| Crans-Montana | |
|---|---|
 | |
| Basisdate | |
| Staat: | Schwiiz |
| Kanton: | Wallis (VS) |
| Bezirk: | Bezirk Sidersw |
| BFS-Nr.: | 6253i1f3f4 |
| Poschtleitzahl: | 3963 Crans-sur-Sierre 3963 Montana 3971 Chermignon 3971 Ollon 3974 Mollens 3975 Randogne |
| Koordinate: | 603400 / 12895046.3119427.4827751495Koordinate:46° 18′ 43″ N,7° 28′ 58″ O; CH1903: 603400 / 128950 |
| Höchi: | 1'495 m ü. M. |
| Flächi: | 59,61 km² |
| Iiwohner: | i10'271(31. Dezämber 2022)[1] |
| Website: | www.commune-cransmontana.ch |
 Feriesidlig am Stausee Lac Moubra z Montana | |
| Charte | |
 | |
Crans-Montana (französischi Ussprooch:[kʀɑ̃ mɔ̃tana]) isch eMunizipalgmeind imKanton Wallis, wo am 1. Jänner 2017 us de früenere Gmeinde Chermignon, Montana, Mollens und Randogne entstande isch. Die Dörfer mid zäme öppe 10'000 Iiwooner (oni Turischte und Zweitwonigspsitzer) ligge imBezirk Siders und a dr Sprochgränze zwüschem Dütschwallis und emfranzösischsprochige Underwallis. Me redt dört mehrheitlich sregionale Französisch vom Wallis, wäge de vilne Turischde aber au no anderi Sproche.
DFerieregion Crans Montana (oder neu auCrans Montana Aminona), wo nöd deckigsgliich mit de Gmeind Crans-Montana isch, könnt me i dr ganze Wält wäg emSport im Summer und im Winter.
Mid de alte Gmeindpiet vo de vier ehemolige Gmeinde zämegno hed Crans-Montana e Flechi vo fasch 60 Kwadratkilometer. Das grosse Areal am Nordhang vom middlereRoonetal goot i der Süd-Nord-Richtig über drizää Kilometer vo ganz unde bi de Räbbärge weschtlig voSiders bis ufe zu de Schneebärge bim grosseWildstrubelgletscher, wo uf französischGlacier de la Plaine morte heisst. DäGletscher ghört aber fasch ganz zu dr GmeindLengg imKanton Bärn, wie sech nach emene länge Rächtsstryt zwüsche de Kantön Wallis und Bärn i de 1990er Johre mid emene Bundesgrichtsentscheid ändgültig usegstellt het.
Bi dere Bärgchetti fönd im Weschte dBärner Alpe aa, wo d Wasserscheidi zwüsche dr Roone un drAare bilde. Dr Bode vo de Bärge, wo d Geologe zu drWildschtrubel-Gruppe zelle, isch us verschidene Sorte voChalchgschtei, Jurachalch,Chriide und deils ganz brüchigem Schiifergschtei zämegsezt. A de höche Felswänd ob Montana zeige sech die gfaltete Chalchschteischichte ganz dütlech, und me gseet dütlech, was bassiert isch, wo d Alpe entstande sind.[2] D Erosioon cha a mänger Stell d Schteine so leicht agriife, ass vili Bärghäng grad wie höchi Schutthüüfe uusgsee und me a deilne Stelle d Spuure vo mächtige Bärgstürz findt.
Näbem Gmeindbann vo Crans-Montana ligge ringsume d Walliser Gmeinde Siders im Tal unde undLeis (uf französischLens) undIcogne am Bärg im Weschte, s bärnische Lengg im Norde, denn näbe der Gränze oben uf de Bärge d Piet vo vier Dütschwalliser Gmeinde imBezirk Leuk, nämliLeiggerbad,Ìnnu,Faru undSalgesch, und de no underhalb vo Mollens die chliine GmeindeMiège undVenthône.
Di alte Dörfer vo Chermignon, Montana, Mollens und Randogne hend ire Platz weni über 1000 Meter höch am Bärghang; nume Chermignon bestoot scho sid langem us zwei trennte Dörfer, wo nume ei Kilometer usenand sind, aber zweihundert Meter Höhenunderschid hend: Ober-Chermignon (französisch:Chermignon d'en-Haut) und Under-Chermignon (Chermignon d'en-Bas). Alli die Hüüsergruppe sind uf Terasse baut, wo dr Bärg e chly weniger steil isch und wo me Ächer und Gärte rund um d Dörfer hed chönne zwägmache. Wiiter unde am steile und warme bärghang isch s grosseWiigebiet vom middlere Wallis. Zu Crans-Montana ghöre do dervo d Räbbuuredörfer Darnona, Loc, Corin und Ollon, wo im lokaleDialäktUlun heisst. Ufem Piet vom ehemolige Montana liit au no s Dörfli Diogne, wo sech im Joor 1666 mid dr Gmeind Montana zämegschlosse hed, bi Randogne dr Wiiler Bluche und südlig vo Mollens s Dörfli Lacques mit dr alte Pfarrchille vom Sankt Mauritius. Ganz im Oschte, ännet em grosse WaldTsaramelly, liit dr Wiiler Cordona mid der Hüsergruppe Raspille a der Bezirksgränze zum Oberwallis.
Oberhalb vo de alte Dorfchärne hets am Bärg obe, wo d Landschaft chli steiler isch, no bis hüt grossi Wälder. Si sind deilwys alsSchutzwald mid em Bann beleit. Im Waldpiet heds vili grodeti Stelle, wi öpe biLes Echerts, Dougy, Comogne, Les Barzettes, Les Marolires und Créhavouetta. Das sind früener allesVorsäss gsi, wo d Puure im Früesummer mid em Vee higange sind. I dene Ortsdeil mid Näme wieVermala, La Cocagne undAminona sind im 20. Joorhundert Kuurhüser, Hotel, Säilbaanstazione und grosse Kwartier für Turischte entstande.
Wiiter obe ligge über dr Baumgränze dAlpePépinet, Colombire, Merdechon undTièche. Uf Colombire zeigt s Alpmuseum vo Montana in ere alte Sennerei, wie früener dWanderwirtschaft im Wallis gange isch.[3] Der Sproochforscher Walter Gerster het bi de Psüech i de Dörfer für syni Arbet zu der Sproch vo Montana i de 1920er Johr no sälber erläbt, wie d Lüt s Land im Johreslauf früener jewyls prucht hend. Vom Februar bis zum April sind si vo Montana - das isch s hütig DorfMontana-Village - is Dörfli Corin abe id Räbbärge go schaffe, vo Middi April bis zu der Allerhäilige sind si ires Dorf zrugg cho, vo Afangs Juni bis Ändi Juli isch en Deil vo jedere Familie mid em Vee i d Mäiesäss und denn uf d Alpweide ufe gange, und im Herbscht sind d Lüt wider uf Corin abe in Läset, und derwyl het me s Vee no uf die höchschte Alpe ufetribe. Afangs Dezämber isch alls wider im Dorf zäme gsi.[4]
Im Nordoschte vom Gmeindpiet vo Crans-Montana findet me über em Wald bi Tschuggelroscht sogar en Alp mid eredüütsche Namenslandschaft: d Alp Nüschelet mid dr alte Sennerei Roti Hittu, wo vo dr Farneralp us pschtosse worden isch. D Sprochgränze chunt dört also chly is Gmeindpiet ine. Ganz z’oberscht über de Alpweide goot dr Gmeindbann im Norde bis zun ere Reie vo höche Bärge ufe, wo französischi und dütschi Näme hend, wil si a der Sprochgränze ligge, vo Weschte agfange: Pointe de la Plaine morte (2927 Meter), Tothore (2935), Mont Bonvin (2965), Les Faverges (2971), Schneehore (3178), Rothore (3103), Schwarzhore (3105 Meter) und Trubelstock (2999 Meter).
Vier Bärgbech flüsse vo de Höchine vo Crans-Montana is Roonetal abe. So lang as dr Wildstrubelgletscher no gnuegIisch het, chunt e Deil vom Schmelzwasser no dur d Alp Tièche obenabe. DäBach heisst ganz obe sälber au Tièche. Bi de Hüser vo Raspille chunt er mid em Bach La Pauja zäme, wo vo der Farneralp chunt, und vo dört a heisst der Bach dennRaspille, und de isch vor allem wäge dr Sprochgränze am Rand vomalemannische Sprochruum, im Weschte vomWallisertiitsch, bekannt. Vo dene Bech sind grossiWasserleitige zu de Dörfer linggs und rächts wäggfüert, und die hend alli s Gletscherwasser zumWässere vo de trochne Matte nötig. Nach Randogne lauft drBisse de Tsittoret,[5], wo acht Kilometer lang isch und scho im Middelalter bestande het, und nach Venthône drBisse neuf, wo uf emene länge Abschnidd au d Gmeindgränze bildet. Östlig vo dr Raspille hets zwei Kanäl zu de Fälder vo Salgesch un vo Faru, die Grossi Wasserleitu un d Suone vo Mengis.[6]
Au im Weschte vo Crans-Montana sind d Wasserleitige für d Matte und d Räbbärge wichtig. Usem Taal vom BachErtentse, wo aber nid zu Crans-Montana, sondern zu Icogne ghört, het sid emMiddelalter der KanalBisse du Ro Wasser uf d Maiesäss vo Montana mid de Stauseee zum s Wasser iiteile higfüert. Dozmol und wärend derChlyne Iischzyt und au no bis is 20. Joorhundert isch dr Gletscher ufem Bärg grösser gsi und über d Wasserscheidi uf d Walliser Siite überecho, und so isch s Schmelzwasser au i das riisige wüeschte Fels- und Gröllpiet, wo dr NamePlaine morte treit und em Gletscher der französisch Name gää het, zum Wiisshornsee und uf d Alp abecho. Sid em 1947i isch die Leitig abgstellt und s Wasser rünnt durneDunnel im BärgLa Chaux nach Crans und Montana füre.[7] Wiiter unde nimt die Grossi Suone vo Leis, uf französischGrand bisse de Lens, wo im Joor 1450 baut worden isch, s Wasser under dr Rawil-Staumuur vomTseuzier-See us em FlussLienne und got ume Bärg vo Leis ume bis nach Chermignon.
.jpg)
Di meischte Dörfer in dere Gägend hendOrtsnäme, wo uff Näme vo friemittelalterliche Persone zruggönn. Speziell isch in däm Fall, dass die Ortsname kei Suffix-Ändig hen, sundern ursprüngli wohl no en erschte Deil gha hen, wo hüt nümm bekannt isch, wie vilychtfundum ‚Buurehof‘ oderpraedium ‚Guet‘ oder so öbis äänligs. De Typ vo Ortsname isch in de Romandie rächt wyt verbreitet.[8] De Name vomwaadtländische OrtOllon zum Vergliich goot wohl au uff egermanischi Person zrugg, wo vilychtUodilo,Odilo,Otilo oderAudilo gheisse het, ergänzt mit erelatinische Falländig. De Name hät deno ursprüngli wohl ‚Hof vum Odilo‘ oder so öbis bedütet.[9]
Bim Name vo Chermignon (uf Französisch[ʃɛʀmiɲɔ̃], imPatoisTsèrmegnôn[tsɛrmiˈɲũ]) isch d Härkunft äänlig. De Ortsname goot uff e röömischi PersonCarminius zrugg. De Name het am Aafang vilycht *fundus Carminione ‚Buurehof vum Carminius‘ oder so öbis gheisse.[10] Erwähnt isch der Name z'erscht in ere Urkunde us em Johr 1228, und scho nes Dokumänt vo 1243 underscheidet die beide HelftineChermignon superior undChermignon inferior (latinisch gschribe).[11]
En ähnligi Härkunft isch wohl au bim Name vo Montana (französisch[mɔ̃tana], patoisMôntànna[munˈtɑ̃na] oder[mɔ̃ˈtɑ̃na]) aznää. Das chunt vermuetli vom Name vumene Röömer, woMontanus oderMontana gheisse het. Mit eme Berg het de Name do dermit nüüt z tue, au wänn des au scho vermuetet worden isch.[12] S Dorf Montana isch 1243 s erschte Mol erwähnt.
Bi Mollens (französisch[mɔlɛ̃],[mɔlɛ̃s] oder[molɛn], patoisMòllèn[mɔˈlɛ̃]) het de Namensgeber warschyntsMolonius gheisse, also öbe *praedium Molonium ‚Guet vum Molonius‘.[13] Der Ortsname chunt alsMolaen öpe um s Johr 1250 s erscht Mol vor, 1286 denn alsMoleing, und uf Dütsch het me nem früenerMolei gseit.
Bi Randogne, 1224 alsRandonni s erscht Mol erwähnt, (französisch[ʀɑ̃dɔɲ], patoisRàdògnë[14][rɑ̃ˈdɔɲə]) isch de Ursprung nit ganz eso klar. Er chönnti entweder uff ekeltischs Wortranda oderrandos zruggo, wo ‚Rand, Abhang‘ bedütet het. En andre Vorschlag, wo wohl warschynlicher isch, wär vum germanische PersonenameRando, mit em Suffix -ōnĭu, wo Bsitz aadütet het. De Name het ursprüngli also vilycht *villa Randoni ‘de Buurehof vum Rando’ gheisse.[15]
Als Name für d Fusionsgmeind het mer de Name vo de Ferieregion Crans-Montana gnoo, wo scho bekannt gsi isch. De zweiti Deil chunt natürli vum Dorf Montana. De NameCrans chunt als Ortsname in de Schwyz un z Frankriich viil vor, aber d Herkumft isch umstritte. Meischt gseet mer e Erklärig, wo de Name vum latiinische *crana ‚Grabe uff ere Matte‘ ableitet oder vocran ‚Cherbe, Schlitz‘. Au in de Gegend vo Lens meintCran oderCrans im örtliche Patois ‚Grabe uff ere Matte‘.[16] ImLexikon vo de Schwyzerische Gmeindnäme wird die Erklärig aber abgähnt, und statt möcht me de Name miteme keltische Personename erkläre, woCarantus gluutet het un öbe ‚Fründ, Eltre‘ bedütet het.[17]
Bi Crans-Montana het derFluernameCrans ursprüngli die Ebeni gmeint, wo vo de Yyheimische alsLes Prés de Crans,La Prairie de Crans ‚d Matte vo Crans‘ oder eifachLes Crans bezeichnet worde isch. Dört sind im 20. Johrhundert di grosse Golfplätz vo Crans-Montana agleit worde. Mit em Uffcho vum Tourismus het en Hotelier s grosseGrand-Hôtel du Parc à Crans-Montana-Lens ygrichtet.[18] Mit de Zyt isch s Feriedorf alsCrans-sur-Sierre, also ‚Crans ob Siders‘ bekannt worde.[19]
E Serii voMundartusdrück isch i de Fluernäme vom ganze wiite Gmeindbann erhalte blibe. I derewälsche Namenslandschaft sind Erinnerige a die alti Wirtschaftsform z finde, also Bezäichnige für grodeti Gebiet, für Räbbärge und Wälder, für Matte und Alpweide und für d Bärgforme. Es baar Näme, wo vo der regionale Sproch, emPatois, chöme:
D Region vo Crans-Montana liit zäme mit Miège, Veyras und Siders und mit de grosse TälerEring undEifisch am Rand vom französischsproochige Ruum, näbem Oberwallis, wo me sWallisertiitsch redt. Früener isch imwälsche Wallis en psundere Patois, wo zu der frankoprovenzalische Sproochregion ghört, d Umgangssprooch gsi. DerWalliser Patois könne hüt nümme vil Lüt, und z Crans-Montana tuet ne fasch niemer me rede. Am läbigschte isch de Patois schynts no z Chermignon. In de 1920er Joor isch der Patois in de Schuele vo der Gägend verbote gsi, au wääred de Pause, wie der Walter Gerster bi sine Forschige gmerkt het.[21] Denn hend z Montana no die meischte Lüt der Patois gradt, i de andere Dörfer aber nume no wenig. Bi nere Untersuechig füre Atlas vo de Schwyz vo 1967 het me festgstellt, ass de Patois z Mollens un z Montana nume no di gwöönlechi Sprooch vo de Manne über 50 oder 60 Joor gsi isch, und z Randogne und z Chermignon immerhin no vo de Manne über 40 Joor. Bis 1964 sölle d Gmeindsversammlige z Chermignon no im Patois abghalte worde sy.[22]
I der Volchszälig vo 1990 hend z Chermignon no 200 Lüt (7,8 Prozänt) aagää, dass si im Alltag Patois rede, z Mollens no 19 Lüt (3,5 Prozänt), z Montana 54 Lüt (2,5 Prozänt) un z Randogne 33 Lüt (1,2 Prozänt). Bi de Zäälig vo 2000 sind s z Chermignon de no 61 Lüt gsi (2,3 Prozänt), z Mollens no 4 Lüt (0,5 Prozänt), z Montana 28 (1,2 Prozänt) un z Randogne 14 (0,5 Prozänt).[23] Usser bi Chermignon, wo die absolute Zaale und d Prozäntsätz no zimli signifikant usgsee, sind die Zaale vo Patois-Sprächer us de Volchszäälige also eigetli ender scho im Rame vo de statistische Fälerquote. I de Feriestazione sind sowiso die meischte Bewooner erst i der jüngere Zyt us vilne Länder härecho, und der Bevölkerigsdeil vo de Iiheimische isch wäge däm immer wie chliner worde; und d Lüt i de Dörfer hend sech im Alltag mid de frömde Gescht und de Neuzuezüger immer mee uf Französisch und no in andere Sprooche verständiget. So hend im Joor 2000 i de domolige Gmeinde, wo hüt zu Crans-Montana ghöre, zämme 7214 Lüt (82,5 Prozänt) aagää, dass si täglech Französisch rede, 1415 (16,2 Prozänt) hend Dütsch aagää, 1327 (15,2 Prozänt) Änglisch und 1063 (12,5 Prozänt) Iteliänisch.
Zum Dialäkt vo Montana und de andere Ortschafte in dere Gägend, wie Chermignon und Mollens, isch 1927 en Untersuechig erschiine: „Die Mundart von Montana (Wallis) und ihre Stellung innerhalb der frankoprovenzalischen Mundarten des Mittelwallis“ vom Romanischt Walter Gerster (1899–1963).[24] Nach Gspröch mid Lüt i de Dörfer am Bärg bi Montana het är d Eigeheite vo der ussproch und vom Wortschatz vo däm regionale Patois beschribe. Es het sech zeigt, dass me zwei Sprochpiet cha underscheide: AmLeiserbärg mit Lens, Icogne, Montana und Chermignon het der Gerster en anderi Ussproch gfunde als im Piet östlech dervo, wo sech alsnoble contrée de Sierre bezeichnet. Das het der Gerster uf die underschidlichi Gschicht vo dene beide Regione zrugggfüert, wo us ganz andere middelalterleche Herrschaftsverhältnis usegwachse sind.[25]
In jüngerer Zyt gids au no Wörterbüecher und Gschichtesammlige im Patois vo de Gägend, so „Le patois de la Louable Contrée (Ancien Lens)“ vo 1982 vom René Duc, und vor allem au vomAndré Lagger. De hed zwei Wörterbüecher gschribe, im Joor 2002 „Chermignon, garde ton patois! Tsèrmegnon, ouârda lo patouè !“, das isch es Wörterbuech, wo glichzitig au Rootschleg, wie me dr Patois i de Schuele söll vermiddle, und e Gedichtsammlig het[26] und 2012 „Patois de l'Ancien Lens“.[27] Dernäbe hed dr André Lagger no en Huufe anderi Büecher über und in dr Sprooch vo sim Dorf gschribe, zum Byspil d Gedichtsammlig „Le Miroir - Lo Mériou“ (1999) oder „La vegne è lo vén“ (2005), wos um de Wortschatz und Tegscht vom Wyybau goot.[28] De André Lagger duet syni Büecher sogar unter sym französische Name und sym frankoprovenzalische NameAndri Laguièr publiziere.
Wie der Patois z Montana töönt hed, cha me imAudiovisuelle Sproochatlas vom Walliser Frankoprovenzalisch ALAVAL lose.[29]
Sid ere Zyt gids im Underwallis Vereine und Gmeinde, wo füre Walliser Patois tüend luege, und au z Crans-Montana cha me regelmässig dervo öpis läse und ghöre, zum Bischpiil i der Volchshochschuel vo der Gmeind, wo Kürs im Patois abietet, und i de Zytschrifte, wo d Gmeinde useggä. Der Kanton Wallis hed im Joor 2008, won er e neui Kommission für d Pfläg vom Walliser Patois igsetzt hed, d Vorriterrolle vo de Schuele vo Chermignon, Montana und Randogne als guets Bischpil globt.[30] Und der Verein „Lè Réchètte dè Mountanna“, wo 1974 gründet worden isch, hed sech zum Ziil gsetzt, die lokale Traditione, d Volchstracht vo Montana und au der Patois z pfläge; s glyche macht der VereinLè Partichiou z Chermignon sit 1956. Beedi tüend Lieder mid Tegscht im Dialäkt vorträge und Theaterstück im Patois uffüere.[31][32] Der SchriftstellerAndré Lagger vo Chermignon, wo sech zäme mid Fachlüt us andere Gebiet vom Frankoprovenzalische für ne gmeinsami Schribwiis vo de regionale Patois tuet isetze, veröffentlichd sid 1992 i der Zytschrift „La Vie à Crans-Montana“ (‚s Läbe vo Crans-Montana‘) Gedicht i der Mundart vom Bärg.[33] Usserdäm chömme im GmeindsblattL'encoche vo Montana ab und zue Gschichte oder Gedicht im Patois vor. Eso hed es Heft vo 2003 s Gedicht „Fôchè vèré !“ vom André Lager brocht[34] und i der Dezämberussgab vo 2013 isch s Gedicht „La ràta“,[35] und derno 2014 d Gschicht „Prèyëre dou mîhre-pôsse dè Corbyre Fransi dou pan“,[36] 2015 „A Tsarboûye, lè fén chè fajàn lo dô dou mi d’out“[37] un „Féha-Djiô a Môntànna dèin lo tén“ in der Ussgab vo 2016,[38] gschribe vo der Anne-Marie Tschopp-Robyr.
Der Patois vo Chermignon wird au in ere Usgab vo de Sproochlehrmethode EOLE (Éducation et ouverture aux langues à l'école) vo 2012 (Éole et patois: Éducation et ouverture aux langues patrimoniales) pruucht. In däm Lehrmittel söll allerdings weniger die Sprooch glehrt werde, sundern zerscht Mol s Bewusstsy für d Sproocheviilfalt gwekt wärde. D Schüeler lehre derby Sätz im Patois vo Chermignon wie „Bónzòr. Komèn tè va të ?“, das heisst:Guete Daag, wie goot's dir?, und de no mee Sätz in andre Mundarte vo der Weschtschwiiz und vo Frankriich. Eso sölle si merke, dass der Rychtum vo de verschidene Sprooche e wichdige Deil vo der Kultur isch.[39][40][41]
Bi dr Gmeindfusioon vo 2017 hend numme vier vo de sächs Ortschafte uf em Bärgplatoo mitgmacht. D GmeindeLeis undIcogne sind sälbständig blibe.
Derbii isch Leis früener nid nume s gröschte Dorf uf em Bärg gsi, wo den der NaameMont de Lens gha hed, sondern au lang der Hauptort mid der Pfarrchille fasch vom ganze Biet. D Benediktiner hend sid em 12. Joorhundert dört es chliises Priorat igrichtet gha, wo si denn scho glii de Mönch vom Hoschpiz uf emGrosse Sankt Bärnhard gää hend.[42] Di alti Pfarrgmeind Lens isch i Viertel ufteilt gsi: Lens, Chermignon, Montana und Icogne.
Der öschtlech Deil vo dr hütige Gmeind mid Randogne und Mollens, und au mid der Helfti vo de Hüüser vom Dorf Montana, het sid em Middelalter zäme mid Veyras und Miège zu dr Chaschtlanei Siders un dr alte grosse Pfarrei vo Lacques ghört. Im 1663i hend sech mid der Zueschtimmig vomBischof z Sitte die nöii Pfarrgmeind vo Venthône und im 1794i die vo Miège vo Lacques abgschpaltet.[43] Sid 1851 sind Randogne und Mollens eigeti Pfarrgmeinde gsi.
Sid der Ziit um 1810, wo s Wallis alsDépartement Simplon zu Frankriich ghört het, sind alli die Ortschafte i der neue Gmeind Leis vereiniget gsi, aber die einzelne Dörfer hend wichdegi Frooge, psunders d Verwaltig vo de Dorfgüeter, immer no sälber chönne entscheide, was der Grossroot vom Wallis ane 1851 de au abgsägnet het. Es isch alpot zu Differänze zwüsche de Gmeindsdeil cho, und uf s Dränge vo de Lüt vo Montana hed der Bischof z Sitte für si ane 1863 en eigeti Pfarrei igrichdet. Wo sech d Bürger vo Icogne, Montana und Chermignon i Volksabstimmige derfür usgsproche hend, für iry Viertel eigeti Gmeinde z bilde, het der Kanton im 1905i die grossi Gmeind wider ufdeilt und us de alte Dörfer neui Gmeinde gmacht.[44] Und das isch jetz mid der Fusioon vo 2017 numme zum Deil zrugg gmacht worde.
Scho lang het me i de Dörfer drvo gredt, si chönte sech wider zu n ere grosse Gmeind zämetue. Wäge de gmeinsame Ufgobe grad au füre Turismus het me s immer wider vo däm gha, au wenn vil Lüt di eigete Inträsse vo de alte Dorfschafte als wichtiger agluegt hend. Im Johr 2013 isch es denn so wyt gsi, ass die vo Lens und die vo Icogne vorderhand von ere Fusion mid de andere Bärggmeinde nüt hend welle wüsse. Derwyl het i de übrige vier Gmeinde d Stimmig für das Projäkt zuegno, und so hend d Gmeindröt vo Chermignon, Montana, Randogne und Mollens im Septämber 2013 en Studie über d Fusion in Uftrag gä. Am 14. Juni 2015 sind d Lüt vo dene vier Dörfer über das Gschäft go abstimme. Z Chermignon hend 763 Persone d Fusion aagnoo; das sind 54 Prozänt vo dene, wo sind go abstimme. Z Montana sind 795 Lüt derfür gsi; das sind 80 Prozänt Jo-Stimme gsi. Z Randogne 808 Jo-Stimme; 79 Prozänt. Und z Mollens 320 Jo; 76 Prozänt. Derno hend die vier Ort im Novämber 2015 em Staatsrot, also der Kantonsregierig vom Wallis, s offizielli Gsuech gschickt me sell iry Gmeinde zämelegge, und am 18. Novämber 2015 sind d Lüt wider go abstimme über e fertigi Fusionsvertrag, und dä isch denn von ere grosse Mehrheit agnoo worde, z Chermignon mit 66 Prozänt Jo-Stimme, z Montana mit 86 Prozänt, z Randogne mit 90 Prozänt und z Mollens mit 89 Prozänt. I allne vier Gmeinde hend sech d Lüt im Verglych mid der erste Abstimmig no vil meh für s Zämegoo usgsproche gha. Nume i de alte Burgergmeinde, wo s näbe de politische Gmeinde au no git, isch der Wille überhaupt nit do gsi, ebefalls z fusioniere, wie sech i dene yrne Abstimmige ergä het.
Der Staatsrot vom Wallis het am 9. Dezämber 2016 im Pschluss zum Fusionsprojäkt feschtghalte, ass es noch em Gmeindgsetz vom Wallis möglech isch, politeschi Gmeinde zämezlegge, au wenn d Burgergmeinde vo däne Ortschafte nid derfür sind. Er het em Grossrot vorgschlage, die vier Politische Gmeinde so wies die wünsche in eini zämezfüere, was denn i der Abstimmig vom Grossrot i der Märzesitzig ane 2016 so pschlosse worden isch. Do dermit het die neui Gmeind, wo gmäss em Kantonspschluss ofiiziellPoliteschi Gmeind Crans-Montana heisst, am 1. Jänner 2017 afo bstoo.
Mit em Fusionsvertrag vo 2015 isch au s neueWappe vo der Politische Gmeind Crans-Montana feschtgleit und mit em Grossrotspschluss isch s für gültig erklärt worde. Das Wappebild zeigt gmäss der offizielle Beschribig, wo uf der neue Website vo Crans-Montana stoot,[45] ganz schön, was jetz zu dere Gmeind ghört: S Blau obe linggs (heraldisch gseh) gilt für e weschdlig Deil vo der Gmeind mit Chermignon und Montana, wo mit die beide wysse Stärne symbolisiert sind; s Rot unde rächts stoot für dä Deil vom Gmeindpiet, wo us em ehemolige Areal vo Siders chunt, mit Mollens und Randogne, wo au mid Stärne abbildet sind. Di guldigi Sunne i der Middi wyst druf hi, ass d Gmeind zum Bezirk Siders ghört.
Di vier alte Gmeindwappe wärde au in Zuekumft no prucht, si gälte jetz offiziell als d Zeiche vo dene vier Burgergmeinde, wo no sälpständig blibe sind.
Am Änd vo 2015 hend die früenere Gmeinde zämme 10'931 Iiwohner gha.
Quälle: Bundesamt für Statistik 2005[46]
De Uusländeraateil isch 2014 bi 41 Prozänt gläge. Im Joor 2013 hend vo de Bschäftigte öbe 4 Prozänt im Primärsektor (also de Land- oder de Forschtwirtschaft) gschafft, 15 Prozänt hend im Sekundärsektor (in de Induschtri oder im Gwerb) gschafft, und de Rescht vo öbe 81 Prozänt im Tertiärsektor, also in de Dienschtleischtige. Me gseet also dütlech, wie wichtig de Tourismus für d Wirtschaft vo Crans-Montana isch.
69,4 % vo de Iiwooner sind im Johr 2000römisch-katholisch gsii, 8,2 %evangelisch-reformiert.
Sid em Ändi vom 19. Joorhundert sind Kuurgescht uf die sunnige Bärge vo Montana mid ere wiite Uussicht fasch ufs ganze Wallis cho. Im Joor 1892 isch s erschteHotel eröffnet worde, sGrand Hotel du Parc, wo de Hotelier Louis Antille und Michel Zufferey ghört het, und ane 1899 het dank der Iniziatiive vom Gämfer Dokter Théodore Stephani s Sanatorium Beauregard bi Randogne uftoo. A der Gränze zwüsche Montana und Randogne het sech eso am Afang vom 20. Joorhundert d FeriestazioonMontana-Vermala entwiklet, wo dozmol scho en eigeti Poschtstell übercho het. Au bi Chermignon und oberhalb vo Lens sind Feriesidlige entstande. S Feriedorf oberhalb vo Lens hed mid der Ziit en eigene Name überchoo:Crans-sur-Sierre. Derwyl ischCrans vorhär gar kei Ortschaft gsi, sondern en Fluername i de Weidgebiet.[47][48] Die neui Gmeindgränze goot zmitz dur dä Ferieort Crans dure.
Ane 1902 isch s Kur- und Feriebiet vo Montana scho so erfolgriich gsi, ass vo Siders unde eStandseilbaan noch Mollens und ufe Bärg bout worde n isch, sFuniculaire Sierre–Crans-Montana. D Bärgstazion isch grad unden a Montana-Vermala. Die Baan mid der Lengi vo 4200 Meter hed zerscht zwei Sekzioone gha, mid ere Middelstazioon bi Lacques, und isch sid em 1997i mid einere diräkte Strecki di lengschti söttigi Bann voEuropa.[49][50]
Vo Siders gids zwo Autostroosse noch Crans-Montana ufe, wo d Autobüs vo dr Baangsellschaft ufefaare. Vo dr Kantoonshaupstadt Sitte goot e anderi Strooss midemeBoschtauto überSavièse uf Lens und Crans-Montana.
D Kantön Wallis,Gämf (1903),[51] Bärn undLozärn (1951)[52] hei oberhalb vo Montana iri Kurhüüser für Lüt, wo Lungechrankete gha hei, iigrichtet. Im 1928i hei d Kuurstazioone vo Vermala bis Crans di eigeti Pfarrgmeind Montana-Vermala überchoo.
Di NäämeCrans-sur-Sierre undCrans-Montana sind witume wäge de verschidene Sportarte ufem Bärg im Summer und im Winter bekannt worde. Ane 1911 hed s erschte Schirönne vo der Plaine Morte oben abe uf Montana-Vermala stattgfunde, dEarl Robert of Kandahar Challenge, wo der Ängländer Cecil Hopkinson mid ere Ziit vo 61 Minute gwunne het.[53] I de 1920er Joor hed Vermala e Schanze zum Schispringe gha, und sid 1936 isch uf em Mont-Lachaux en Schilift in Betriib gsi. FürsSchiifaare stönd hüt uf de ganze Alpgebiet über de Dörfer vilGondelbaane, Sässellift undSchiilift. I dr Mitti vom 20. Joorhundert si i de dozmolige Gmeinde vier Säilbaangsellschafte entschtande, wo im 1999i ine nöii grossi Firma übergange sind, dRemontées Mécaniques de Crans-Montana Aminona SA.[54] Uf de Pischte vo Barzettes, wo dr Name Nazionaalpischte (uf französischPiste nationale) übercho hed, chönne grosse internazionali Schiwettkämpf stattfinde. Im 1987i hed do bi der alpiine Schiiwältmeisterschaft der Schwiizer RönnfaarerPeter Müller gwunne.
Au s Schiigebiet isch jetz uf d Gmeinde Crans-Montana und Lens ufteilt. Di Alpe Corbire und La Chaux mid em grosseSnoubord-Park und au dr neui Startruum vo der Abfaartspischte ufem Mont Lachaux ghöre zu Lens, dPiste nationale, d Iirichtige biViolette und uf emMont Bonvin hingäge zu Crans-Montana.
Uf em Wildschtrubelgletscher, wo i dr Mitti öbbe uf 2700 Meter über Meer lit, chame sogar im Summer golanglaufe.
Füre Summer isch Crans-Montana sid 1906, wo änglischi Inveschtoore usem ehemolige Sanatorium Beauregard s HotelPalace gmacht hend, vor alem e Träffpunkt vo deGolfer. Vo de beide Golfplätz bi Crans ligt der grösser im Biet vo Lens und der chlyner in Crans-Montana. S DurnieerOmega European Masters vom Golfklub vo Crans-sur-Sierre zellt zu de grosse Golfereignis.[55]
Crans-Montana het e riichi Kultuurlandschaft mit ganz vil einzelne Sidlige und mid Gebäu us mängem Joorhundert. I de Dörfer und Wiiler stönd alti Burehüüser und Kapälle und uf de Alpe Sennereie. DPfarrchile vo Lacques hed zwöi Deili: Dr gootisch Choor un drDurm sind no vo dere Chille, wo dr Walliser BoumeischterUlrich Ruffiner ane 1531 gmacht hed, s Chilleschiff het dr ArchitektJoseph de Kalbermatten im 1893i neu baut.
Di früeneHotel und Kuurhüser gälte deils als schööni Züüge usem Afang vo dr modärneArchitektur. Und au bi de Gebäu uf de Bärge vo Crans-Montana gids gueti Wärch, öppe das luftige Reschtaurant uf der Bärgstazion vo der erschte Säilbaan zum Plaine-Morte-Gletscher. DrSchwiizer Heimetschutz het übr s neue Boue z Crans-Montana inere eigete Broschüüre prichtet[56] und luegt bsunders au s «Jumbo-Chalet» z Montana vo de Architekte Maurice Cailler und Pierre Merminod usem 1964i als wärtvoll aa.[57][58] Är hed 17 Hüüser vo Crans-Montana un Lens als guet glungni Wärch usgwäält; es baar Biischpil sind:
Im Vrlauf vom 20. Joorhundert hend sech d Feriesidlige und d Dörfer am Bärg so starch vergrösseret und entwiklet, dass si wäge de Bouforme, em unkontrollierte Wachse, de vil Hüüser mid Zwöitwonige und em Vrcheer, zäme mid em Gebiet vo Siders, als es Biischpil für di nöie Strukturprobleem im Alperuum gälte.[59]
Commons: Crans-Montana (Munizipalgmeind) – Sammlig vo Multimediadateie Commons: Crans Montana (Ferieregion) – Sammlig vo Multimediadateie Politeschi Gmeinde imBezirk Siders Anniviers |Chalais |Chippis |Crans-Montana |Grône |Icogne |Lens |Miège |Saint-Léonard |Siders |Venthône |Veyras Ehemolegi Gmeinde:Ayer (Val d’Anniviers) |Chandolin |Chermignon |Granges |Grimentz |Mollens |Montana |Randogne |Saint-Jean |Saint-Luc |Vissoie Kanton Wallis |Bezirk vom Kanton Wallis |Gmeinde vom Kanton Wallis |
| Dr Artikel „Crans-Montana“ isch einer vo debsunders glungene Artikel. Churz zämmegfasst, isch de Artikel sproochlig un stilistisch vorbildlich gschriibe, bhandlet alli wichtigi Aspekt vum Thema ussfierlich, isch sachlig korrekt un sorgfältig mit Quelle belait, glunge gstaltet unprofilgrächt. Alli sin härzlich yyglade wyter aa däm Artikel z schaffe, z erwyytre un z verbessre! |
