Movatterモバイル変換

Tavetsch

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Tujetsch
Wappe vo Tujetsch
Basisdate
Staat:	Schwiiz
Kanton:	Graubünde (GR)
Region:	Surselvaw
BFS-Nr.:	3986i1 f3 f4
Poschtleitzahl:	7187 Camischolas 7188 Sedrun 7189 Rueras
Koordinate:	701597 / 17109346.6833288.7666691450Koordinate:46° 41′ 0″ N,8° 46′ 0″ O; CH1903: 701597 / 171093
Höchi:	1'450 m ü. M.
Flächi:	133,91 km²
Iiwohner:	1180(31. Dezämber 2022)^[1]
Website:	www.tujetsch.ch
Blick uff s Tavetsch mit Dieni, Rueras, Camischolas und Sedrun Blick uff s Tavetsch mit Dieni, Rueras, Camischolas und Sedrun
Charte
Charte vo Tujetsch w w

Tavetsch (rät. un offizielTujetsch^ⓘ^/?; dütschTavetsch) isch epolitischi Gmeind i deRegion Surselva imBündnerland.

Geografy

[ändere |Quälltäxt bearbeite]

Es isch di weschtlichschti Gmeind vum Kanton Graubünde, si foot amOberalppass aa un isch demit di oberscht Gmeind vumVorderrhytal, deSurselva. S Gebiet vo Tavetsch gränzt a d KantöönUri undTessin. Tujetsch/Tavetsch isch de Name vum Tal, e Siidlig mit däm Name git’s nit. Tavetsch isch eini vo de Gmeinde mit em höggste Aadeil vo rätoromanischsproochige im Kanton Graubünde. D Mundart vo Tavetsch nimmt debi zämme mit dere voMedels e sproochlichi Sunderstellig innerhalb vumSurselvische yy, un wird alsTuatschin bezeichnet.

S Tujetsch lait in deCadi im obere Deil vo deSurselva un goot vo de Fraktion Bugnei im Oschte bis zum Oberalppass. Tavetsch bzw. Tujetsch isch de Name vum Tal, e Siidlig mit däm Name het's nie gee. D Gmeind bestoot uss de elf FraktioneTschamut, Selva, Dieni, Rueras, Zarcuns, Camischolas, Gonda,Sedrun, Bugnei, Surrein un Cavorgia. De Hauptort isch Sedrun uff 1441 m ü.M. Di höchschti Siidlig isch Tschamut uff 1667 m.ü.M.

D Gmeind gränzt aaEriels (Tessin),Andermatt (Uri),Disentis (Graubünde),Guurtnelle (Uri),Medels,Quinto (Tessin) unSiilene (Uri).

Si het e Gsamtflächi vo 133,91 km² un isch demit di elftgröschti Gmeind vo Graubünde. Devo wird uff 25,7 % buuret, 10,8 % sin Waldflächene, 1,4 % sin bebaut (Stroosse un Hüüser) un 62 % chönne nit gnutzt werde (vorallem Wasserflächene, Gletscher un Bärg). Uffem Biet vum Tujetsch sin drüü Seeje, d StauseejeLai da Nalps unLai da Curnera un deTomasee (rät.Lai da Tuma). De Tomasee uff 2345 m ü.M. gilt als Quell vumVorderrhy.

Gschicht

[ändere |Quälltäxt bearbeite]

Zum erschte Mool erwäänt wird de Name 1237 inere Urkund alsde Tiuesch. Bsiidlet worde isch s Tal wohl scho friener, warschynts im 8./9. Joorhundert. Uss devorgschichtliche Zit un deRömerzit sin dergege kei Spure gfunde worde.^[2] S Tal het wäge synrer Lag am Oberalp- un Chrüzlipass als Verbindig zwüschemWallis un Graubünde e strategischi un wirtschaftlichi Bedütig im Oscht-Wescht Vercheer gha. D Bsiidlig isch warschynts durch s Chloschter Disentis betrybe worde, un vum Tavetsch uss sin romanischi Siidler deno bis in sUrscheledaal vorgstosse, was me a de romanische Flurnäme gseet. Usserdäm sin warschynts au Siidler ussemMedel aa de Urbarmachig beteidigt gsi.

Im 12. Joorhundert sin usserdäm dütschsproochigiWalser vum Wallis uss in s Tavetsch cho. Di erschte Walsersiidlige sin warschynts Tschamut un Selva (im Holz) gsi. Noochwyyse cha mer all die Yyfluss vorallem durch Flur- un Familiename. Di friei Bevölcherig vo Tavetsch het so zum eine uss Liibeigene vum Chloschter Disentis, un zum andre uss freii Buure bstande. D Walsersiidlige hen langi Zit e Eigeläbe gfiert, un hen au nit s Bürgerrächt vo Tavetsch gha, au wo si schliessli im 16. Joorhundert vum Walserdütsche zum Romanische gweggslet hen. So isch Tschamut ersch 1866 zur Gmeind Tavetsch cho. Tavetsch het zum Gericht Cadi ghört, un isch in däm Gericht de zweiti Hof gsi. D Herrschaftsrächt vum Chloschter Disentis sin zwüsche 1390 (de Schoofszins), 1622 un 1745/55 ussgchauft worde.

Wääred de Revolutionschrieg hen 1799 mehrmool französischi Druppe de Oberalppass überquert, un hen uffem Wäg uff Disentis un Chur s Tavetsch plünderet. Im 19. Joorhundert sin wäge de wirtschaftliche Not vili Tavetscher ussgwanderet, so im Joor 1850 200 Persone uffNordamerika, un 119 uffBayre. Dernäbe sin vili Tavetscher Chinder alsSchwoobegänger uff Süddütschland gange.

Bis in de 1950er isch Tavetsch e Buuregmeind blybe. STavetscher Schoof, wo d Zucht devo emool e grossi Bedütig gha het, isch in de 1940 ussgstorbe. De Tourismus het ab de 1920er mit em Bau vo deFurka–Oberalp-Bahn aagfange, aber ersch 1956 bis 1962 mit em Bau vo de erschte Skilift e grössri Bedütig dezuegwunne. Hüt isch usserdäm d Wasserchraft mit de StauseejeLai da Nalps unLai da Curnera en Erwerbszwyyg.

Bevölcherig

[ändere |Quälltäxt bearbeite]

Yywohnerentwigglig
Joor	1718	1835	1900	1960	1980	2003	2009	2010
Yywohner	832	1121	810	1957	1547	1739	1791	1732

D Gschlächterverdeilig isch 2009 zue 60,2 % männlig un 39,8 % wyyblig gsi.^[3] Öbe 21,1 % sin unter 20 Joor alt gsi, 58,5 % zwüsche 20 un 59 un 20,4 % sin über 60 gsi. Bi de Volchszäälig vo 2000 hen 80,1 % als KonfessionRömisch-katholisch aagee, 9,3 %reformiert, öbe 4 %muslimisch, un de Rescht het andri christlichi Konfessione, konfessionslos oder gar ke Angabe gmacht.^[4] Rund 60 % vo de Yywohner hen e Sekundär- oder wyyterfierendi Ussbildig abgschlosse. D Arbetslosigkeit isch 2005 bi 1,57 % gläge. Über 60% hen im Dienstleistigsektor gschafft, öbe 28 % im 2. Sektor, un numme 9 % in de Landwirtschaft.

D Mehrheit vo de Tavetscher schwätzt dirätoromanisch MundartSursilvan, de Aadeil lait aber unter em Durchschnitt für di andre Gmeinde vo de Cadi. Bis in s 16. Joorhundert isch au sWalserdütsch in de Siidlige Selva un Tschamut gschwätzt worde, wo deno aber zum Romanische gweggslet hen. In de Volchszäälig vo 2000 hen 66,2 % Romanisch als Sprooch aagee, wo si am beschte schwätze, un 75,3 % als Sprooch wo si im Alltag schwätze.^[5] Andri Gmeinde in de Cadi hen zum Verglyych en Aadeil vo über 80% bzw. 90 %. An zweiter Stell stoot Dütsch mit 19,7 % un no Italienisch mit 2,6 %.^[4] Amts- un Schuelsprooch vo de Gmeind isch s rätoromanisch Oberländer Idiom.

De romanisch Dialäkt vo Tujetsch unterscheidet sich zämme mit däm voMedel uffällig vum Räscht vo de Surselva un wird alsTuatschin bezeichnet. Die Mundart zeichnet sich zum eine dur Archaisme, zum andre au dur Innovatione uss, un het so mängmool mee Gmeinsamkeite mit emEngadinische wie mit em Surselvische. Stattcasa ‚Huus‘ uncomba ‚Bai‘ heisst’s im Tuatschin zum Byspil wie im Engadintgasa untgomba. Mer nimmt aa, dass d Formetgasa untgomba friener au im Rescht vo de Surselva verbreitet gsi sin, deno aber unter em Yyfluss vo Zentre wie Disentis un em dertemool no romanische Chur wiider zruggdrängt worde sin.

Wappe

[ändere |Quälltäxt bearbeite]

S Wappe vo Tavetsch zeigt uffeme rote Grund e wyysi Bogebruug, wo uff beidene Syte en Durm mit drüü Zinne het. Es isch s Wappe vo de FamiliePontaninge gsi.