Midtown Manhattan,UNO Center,Freiheitsstatue, Times Square, Unisphere in Queens, Brooklyn Bridge, State Street Plaza mit Battery Park und Fähre Staten Island und Governors Island
New York City [nuːˈjɔːɹk] (offiziellThe City of New York) isch eWeltstadt an dr Ostküste vo deUSA. Si het acht Millione Iiwohner und isch die grösst Stadt im Land. Ihre Spitzname ischBig Apple (Dr Gross Öpfel). Uf ihrem Sigel schribt sich d'Stadt mit ihrem latinische NammeCivitas Novi Eboraci: SIGILLVM CIVITATIS NOVI EBORACI - noch em römische Namme vu York in Ängland. Für zum se vom Bundesstaat New York z underscheide, sägen ere d Amerikaner New York City, was as NYC abkürzt wird.
Si isch in fünf Boroughs (Stadtbezirk) ideilt:Manhattan,Bronx,Brooklyn,Queens unStaten Island. D Metropolregion New York het 18 Millione Iiwohner und isch ein vo de bedütendste Wirtschaftsrüüm, Handelsplätz und Kulturzentre vo dr Wält. Vili nationali und internationali Konzärn und Organisatione hai ihre Hauptsitz in dr Stadt, drunder dieVereinte Natione.
1524 isch drGiovanni da Verrazano in dr Gegend vom hütige New York glandet und 1609 drHenry Hudson. Vo 1610 aa hai holländischi Chauflüt Fäll vo de Indianer, wo dört gläbt hai, afo chaufe und hai e Handelsstation iigrichtet. Am 27. März 1614 het die neu gründetiCompagnie van Nieuwnederlant (Neuniederland-Kompanii) vo de Generalstaate e Monopol für e Handel in däm Gebiet übercho.
Im Oktober 1618, zäh Mönet nochdäm s Handelsmonopol abgloffe gsi isch, het d Kompanii e neui Charter beadrait, aber zu dere Ziit hai d Generalstaate scho d Gründig von ere neue Kompanii, dr Niiderländische Westindie-Kompanii (WIC) blant. Am 3. Juni 1621 het d WIC vo dr Republik vo de Siibe Vereinigte Niiderlande e Freibrief für es Handelsmonopol in Amerika übercho. D Kolonisation het 1624 agfange, wo sich 30 holländischi Familie uf dr Insle Manhattan und in der Gegend vom Delaware agsiidlet hai.
1626 het dr Peter Minuit de Iigeborene, wohrschiinlig eme Zwiig vo de Lenni-Lenape-Indianer, wo dr Insle „Manna-hatta“ gsait hai, Manhattan für 60 Gulde abkauft. D Siidlig het dr NameNieuw Amsterdam übercho und isch d Hauptstadt vo dr KoloniiNieuw Nederland worde. In dr Siidlig hai bald chaotischi Verhältnis gherrscht und under de korrupte Gouverneur het d Kriminalität enorm zuegnoh.
1647 het sich die Niiderländischi Westindie-Kompanii entschlosse für Ornig z sorge. Si het drPetrus Stuyvesant zum Gouverneur ernennt und in siiner Amtsziit, wo 17 Johr duurt het, si s erste Chrankehuus, s erste Gfängnis und die ersti Schuel baut worde. Zum Schutz vor Überfäll het er 1652 im Norde vo dr Stadt quer über d Insle e Mure lo baue, wo spöter dr Stross, wo dört verloffe isch, ihre Name ge het:Wall Street. Am 2. Februar 1653 het Nieuw Amsterdam s Stadträcht übercho.
Währed em Zweite Änglisch-Niiderländische Seechrieg (1665–1667) het sich d Stadt am 27. August 1664 ohni Kampf ere Flotte vo drRoyal Navy under em Richard Nicolls erge. D Ängländer hai d Stadt und d KoloniiNewe York dauft noch em Befählshaber James, Herzog vo York, em Brueder vom Charles II. vo Ängland, wo spöter sälber König worden isch. 1667 hai d Holländer alli Asprüch uf d Kolonii im Friide vo Breda ufge, und drfür si ne d Rächt an Suriname versproche worde. Im Dritte Änglisch-Niiderländische Chrieg hai d Holländer 1673 d Kolonii für e churzi Ziit wider eroberet, bevor si s Land ändgültig im Friide vo Westminster am 19. Februar 1674 hai müesse ufge.
Im 18. Johrhundert isch New York an dr Unabhängigkeitsbewegig bedeiligt gsi. 1776 isch d Stadt für churzi Ziit s Hauptquartier vomGeorge Washington gsi, isch denn aber vo deBrite bsetzt worde. Die hai d Stadt erst 1783 verlo, nochdäm die europäische Staate und au Grossbritannie die amerikanischi Unabhängigkeit anerkennt hai. Im gliiche Johr het es Füür grossi Deil vo New York zerstört. 1785 het en anderi Brandkatastrophe no meh vo dr Stadt verwüestet.
Vo 1788 bis 1790 isch New York dHauptstadt vo deUSA gsi. Dr George Washington isch do 1789 as erst Präsident vereidigt worde. Noch em Chrieg si d Ziite wirtschaftlig schwiirig gsi, aber Wärtpapiirhändler hai am 17. Mai 1792 dNew York Stock Exchange gründet. 1797 ischAlbany anstatt vo New York d Hauptstadt vom BundesstaatNew York worde und isch s bis hüte bliibe.
Am Afang vom 19. Johrhundert isch d Stadt schnäller als je gwachse. 1811 hai d Stadtplaner beschlosse, die ganzi Insle Manhattan, wodenn nume im Süde bebaut gsi isch, mit eme rasterförmige Strossenetz z überzieh. Die einzig Usnahme war isch drBroadway gsi, wo sich nit rächtwinklig mit de andere Strosse gschnitte het.
E Wändepunkt in dr Gschicht vo dr Stadt isch s gsi, wo drEriekanal 1825 fertig worden isch. Dä het New York mit de Grosse Seä und so mit em Mittlere Weste verbunde. Über Nacht isch d Stadt zum grösste Warenumschlagsplatz an dr amerikanische Ostküste worde.
Gliichziitig het sich s Stadtbild veränderet. Bis denn hai die so genannte „brownstone houses“, Hüüser us Bachstei, wo meistens zwei- bis vier Stöck hoch gsi si, vorgherrscht. Drotz dr Erwiiterig isch dr Wohnigsruum knapp worde, und me het mehrstöckigi Apartmenthüüser afo baue. Me cha die hüte no unter anderem in derUpper West Side am Broadway Egge 70. bis 74. Stross gseh. Si si luxuriös usgstattet gsi und hai mänggisch zentraliDinnerrüüm gha, wo sich d Bewohner au zu gsellschaftlige Aläss drofe hai.Für zum s Verdraue in dr neu Standort z sterke, hai d Stadtplaner bewusst beiidruckendi Institutione in de neue Stadtrüüm agsiidlet. Vo dene ghöre hüte viili zu de Wohrzeiche vo New York. E Bispil für das isch s monumentale Bankgebäud Broadway Ecke 73. Stross oder dCarnegie Hall am Egge vo 57. Stross und dr 7. Avenue.
In dr Mitti vom 19. Johrhundert het me e grosse Stadtpark afo blane, dr so genanntCentral Park. D Bauarbeite hai 1858 agfange und dr Park isch 1866 grösstedeils fertig gsi. In dr zweite Helfti vom 19. Johrhundert isch dr Strom vo de Iiwanderer immer meh gwachse.Ire,Italiener,Dütschi si cho und hai uf e bessers Läbe ghofft, doch die meiste hai vili Johr in Eländsquartier (Slums) wieFive Points und derBowery müesse läbe. Soziali Konflikt si hüfig gwaltdätig gsi wie dDraft Riots, wo d Stadt in s grösste Chaos in ihrer Gschicht gstürzt hai.
Wäge em starke Wachstum het me müesse d Verwaltig ändere. 1898 hai sich die fünf Stadtbezirk Manhattan, Brooklyn, Richmond (hüte Staten Island), Queens und Bronx zuGreater New York zsämmegschlosse. D Bronx het deilwiis scho vo 1874 zum Stadtgebiet vo New York ghört. Brooklyn isch scho vor em Zsämmeschluss eini vo de grösste Stedt im Land gsi. Bis hüte hai die einzelne Stadtdeil in der Verwaltig und au im Sälbstverständnis vo ihre Bewohner e gwüssi Eigeständigkeit. So isch zum BispilLittle Italy d Bezeichnig für e Stadtdeil, wo vor allem vo italiänisch-stämmige Amerikaner bewohnt wird.
Am Afang vom 20. Johrhundert isch d Stadt zum e Zäntrum vo dr Industrii und vom Handel worde und die erste Wolkechratzer si entstanden, zum Bispil sWoolworth Building, sEmpire State Building und sChrysler Building, wo Wohrzeiche vo dr Stadt worde si. In de „wilde Zwanziger“ isch New York in e Börseruusch gfalle, wo am 24. Oktober 1929, amSchwarze Donnstig, e plötzligs Ändi gfunde het. D Wirtschaftskrise het New York hert droffe und die unfähigi,korrupti Stadtregierig vom BürgermeisterJimmy Walker isch vollkomme überforderet und d Stadt überschuldet gsi.
D Arbetslosequote isch uf über 25 % agstiige. D Mensche ihri Arbet und ihri Wohnige verlore. D Wändi isch cho mit de Hilfs- und Bauprogramm vom BürgermeisterFiorello LaGuardia, wo 1933 gwehlt worden isch.
Noch emZweite Wältchrieg isch s noch ere churze optimistische Phase schnäll bärgab gange. DMittelschicht isch in d Vorort züglet und d Industrii isch abgwanderet. Wie vili anderi Stedt in de USA het au New York in de1960er Johr under Rassenunruehe glitte. In de 1970er Johr isch d Kriminalität stark gwachse, und 1975 het d Stadt ihreBankrott müesse erkläre. 1977 isch s zum ene 25-stündige Stromusfall cho, und im Dunkle het s Plünderige und Brandstiftige ge. Dä Stromusfall het s allne dütlig gmacht, in was für eme schlächte Zuestand d Stadt gsi isch.[1]. DrEdward I. Koch het währed siiner Amtsziit as Bürgermeister (1978–1989) s städtische Budget saniert. Im Wirtschaftsufschwung vo de 1980er Johr het d Wall Street wider e füehrendi Rolle in dr Finanzwält ignoh. In de 1990er Johr isch under em populäre BürgermeisterRudolph Giuliani d Kriminalitätsrote drastisch gfalle. Er het das uf si Nulltoleranzstrategii zruggfuehrt, wo au chliini Verletzige vom Gsetz bestroft worde si, aber in andere amerikanische Stedt, wo nit eso strikt gsi si, si d Verbräche au zruggange. Z New York isch d Zahl vo de Verbräche zwüsche 1990 und 2007 um 77% zruggange[1]. Wäge dr verbesserete Sicherheit und dr wirtschaftlige Erholig isch s wider modärn worde, in dr Stadt z läbe. Eso isch elei in de 1990er Johr d Bevölkerig vo 7,3 Millione uf 8 Millione agwachse.
New York, 5th Avenue, 1900
New York City, Hester Street in Manhattan um 1903 Little Italy
Am11. September 2001 isch sWorld Trade Center (WTC) in Terroraschleg zerstört worde. An dr Stell vom WTC soll e Gedänkstätt und drFreedom Tower – noch Vorlage vom amerikanisch-polnische Architekt Daniel Libeskind – baut wärde.
Dr Parteitag vo derRepublikanische Partei het imMadison Square Garden z New York stattgfunde. D Entscheidig in Bezug uf s Dänkmol für d Opfer vo de Terroraschleg im Johr 2001 isch gfalle, und dr Entwurf „Reflecting Absence“ (D Spiegelig vo dr Abwäseheit) vo de Architekte Michael Arad und Max Bond und em Landschaftsplaner Peter Walkers isch agnoh worde.
Sylke Nissen:Die regierbare Stadt. Metropolenpolitik als Konstruktion lösbarer Probleme. New York, London und Berlin im Vergleich, VS Verlag für Sozialwissenschaften, 2002,ISBN 3-531-13844-8
Russell Shorto:New York – Insel in der Mitte der Welt. Wie die Stadt der Städte entstand. Hamburg 2004 (Rowohlt),ISBN 3-498-06360-X
Jennifer Toth, Margaret Morton (Illustrator):Tunnel-Menschen. Das Leben unter New York City., Links Verlag, Berlin, 1994,ISBN 3-86153-079-1
Kathrin Wildner:New York City: Kulturelle Identitäten in einer westlichen Metropole, LIT Verlag Dr. Wilhelm Hopf, 1994,ISBN 3-89473-861-8
Heike Werner:New York City für Architekten, München, 2004,ISBN 3-9809471-0-6
Englisch
Kenneth T. Jackson, David S. Dunbar (Hg.):Empire City: New York Through the Centuries. Columbia University Press, New York 2005.ISBN 0-231-10908-3
Robert A. M. Stern, Thomas Mellins, David Fishman:New York 1960: Architecture and Urbanism between the Second World War and the Bicentennial. New York: Monacelli, 1999.ISBN 1-885254-85-7
Kenneth T. Jackson (Hg.):The Encyclopedia of New York City. New Haven: Yale University Press 1995.ISBN 0-300-05536-6
Norval White:New York: A Physical History. New York: Atheneum, 1988.ISBN 0-689-11658-6
John A. Kouwenhoven:The Columbia Historical Portrait of New York. Garden City: Doubleday & Company 1953.
.svg)
