Idaliänisch isch e Sproch, wo weltwit vo ca. 70 Millione Lüt gschwätzt wird. S ghört zu deRomanische Sproche und dört zu de Undergruppe vo de Ostromanische Sproche. Merchmol vo säller Sprochgruppe isch, dass si kei Plural-s hät.[1] Idaliänisch isch (under de wichtigste romanische Sproche) imLatyn am nöchste.
Idaliänisch isch vor allem zSüdeuropa verbreitet. S isch Amtssproch vo Idalie, de Schwiz, San Marino, Slowenie, de Vatikanstadt und Istria (Kroatie). Idaliänischi Minderheite git s aber uff de ganze Wält:
Di erschte bekannte Tekscht uff Idaliänisch, wo vomVulgärlatyn underschyde werre chönne, sin zwüsche 960 und 963 verfasst worre. E Formalisierig hät im 14. Johrhundert durch deDante Alighieri stattgfunde. Sini Schriftsproch, e Mischig uss de südlige und de toskanische Dialäkt, isch züe de Gmeinsproch worre; mer heißt de Dante hütt no de Yfiehrer vo de idaliänische Standardsproch. Im Underschyd zum Latyn hät’s weniger Suffix ge; d Satzreihefolg hät an Bedütig gwunne. Allgemein isch s gsprochene Latyn und spöter Idaliänisch grammatikalisch eifacher wie s Latyn uss de Literatur.
Im 12. und 13. Johrhundert hät mer agfange, e neui Schriftsproch z entwickle, wo uff de toskanische Dialäkt basiert hät; d Grammatik vom Latyn hät sich sällemols nämlig gändert und verkompliziert. Si hät sich als Literatursproch vo vyle Autore (Dante, Ariosto, Boccaccio usw.), au uss deRenaissance, duregsetzt.[3]
De hüttig Standard goot aber eerscht ufs 19. Johrhundert zrugg. Sys Zstandchoo im Zämehang mit der Äinigung vo Italie z gseh. Er basiert uf demtoscanische reschpäktivfloräntynische Dieläkt.
Di meiste vu de hüttige Wörterbiecher übber s Italiänisch umfasse rund 150.000 Wörter, wu in Gebruuch sin. Größeri hänn allerdings bis zu 800.000, während noch de Untersüechige vum Tullio De Mauro numme 7.000 Wörter in de alldäglige Kommunikation nötig sin.
Im Verlauf vu siner Gschicht hät s Italiänisch vu viile verschidene Sproche Wörter uffgnuu. Di meiste devuu lönn sich einer vu denne Sproche züeordne:
Sproche vor em Latiinische: E baar Wörter chömme us einer vu denne Sproche, wu vor de Usbreitig vum Latiin uff de Apenninehalbinsle gschwätzt wore sin. Dodezüe ghörepersona us emEtriskisch unbufalo (Büffel) us em Osko-Umbrische. Es wird aagnuu, dass sälli übber s Latiin in di protoitaliänische Dialäkt chuu sin.
Obwohl de Großdeil vum italiänische Wörter e latiinische Ursprung hät, hät s Vulgärlatiin au Wörter us em klassische Latiin übbernuu. Mänkmoll sin au Wortpäärli entstande, wu uff s gliich Wort zruckgönn, abber zwei verschideni Sache bedüte. So hät sich usvitium im Vulgärlatiinvezzo (Aagwohnhet) entwickelt,vizio (Laster) isch e latiinischi Entlehnig. E Reihe vu witere latiinische Wörter isch au übber anderi Sproche ins Italiänisch chuu.
SGriechisch hät in de Wüsseschaft, de Bolitiik un de Religion e Rolle gspilt un isch Gäbersproch vu Wörter wieparabola, angelo (Ängel),chiesa (Chilch) unmartire wore, sälli vier Bispil hänn durch d’Vulgata, di italiänischi Übbersetzig vu de griechische Biible, Iigang gfunde. Us em Byzantiinische chunnt vor allem Wortschatz im Zämmehang mit de Schifffahrt, öppegalea (Galeere), argano (Winde),molo (Mole),gondola.
Durch christligi Ritual hät's au hebräischi Wörter uffgnuu wiesabato (Samschtig),osianna (Hosianna),alleluia, pasqua (Ostere).
E großi Zahl vu Wörter chunnt us em Arabische: Pflanzenämme wiearancia (Orange),limone (Zitrone),spinaci (Spinat) unzucchero, Wörter us em Handel un de Verwaltig wiedogana (Zoll),fondaco (Faktoräi),magazzino, tariffa, sultano, califfo, sceicco (Scheich) odderammiraglio, us de Wüsseschaft wiealchimia, alambicco, elisir, us de Mathematiik wiealgebra, algoritmo, cifra, zero un in jüngerer Vergangeheit auburqa, intifada unkefiah.
Im Mittelalter hät defranzösisch un provenzalisch Iifluss e Rolle gspilt, wu Wörter wieburro (Butter),cugino (Cousin),giallo (gääl),mangiare (ässe),saggio (weis) un viili witeri brocht hät. Abgseh vum mittelalterlige Iifluss sin au noch de Französische Revolution un im 19. Johrhundert no massehaft französischi Wörter entlehnt wore. Im 20. Johrhundert isch zum Bispil de Neologismùsinformatica churz noch de Entstehig vum französische Wortinformatique (1962) in Gebruuch chuu.
Germanische Wortschatz isch in erschter Linie durch d'Longobarde un d'Gote iigflosse wieguerra (Chrieg),zanna (Stoßzahn),grinfia (Grif, Chralle),elmo (Helm) odderbanca. E Bispil für e jüngeri skandinavischi Entlehnig ischrenna (Rendier).
Iberisme sin zum erschte Mol vor un während de Bsetzig vu de spanische Habsburger übbernuu wore, öppeinfante (Chleichind),sfarzo (Prunk),cacao, ananas, cioccolata. Us em Portugiisische chömme unter anderemmais, patata (Härdöpfel),lama, banana un s ursprünglig chinesisch Wortmandarino. Viili vu denne Wörter sin vum Spanisch un Portugiisisch sälber vu andere Sproche entlehnt wore.
Anglizisme un Amerikanisme sin e neueri Entwicklig, allerdings sin di erschte au scho im 17. Johrhundert uffgnuu wore wiecolonia, costituzionale unlegislatura. De gröscht Deil chunnt noch em Zweite Wältchrieg, er umfasst vor allem d'Beriich Wirtschaft un Finanzwese wiebudget, marketing, business, part-time, Informatik un Technologii wiecliccare/click, computer, hardware, mouse un Sport wiegoal, corner, baseball, sponsor. Au wenn rund acht Prozänt vum gsamte Wortschatz änglisch isch, chunnt e Deil vu denne Wörter ursprünglig us em Latiinische.
S Idaliänisch hät die folgende Monophthong: a –e –ɛ –i –o –ɔ –u
Im Idaliänische wird im Normalfall di zweitletschti Silbe betont. Wenn nit, no wird säll durch e Akzänt azeigt. Allerdings wird d Akzentsetzig nit konsequänt (wie z. B. im Spanische, Katalanische oder Portugysische) gmacht, sondern numme in de letschte Silbe un in eisilbige Wörter mit zwei Vokäl, wu de letscht devuu betont isch; anderi Silbe were numme dänn mit eme Akzänt markiert, wenn di genaui Ussproch vüreghobe were soll. Gsetzt wird in de Regel deGravis (`):
Bi <e> wird je noch Ussproch aber au deAkut (´) gsetzt:
Akzänt Akut: perché, poiché, ...
De Akut dient uff em <o> in wenige Wörter dezüe, di gschlosseni Ussproch [o] z verdütlige, wu s Wort vu'me-ne andere Wort mit de Ussproch [ɔ] unterscheidet; d'Verwändig isch allerdings fräiwillig. Uff em <i> un em <u> setze mänki au de Akut, wiil sälli beide Vokäl allewiil gschlosse sin.
Wenn e <i> zwüsche me <c> oder <g> und einem vo de Vokal <a, o, u> stoht, no spricht mer's nit us. Es dient in dem Fall dezüe, d'Ussproch vom <c / g> als [tʃ / dʒ] z erhalte, wyl sälli beide Konsonante diräkt vor me <a, o, u> als [k usgsproche werre.
Wenn e [e, i] uff e <c> oder <g> folgt, no setzt mer zwüschem Konsonant und em Vokal e <h>. Dodemit blibt d'Ussproch [k] erhalte, wyl <c, g> diräkt vor me <e, i> als [tʃ / dʒ] usgsproche werre.
r spricht mer als [r] mit zwei Zungeschläg us ("rr" mit 4 Zungeschläg)
v spricht mer immer als [v] wie s alemannische "w" und z. T. "v" us.
D Büechstabek, q, w, x, x werre numme in Främdwörter verwändet.
Monophthong vom Idaliänische
vorne
zäntral
hinde
züe
i
u
halb züe
e
o
halb uff
ɛ
ɔ
uff
a
Doppelkonsonante werre im Idaliänische als langi Konsonante usgsproche: s "mm" isch vyl länger wie-n-e einzels "m"; s "rr" hät (in de Musterussproch) 4 Zungeschläg, s "r" aber numme 2. Bi de Verschlusslut verwylt mer uff em Konsonant und löst deno de Verschluss. Bi Affrikate verwylt mer zerscht uff em Verschluss und löst en dänn zämme mit em Zischlut: /dʒ/ und /tʃ/ werre züe /d-dʒ/,/t-tʃ/.
Di einzelne Dialäkt vom Idaliänische underscheide sich deilwis starch vonenand; in e baar Fäll isch ihr Status als Dialäkt oder eigeständigi Sproch au under de Linguiste umstritte. Alli idaliänische Dialäkt und romanische Sproche vo Idalie gönn diräkt uff s Vulgärlatyn zruck. Sällewäg chönnt mer überspitzt au alli idaliänische Dialäkt als latynischi Dialäkt bezeichne. Si hän e eigeni Sprochgschicht und sin kei degenerierti Form vom Idaliänische.
Mer underscheidet nord-, mittel- und südidaliänischi Dialäkt; di nordidaliänische deile sich in galloitalischi und venezischi Dialäkt. D Dialäktgränze lyge uff re Linie zwüscheLa Spezia und Rimini beziehigswisRom undAncona. E baar idaliänischi Dialäkt (Sizilianisch, Venezianisch und anderi) hän au e eigeni literarischi Tradition, drum werre si z. D. au als eigeständigi Sproche bezeichnet. S Sizilianisch hät au in Lutbildig und Wortschatz sini Eigeheite.
Degege isch d Yordnig zum Bispyl vom Sardische oder Ladinische als Einzelsproch in de Sprochwüsseschaft mittlerwyli aerkännt. S Friaulisch stoht im Französische nöcher wie im Idaliänische.
D Sproch, wo mit em Idaliänische am nöchste verwandt isch, isch sRumänisch.[4]
Eduardo Blasco Ferrer:Handbuch der italienischen Sprachwissenschaft. Schmidt, Berlin 1994,ISBN 3-503-03054-9 (Grundlagen der Romanistik. 16).
Amerindo Camilli:Pronuncia e grafia dell’italiano Firenze, 1965 (3. Auflage).
Günter Holtus, Michael Metzeltin, Christian Schmitt (Hrsg.):Lexikon der Romanistischen Linguistik. 12 Bände. Niemeyer, Tübingen 1988–2005; Band IV:Italienisch, Korsisch, Sardisch. 1988.
Dieter Kattenbusch:Grundlagen der italienischen Sprachwissenschaft. Haus des Buches, Regensburg 1999,ISBN 3-933516-00-5 (Basiswissen Sprachwissenschaft. 1).
Klaus Lichem:Phonetik und Phonologie des heutigen Italienisch. Akademie, Berlin 1970.
Max Pfister:Lessico Etimologico Italiano. Reichert, Wiesbaden 1979 ff.,ISBN 3-88226-179-X.
Ursula Reutner, Sabine Schwarze:Geschichte der italienischen Sprache. Niemeyer, Tübingen 2011.
