| Kanien'keha:ka (Mohawk) | ||
|---|---|---|
| Verbreitig: | Kanada,USA | |
| Sprecher: | 2.500 – 3.500 | |
| Linguistischi Klassifikation: |
| |
| Offizieller Status | ||
| Amtssprooch vo: | nirgens | |
| Sproochchürzel | ||
| ISO 639-2 | moh | |
| SIL | MOH | |
Kanien'keha:ka isch d'Eigebezeichnig vum glychnamigi Volk für d'Mohawk Sproch. Mohawk isch eIrokesischi Sproch un wird uf insgsamt 6 Reservate un Gmeinde z'Kanada un i dä USA gsproche. Mohawk isch zwar im Verglych zu dä andri nordirokesischi Sproche no relativ guet dra, isch aber ebefalls vumuschterbe bedroht. Mohawk wird vo 2.500 – 3.500 Lüt gsproche.
Mohawk isch e nordirokesischi Sproch. S'isch eng verwandt mit dä andri Sproche vurIrokesischi Langhuus Liga, bsunders eng mitemOneida. D'Verständlichkeit zwüsche dä nordirokesischi Schprôche isch zwar nüt ganz unmöglich, aber üsserscht komplizirt.Mohawk het sich i dä letschti 300 Johr in verschiedni Dialäkt ufgspalte. Hüt hät jedi vo dä 6 Mohawk-sprochigi Gmeinde syn eigne Dialäkt. D'Unterschied finde sich vor allem im Wortschatz; so het zum Byschpiil dr Dialäkt vo Ohswé:ken kei grosse Wortschatz meh für Sache wo mitem Wassser z'tue hän. Au neui Wörter un mangiLehnwörter werre verschiede in d'Mohawk Gramatik ybunde. So werre d'beliebti Chanadischi ChaffegschäftTim Hortons z'Ohswé:ken alstímne bezeichnet, z'Ahkwesáhsne aber alstim hortenhne. Usserdem het jeder Dialäkt mangi grammatischi Forme ufgäh. Dr Dialäkt voOhswé:ken (Six Nations) isch dr archaischte.
Mohawk wird uf dä Reservate un Gmeinde Tyendinaga, Ahkwesáhsne, Wáhta, Ohswé:ken, Kanehsatà:ke un Kahnawà:ke gsproche. Früher hät sowohl d'chanadische wie au d'amerikanischi Regirig versuecht, s'Mohawk uszrotte. In dä Schuele isch Mohawk absolut verbote gsi un Schüeler sin arg bstraft worre, wenn mer sii bim Mohawk rede verwischt het. Schliesslich het sich ä grosser Teil vo dä Öltre entschiede, Mohawk nümm wyter z'gä um ihri Chinder d'Strapaze i dr Schuel z'erspare.Inzwüsche hät sich d'Situation aber verbessert un d'letschti Muetterspröchler gän ihri Sproch aa d'näggschti Generation wyter. Mohawk wird inzwüsche a verschiedni Schuele unterrichtet un s'het wieder Chinder, wo mit Mohawk als Muettersproch ufwaggse.
Mohawk het mit 16 Konsonante e unterdurchschnittlich grosses Konsonantesyschtem. D'Phoneme wo usesteche sin ɦ un d'Verwendig vum Glottisschlag ( ʔ) als vollePhonem. Mohawk het 6 Vokal (plus 2Diphthong), wo alli lang oder churz chönne sy. DrSchwa (ə̃) unũ chömme nummenasaliirt vor un nütoral. E phonologischi Regel vum Mohawk isch dass nüt zwee Vokal ufenander dürfe folge.Mohawk isch usserdem eTonalsproch un unterscheidet zwüsche drü Tonebeni. Zum Byspiil bedütetoká:ra "Gschicht" aberokà:ra "Auge".
| Bilabial | Dental | Postalveolar | Palatal | Velar | Labio-velar | Glottal | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Plosiv | p¹ | t (tʰ) (d) | (ɟ) | k (kʰ) (ɡ) | (kʷ) (kʰʷ) (ɡʷ) | ʔ | |
| Nasal | m¹ | n | (ɲ) | ||||
| Frikativ | ɸ | s (sʰ) (z) | (ʃ) (ʒ) | h (ɦ) | |||
| Affrikat | (ʣ) | tʃ dʒ | |||||
| Approximant | j | (ʍ) w | |||||
| Liquida | l |
1. S'Mohawk het ursprünglich keibilabiali Verschlussluut gha. Wege dem chömme /p/ un /m/ im ursprüngliche Mohawk nüt vor; allerdings tauche die Luut ifranzösischi unänglischiLehnwörter uf; zum Byspiilmáiis (Streichhölzer) oderapram (Abraham).
S'Mohawk het e durchnittlich grosses Vokalsystem, mit viirorale un zweinasale Vokäl.
| Vorderzunge | Zentral | Hinterzunge | |
|---|---|---|---|
| gschlosse | i | ũ | |
| Mittel | e¹ | ʌ̃ | o |
| offe | a |
1. De Vokal wird jo nooch däm au als [ɛ] usgsproche.
Usserdäm het s'Mohawk zweeDiphthong ([aw] (au) un [aj] (ei),wo d'einzige erlaubti Vokalkombinatione sin. Dr Diphtong [aw] isch relativ hüüfig, [aj] hingege chunt fascht nie vor.
Mohawk wird als eini vo dä fümf chomplizirteschti Sproche uf dr Wält aagsehe. Mohawk isch ä Schpôch, wo stark uf s'Verb fixirt isch. S'hät nume zirka 600 echtiSubschtantive, dr Rescht setzt sich us Verbe zamme. Wörter setze sich usenere Wurzel un verschiedniAffixe zamme. So unterschyde sich zum Byschpiil d'Wörter für Maa (rón:kwe) un Frou (iakón:kwe) durch s'Prefix –r für d'männlichi Person un –iak für d'wiiblichi. Übrigens isch d'wiiblichi Person s'Leitgschlecht im Mohawk. Wenn s'Gschlecht nüt bekannt isch, wird immer d'wiiblichi Form bnutzt.
Im Mohawk isch d'Position vomene Wort üsserscht wichtig. So unterschyde sich zum Byschpil d'Sätz:
thí:ken bedütet “des” unieksá:'a “Maidli”. Also isch uf Mohawk s'Wichtigi immer am Aafang vum Satz.
Mohawk wird imLatiinische Alphabet gschribe. Früher au mitPiktogramme. D'BuechstabeA,E,I,O,T,K,H,N,R,S,W un mangmol auY werre verwendet. S'phonemischi Inventar vo Mohawk isch allerdings vyl grösser. Mohawk wird gnau so gschribe wie's usgschproche wird. Deswäge cha mer Mohawk lycht läse, sobald mer weiss wie mer d'Buechschtabe sot usspräche:
Mohawk isch als erschtes vo Jesuite gschribe worre. 1972 isch d'Schrybig vo Kahnawà:ke vereinheitlicht worre. Trotzdem sin no verschiidni Variatione im Umlauf gsi. Zum Byschpiil hän mangi Lüt d'Luute /d/ un /g/ au so gschribe astattt unk. Usserdem sin zum Teil no ganz andri Zeiche bnutzt worre. 1993 isch ufener Konferens e einheitlichi Schrybig feschgleit worre. D'einzig Usnahm isch jetz, dass uf mangi Reservate ey bnutz wird wo andri voreme Vokal äsi setze.
| Mohawk | Ussproch | IPA |
| A | a | /a/ |
| E | wie s'e in HochdütschLehrer | /e/ |
| I | voreme Chonsonanti; voreme Vokalj | /i/ & /j/ |
| O | o | /o/ |
| En | e nasalirtesa | /ə̃/ |
| On | e nasalirtesu | /ũ/ |
| T | voreme Vokald; voreme Chonsonantt | /d/ & /t/ |
| K | voreme Vokalg; voreme Chonsonantk | /g/ & /k/ |
| H | voreme Vokalh, voreme Chonsonant wie e bim usatme | /h/ |
| N | wien | /n/ |
| R | isch in dä verschiedni Dialäkt andersch; entweder el oder egrolltes rr | /l/ & /r/ |
| S | nocheme lange Ton alsstimmhaftss'; sunscht alss | /z/ & /s/ |
| W | wiew | /w/ |
| Wh | wief | /f/ |
| : | durch dä Kolon wird dr vorherigi Luut länger | /:/ |
| ' | ' stoht für de Glottalstop | /ʔ/ |
| `´ | d'beidi Akzent verändre dä Ton vum jeweiligi Vokal | - |