Magganaa (ital.Macugnaga,lombard.Machignàga) isch eWalsergmai im Vischpertal (ital. Valle Anzasca, lomb. Val Anzasca) in dridalieenische Provinz Verbano-Cusio-Ossola (VB), Region Piemont.
S Vischpertal isch am Aafang vùm 12. Jh. e Lèèche vù dr Groofe vù Biandrate gsii. Wù dr Chaiser Friedrich I. Barbarossa d Schlachd bi Legnano ane 1176 verloore ghaa hed, hän di lombaardische Schded d Bùùrg Biandrate niiderbränd. D Groofe hän si drno mid dr Schdad Vercelli verbinded. S ganz Ùnder Ossolatal isch mid em Friidensverdraag vùm 23. Novämber 1223 an d Gmai Novara chùù. D Yywooner vùm Vischpertal hän sich aber ane 1247 Gäld miese leene bim Hubert vù Biandrate ùn wel si s nid hän chene zrùgzaale isch s Bied wider ùnder d Hèrschafd vù dr Biandrate chùù. E Zydlang hed derno dr Peter vù Costello, dr Hèr vùm Antigoriotal ùn vùPomatt d Hèrschafd iber s Vischpertal ghaa, bal aber syy Schwiigersùùn, dr Gottfried vù Biandrate. Ane 1270 sin d Gmaine im Vischpertal geege d Hèrschafd vù dr Biandrate ùfgschdande ùn sin ùùabhängig woore.
Im e Schiidsverdraag vùm, 16. Augschde 1291 hän d Vischpertäler Gmaine ùn d Biandrate e Friide gschlose. D Gmaine im Vischpertal hän e Talschafdsverfassig griegd, jeedi Gmai hed e aigeneConsul griegd, s Vischpertal insgsamd e aigeneSindaco generale, wù fir di wichdigschde Aagläägehaide zueschdändig gsii isch. Dr Sindaco isch fir zwai Joor gweeld woore ùn isch imConsiglio generale della valle voorgschdande, wù us der Konsul us dr ainzelne Gmaine zämegsezd gsii isch. Fir wichdigi Aagläägehaide isch e Landsgmai vùm ganze Vischpertal zämegruefe woore. Magganaa isch bi dääre Talschaftsverfassig zèèrschd nid derbyy gsii, èèrschd ane 1361 isch noogwiise, as Magganaa e aigeschdändigiDecania (Gmai) im Vischpertal gsi isch.
Ane 1378 hed sich s ganz ùnder Ossolatal im Herzog vù Mailland, imGiovanni Galeazzo Visconti, ùnderworfe.
Noch em Wormer Friide vù ane 1743 isch s Vischpertal an s Piemont ùn 1861 zùmCheenigryych Idalie chùù.
S èèrschd Mool gnänd wird Magganaa im e Verdraag vùm 22. Juni 999 zwischen em Mailänder Erzbischof Arnulf ùn em Abt Landfred vù Arona. Dr Abt hed vier Alpe vùm Erzbischof yyduschd, u. a. dalpicella dicitur … Macuniaga. D Alp Magganaa wird au no gnänd in Uurkùnde vù 1208 ùn 1256, doo no asalpis de Macugnaga. Im Schiidsverdraag vùm 16. Augschde 1291 zwischen em Vischpertal ùn dr Groofe vù Biandrate wird derno zem èèrschde Mool d Gmai Magganaa ùn iiri Yywooner gnänd:communis et homines de Macugnaga. D Binadrate hän au Bsizige imWallis ghaa, waarschyyns hän sii in dr zwoode Hälfdi vùm 13. Jh. Siidler us em Wallis in s Vischpertal gruefe. Chùù sin d Walser iber drSaaserbiärg-Pass (Monte Moro, 2862 m).
Dr Wääg iber dr Saaserbiärg isch scho im Midelalder e wichdig Saumwääg gsii as Verbindig fir dr Handel zwisch em Wallis ùn Italie. Ab em 17. Jh. hed sich dr Handelsverchèèr ùf drSimplonpass verlaagered, ùn nooch em Böu vù dr Simplonschdroos dùrNapoleon 1801-1806 hed dr Saaserbiärg ändgildig syy Bedydig as Alpepass verloore. Dr Määrd vù Magganaa, wù no im 16. Jh. wichdig gsii isch fir d Walliser, isch derno yygschdeld woore.
D Chilchù Maria Assunta zDùòrfD Chilchù Madonna Assuntaìn d Schtapflù
Scho ane 1317 wird di èèrschd Chilche Maria Assunta z Magganaa gnänd. Dr Glogedùùrm vù dr eldschde Chilche (zDùòrf) isch noche ere Inschrifd ane 1580 aagfange woore. Dr Wyyler haisd wääge däm auZèr altù Chilchù. Noch eme Brand ane 1639, ere Iberschwämig ane 1640 ùn ere Lawiine ane 1687 isch 1709ìn d Schtapfù di nèi Chilche Madonna Assunta böue woore. Uuser dääne boode Chilche gid s z Magganaa no Kapallä us em 17. Jh. in dr WyylerZèr Tannù,Ìn d Ejù,Zèr Bùrfùkù,Fùrnùrei,Uf em Biil,Ìn Kchratz,Ìn der Mattù ùnSchtabijei.
Ab em 18. Jh. sin zÌn der Mattù (Pestarena) ùn zÌn Kchratz (Quarazza) Goldmine abböue woore, di èèrschd isch ane 1710 aagfange woore. Derno sin im 18. ùn 19. Jh. vyyl Lyd zuezooge, wù as Bäärglyd gschafd hän, aber nùme Idalienisch gschwazd hän. Au vù Eeschdryych sin e Hufe Lyd as Bäärglyd chùù. ùf dr andere Syde sin vyyl Mane vù Magganaa as Goldschmiid ùn Zinngieser uusgwandered in dSchwyz, ùfFranggryych oderDydschland, sogar bis ùfÄngland. Aini vù dr wichdigschde Firmene, wù d Goldmiine z Makana abböue hed loo isch di änglischThe Pastarena United Gold Mining Co. Ltd. gsii. Ane 1961 isch di ledschd Goldmiine vù Magganaa zuegmachd woore.
Scho in dr Aafangszyd vùm Alpinismus ùn em Schyyturismus im 19. Jh. isch Magganaa mid em Monte Rosa-Massiv in dr Nèèchi e wichdig, turistisch Zäntrum woore. Im Lauf vùm 20. Jh. isch dr Schyyturismus al wichdiger woore ùn hid läbd Magganaa in dr Haubdsach vù dr Schyyturischte.
S gid z Magganaa zwai Museä. Zèr Bùrfùggù schdood s Alt Walserhuus (Casa Museo Walser), wù us em 18. Jh. schdamd ùn syder ane 1983 e Walsermuseum isch. Im Wyyler Ìn d Schtapfù schdood s Casa-Museo della Montagna, e Museum iber d Walser ùn dr Alpinismus, im e alde Walserhuus vù 1786.
Ane 1881 sin di ganze Wyyler vù z Magganaa user Zèr Bùrfùkù ùn Ìn der Mattù no walsertitschschbroochig gsii. Im Lauf vùm 20. Jh. isch dr Aadail al mee zrùggange ùn hid sin s nùme noo weenig Yywoner, wù Magganaatitsch chene schwäze. Jùngi Walsertitschsprecher gid s gar kaini me.
Ane 1972 hed d Gmai noch ere Volchszeelig aagee, as 18 % vù dr Yywooner Magganaatitsch chene schwäze ùn nomool 10 % hän s chene verschdoo.
Dr Max Waibel gid in syyre Aarbed Zaale aa fir di ainzelne Wyyler. Die Aagoobe gälde fir 1979/80.
Wyyler
Yywooner
Walsertitschsprecher
Aadail
Zèr Tannù
100
22
22 %
Ìn d Schtapfù
316
34
10,8 %
Uf Tìeschtù
2
2
100 %
Ìn d Ejù
56
5
8,9 %
Fùrnùrei
42
2
4,8 %
Zèr Bùrfùkù
110
5
4,5 %
Insgsamd
626
70
11,1 %
Dr Max Waibel gid drèi Grind aa fir d Romanisierig vù Magganaa:
Syder em 19. Jh. sin vyyl idalieenischschbroochige Bäärglyd zuezooge, wù in dr Goldbäärgwäärch gschafd hän.
Wel vyyl Mane vù Magganaa in s Uusland gange sin, hän d Fraue elai miese buure. V. a. in dr èèrschde Hälfdi vùm 20. Jh. sin derno vyyl Maidli us andere Dèèrfer im Vischpertal ùf Magganaa chùù fir zem Chinder hiede. Die hän mid dr Chinder nùme Idalieenisch gschwäzd.
Ane 1932 isch dr èèrschd Chindergaarde z Magganaa ùfgmachd woore ùn doo isch nùme Idalieenisch gschwäzd woore.
DMaria Concetta Di Paolo hed ane 1999 e Schtudie verefendligd, wù si d Dialäktkompetänz vù dr Siidwalser Gmaine din ùndersuechd hed. D Daate fir Magganaa sin ùfgnùù woore vù dr Rosangela Pirazzi.
D Chilcheschbrooch z Magganaa isch scho syder em 19. Jh. Idalieenisch. Ane 1839 isch no ne zwaischbroochige Katechsimus uusechùù fir d Chilcheprovinz Novara. Aber z Magganaa isch in däm Joor d Breedig scho nimi ùf Dydsch ghalde woore. D Chinderlèèr isch no lenger ùf Dydsch gsii, byychde hed mer z Magganaa no bis am Änd vùm 19. Jh. ùf Dydsch chene.
Scho ane 1839 hed s z Magganaa nääbe dr dydschschbroochige Schuel au ne idalieenischschbroochigi gee. D Eldere hän chene frèi weele, in weli Schuel si iiri Chinder gschigd hän. Ane 1880 isch di dydsch Schuel zuegmachd woore.
Maria Concetta Di Paolo:Inchiesta demografica e sociolinguistica. In: Studi alemannici I. Edizioni dell’Orso, Torino 1999, S. 175–222.
Elisabetta Fazzini Giovannucci:Die alemannischen Dialekte im westlichen Norditalien. Ein Forschungsbericht. Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1978 (ZDL Beihefte 28).
Hans Kreis:Die Walser. Ein Stück Besiedlungsgeschichte der Zentralalpen. Francke Verlag, Bern 1958.
Max Waibel:Die volkstümliche Überlieferung in der Walserkolonie Macugnaga (Provinz Novara). SGV, Basel 1985 (SSGV 70).
Paul Zinsli:Walser Volkstum in der Schweiz, in Vorarlberg, Liechtenstein und Italien. Verlag Huber, Frauenfeld 1968.
Paul Zinsli:Südwalser Namengut. Die deutschen Orts- und Flurnamen der ennetbirgischen Walsersiedlungen in Bosco-Gurin und im Piemont. Verlag Stämpfli & Cie AG, Bern 1984.
