Inschrifte vomDarius I. (549-456 v. Chr.) und sinene Noofolger zaiget. Nebet emAuramazda sind no de SunnegottMithra und d GöttinAnahita vereert wore, wa uf e Vermischig vo de noije Lehr, em Mazdaismus, mit de alte Religioo, em Mithraismus, hiidüütet.
Spööter hend sich denn au meriri Richtige uusbildet. DeZervanismus isch imParthische Riich (240 v. Chr.- 224 n. Chr) verbraitet gsii und au a de Grieche bikannt wore. De noo isch deZervan (av.zruuān „Ziit“;aaltgriech.Aion) vo Aafang aa gsii. Usem Endlose Liecht isch deOhrmazd (av.Ahura Mazdā; altgriech.Horomazes) emaniert und usem Dunkle deAhriman (av.Angra Mainiiu; altgriech.Areimanios). Die baide sind Widersacher gsii und hend sich bikämpft. DeMithra (altgriech.Mithras) isch de Vermittler zwösche beedne. De griechisch PhilosophPlutarch (öppe 45-125 n. Chr.) schriibt i sinnere Schriftde Iside et Osiride („Vo deIsis und vomOsiris“) i de Kapitel 46f. öber d Religio vom Zoroastres (altgr. Ζωροάστρης), as usem Horomazes, em Schöpfer vom Guete, wo Erchenntnis und Liecht sai, sechs Götter emaniert saied, wo de Plutarch uf Griechisch „Waishait“, „Woolwole“, „Woorhaftigkait“ oder „Woolverhalte“ gnennt het. Usem Areimanios, em Schöpfer vom Bööse, wo Uuwüssehait und Dunkli sai, saied aber sechs Dämone emaniert.
I deSassanidezitt (224-650) het de Zoroastrismus sini grööst Blüeti erfaare und au noch de Underwöörffig vomIran dörmuslimischi Herrscher het sich die Religioo zwoor chöne hebe, isch aber immer mee zruggdrängt wore. De Zoroastrismus het au e düttliche Iiflus uf de iranischiIslam, em Schiismus, uusgüebt. Doch abem 11. Joorhundert sind d Aahänger vom Zoroastrismus as „Füürabetter“ immer mee verfolgt wore. Vili sind ufIndie gfloche, wo si hüt no di religiöis Gmainschaft vo de Parse bildet.
Wie starch sich de Zoroastrismus bi iranische Völcher verbraitet het, wo witter ewegg gwonnt hend, isch nöd bikannt, do schriftlichi Züügnis spärlich sind. Bi de Sogder het sich deManichäismus verbraitet, e Mischig zwöschet em Zoroastrismus, emChristetum und emBuddhismus. De Manichäismus isch vom Perser Mani (216-276) gstiftet wore. Im Kuschan-Riich (Afghanistan,Pakistan, NW-Indie) het sich e polytheistischi synkretischi Religioo uusbildet, wo e Mischig vo Zoroastrismus, Mithraismus,Hinduismus und Buddhismus gsii isch.
ImRöömische Riich het sich de Mysteriekult vom Mithras verbraitet, wo aber mitem Zoroastrismus nöme vill z tue gha het. I de moderne Forschig werd zudem postuliert, as de Zoroastrismus au starche Iifluss uf dichristliche Lehr uusgüebt heb.
D Aazaal vo de Zoroastrier isch schweer eruierbar. 69’600 lebet zIndie, 5’000 zPakistan, 20’000 imIran und im Weste vellicht 25 Tuusig, im ganze guet 120’000. Do s kulturelli Umfeld vo de anzelne Gruppe verschiden isch, hend sich d Aasichte recht veränderet.
Bi de Parse (indisch:Pārsi „Perser“), wo vor alem im indische BundeslandGujarat und i de StadtMumbai lebet, macht sich e spüürbare hinduistische Iifluss bimerkbar, mit ere Tendenz d Amescha Spenta z Personifiziere. De im Weste bikanntist Parsi isch de PopstarFreddie Mercury (Farroch Bulsara; 1946-1991) vo de RockbandQueen.
Dagege isch de Zoroastrismus (noipers.Zartošti „Zoraoastrier“) im Iran starch ethisch und philosophisch prägt, wo guets Denke, guets Rede und guets Handle (noipers.humat hūxt huwaršt) im Zentrum stönd. De Hōrmaz werd as de aini gueti und grechti Gott vereert.
