Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
Sparta (altgriech. Σπάρτηf.,Spártē,dorisch: Σπάρτα,Spártā) isch d Hauptschdadt vo Lakonie zGriecheland. Es befindet sich uf emPeloponnes, het öbbe 15,000 Iiwohner und si wichtigschti Induschtrii isch d Siideherschdellig.
S Heiligdum vo dr Artemis Orthia isch im 9. Johrhundert BCE am Fluss baut worde und dr Tämpel vo dr Athena Chalkioikos uf drAkropolis im 6. Johrhundert BCE. S het ä Tämpel vom Menelaos und in dr Ziit vomAuguschtus het män es Theater näbe dr Akropolis baut.
Im Alterdum isch Schbarta (oder Lakedämon) eine vo de wichtigschteStadtschdaate z Griecheland gsii. D Schdadt isch vo deDorer, dr letschte Völkergrubbe wo im Alterdum nach Griecheland iigwanderet isch, am Ändi vom 2. Johrduusig BCE gründet worde, und het bis zum 8. Johrhundert ganz Lakonie unterworfe.
D Ebeni um d Schdadt ume isch an d Bürger vo Schbarta, de Schbartiate, verdeilt worde und d Buure wo dört gläbt hai, dHelote, hai uf em Land müesse schaffe und keini Rächt gha. Die chliinere Schdedt uf de Hügel in dr Umgäbig si vo Schdammaaghörige ohni politischi Rächt, de Periöke, bewohnt gsi. Sit em 7. Johrhundert si die männlige Schbartiate scho vo chlii uf zum Chriegsdienscht erzoge worde. D Schdadt het vom 7. Läbensjohr d Erziehig übernoh, im Alter vo 20 si si Soldate worde und hai dr Armee bis zum 60. Geburtsdag aaghört. DPeriöke, wo nume im Chriegsfall ufbote worde si, hai mit de Schbartiate zsämme as Hoplite kämpft. Dr Überliiferig noch het dr Lykurg dr Schdadt si Verfassig gä: Zwei König si d Afüehrer vom Schdaat und vo dr Armee gsi, die hend a de Gschlecht vo deAgiade undEurypontide aghöört. Si si vo fümfEuphore, wo immer nur für eis Johr gwehlt worde si, kontrolliert worde. DGerusia, dr Ältischteroot, het us 28 Manne beschtande wo mindeschtens 60 Johr alt gsi si, dGeronte, und uf Läbziit gwehlt worde si. Vom Alter vo 30 aa isch jede Schbartiat Mitgliid vo dr Volksversammlig, drApella, gsi, und het an de gmeinsame Mohlziite deilgnoo. Wenn er aber si Deil an de Usgobe nud het chönne zahle, het er siis Vollbürgerrächt verlore.
Sparta isch ann vo de wichtige Ort i degriechische Mythologii, hüüffig werd aber de Name Lakedaimon bruucht. De erst König isch deLelex gsii und sini Noofaare sind hüüffigEponym vo wichtige lakonische Örtlichkaite gsii. De letscht König us dem mythische Gschlecht isch deTyndareos gsii, de Vatter vo de beedeDioskure und vo deHelena. Well d Dioskure vor siim Tood umchoo isch, isch deMenelaos, de Maa vo de Helena, König vo Lakedaimon wore, wo e spartanischi Flotte vo 60 Schiff inTrojanische Chrieg gfüert hett. Noch deHaicheer vo de Heraklide het deHeraklidAristodemos oder dem sini ZwillingsööEurysthenes undProkles Sparta öberchoo. Di beede Zwilling sind d Stammvättere vo de baide spartanische Könighüser gsii, deAgiade und deEurypontide. D Noofare vo dene hend s Piet vo Sparta uusgwiitet und denn o afange Chrieg gegeKynouria,Argos undArkadie füere, wobii nöd immer sicher isch, wievill vo dene Eraignis historisch sind. O de spartanischi GsetzgeberLykourgos dörst e mythischi Person gsii sii. De KönigTeleklos, wo voMessenier im Hailigtum vo deArtemis zLimnai töödt woren isch, dörst historisch gsii sii und hett denn im 8. Joorhundert v. Chr. glebt.
De erst sicher historischi König isch deTheopompos gsii, wo im uusgeende 8. Joorhundert v. Chr. imErste Messenische Chrieg e Tail vo Messenie underworffe hett. Zwoo Generatione spööter isch denn im Zweete Messenische Chrieg ganz Messenie vo Sparta erobert wore. I dere Zitt hett Sparta e kulturelli Blüeti erlebt. Nochere Zitt, wo weniger guet bizügt isch, isch Sparta abem 5. Joorhundert v. Chr. aini vo de schderkschte Mächt z Griechland gsi. So hai si imPerserchrieg (480–479) d Füehrig vo alle griechische Chreft gha, wo d Perser under emXerxes I. uf Land bi deThermopyle in Griechland iigfalle si. Dr schbartanisch König Leonidas isch dört bi dr Verdeidigung umcho. D Seeschlacht bi Artemision zur gliiche Zit isch unentschiide usgange, die athenischi Flotte het sich aber müesse zruggzie. DrThemistokles het denn ä grosse Deil vo dr persische Flotte biSalamis vernichtet und dr Xerxes het sich uf Asie zruggzoge und d Armee under em Mardonios inThessalie zrugggloo. Im Johr druf (479) isch die persisch Armee biPlataia zum ä groosse Deil vernichtet worde. Dr schbartanisch König Leotychides het die übrigbliibene persische Schiff bi Mykale uberrascht, wo si uf em Land gsi si, und zerschdört. Non es Johr hai d Grieche zsämme gege d Perser kämpft und häi 478 underem Schbartaner Pausanias Byzantion iignoh, aber denn hai sich d Schbartaner zruggzoge und d Athener und die ionische Grieche sich sälber überloo, und die hai drattisch-delischi Seebund gründet (477). Vo do a si Schbarta undAthen Rivale gsi für d Hegemonii inGriecheland. Ane 464 v. Chr. isch d Stadt Sparta vomenegroosse Erdbebe zerstört wore. Im attische Seebund het Schbarta drPeloponnesisch Bund gegenüber gschdellt. ImPeloponnesische Chrieg (431–404) het dr Peloponnesisch Bund Athen besiigt, und Schbarta het si Hegemoniistellig über Griecheland für e Zitli chönne verschterke.
DrägyptischPharaoAchoris (393–380) isch mit de Schbartaner under em Evagoras verbündet gsi und het enä Weize und Schiff gschickt für zum si gege dPerser z schderke. Aber dr persisch König Artaxerxes hetZypere dä Schbartaner widr abgnoh und dr Evagoras isch nachÄgypte gflüchtet und het druf si Friide mit de Perser gmacht.
371 hetThebe dr schbartanische Armee bi Leuktra ihri erschti groossi Niiderlag zuegfüegt. 369 hai sich d Messener sälbschdändig gmacht und Schbarta het rasch an Wichtigkeit verlore. Aber d Schbartaner, wie die andere Grieche au, si immer no gfrogti Söldner gsi. So het dr Agesilas em PharaoNectanebo II. ghulfe än Ufschdand niiderzschlo und dr Lamias het mit emAthener Diophantes d Verdeidigung voÄgypte gege dPerser gleitet.
In dr hellenischtische Ziit isch dr Verfall rasch vorwärts gange. Dr König Agis IV. (245–241) und dr Kleomenes III. (235–222) hai Reforme iigfüehrt, aber denn het dr Kleomenes ä Schlacht bi Sellasia (222) verlore. im Johr 146 hai dRömer Schbarta eroberet.
