Die akkuraatheid van hierdie artikel (of dele daarvan) word tans betwis. Sien gerus diebesprekingsbladsy vir details.
'nKlinker, ookvokaal genoem, is 'n klank in gesproketaal, soos dieAfrikaansea[ɑː] ofou[ɵŭ], wat met 'n oop spraakkanaal uitgespreek word sodat daar nêrens bo die glottis lugdruk opgebou word nie.[1] Lug beweeg dus ongehinderd deur die spraakkanaal by die mond uit sonder merkbare ruis- knal- of plofgeluide. Dit staan in teenstelling metkonsonante, soossj[ʃ] waar 'n versperring of sluiting in die spraakkanaal voorkom. Klinkers is normaalweg stemhebbend maar wanneer gefluister word vibreer diestembande nie en word klinkers stemloos uitgespreek.[1]
Verskillende klinkers word van mekaar onderskei deur die presiese vorm en volume van die mond- en neusholte. Eersgenoemde word grootliks deur die posisie van die tong en lippe bepaal.[1] Die beperkings van die mondholte en die manier waarop die tong gemanipuleer word beteken dat daar drie ekstreme posisies is wat tot klinkerklanke kan lei. As die tongliggaam vorentoe en tot byna teen die verhemelte gestoot word, word die [i] geproduseer. As die tongliggaam laer geplaas word terwyl die agterkant van die tong na die verhemelte gestoot word, word die [u] klank gevorm. Ten slotte, as die liggaam en die agterkant van die tong beide weg van die verhemelte geplaas word en die gebied tussen die larinks en die mond (die "farinks"), venou word, word die klank [ɑ] geproduseer.[2]
'n Klinker word ook aslettergrepig beskou wat dit onderskei van oop maar nie lettergrepige klanke wat as halfklinkers beskou word. Klinkers vorm in die meeste tale (insluitendeAfrikaans) die hart van elkelettergreep, meesal omring deur een of meermedeklinkers. Anders gestel: klinkers is altydsillabies, dit wil sê dat hulle selfstandig (of voorsien van 'n sogenaamdeaanvang en/ofkoda van konsonantiesefoneme) 'n lettergreep kan vorm. Sommige tale laat egter wel lettergrepe sonder klinkers toe waar ander klanke dan die lettergreepkern vorm soos dier inSerwiesvrt[vr̩t] "tuin".
Die lettersa, e, i, o, u eny word eweneens klinkers genoem, maar dié letters se klank hang af van die letters wat dit omring. Om verwarring te voorkom sal ons in die vervolg van hierdie artikel konsekwent 'klinker' noem waar ons die klank bedoel. Die versameling klinkers in Afrikaans is sterk afhanklik van die dialek. Wanneer ons praat van 'die' Afrikaanse klinkers, dan bedoel ons gemakshalweStandaardafrikaans se klinkers.
Diftonge is klinkers waar die vorm van die spraakkanaal tydens die uitspreek van die klank aangepas word. Dit staan in teenstelling met suiwer klinkers met 'n vaste spraakkanaalvorm en tong posisie.[1]
Waar simbole in pare voorkom verteenwoordig die een na regs 'ngeronde klinker.
Daniel Jones se X-starle van[i, u, a, ɑ].
Daniel Jones het die hoofklinkerstelsel ontwikkel om klinkers in terme van gemene eienskappe te beskryf. Die eienskappe wat deur Jones geïdentifiseer is, ishoogte (vertikale dimensie),backness (horisontal dimensie) enrondheid (lipposisie). Hierdie parameters word in die skematiese IFA klinkerdiagram na regs aangetoon. Daar is egter ook ander klinkerkenmerke soos die velum posisie (nasaliteit), tipevocal fold vibration (phonation), en tongwortel posisie.
Klinkerhoogte verwys na die vertikale posisie van die tong met betrekking tot óf die verhemelte óf die opening van die kakebeen. Inhoë klinkers, soos[i] en[u], is die tong hoog in die mond geposisioneer terwyl die tong inlae klinkers, soos[a] laag in die mond geleë is. In die Internasionale Fonetiese Alfabet (IFA) word daar eerder van onderskeidelik vangeslote klinkers (vir hoë klinkers) enoop klinkers (vir lae klinkers) gepraat waar verwys word na die relatiewe mate waartoe die kakebeen oop of geslote is. Klinkerhoogte is egter 'n aksoestiese eienskap wat vandag nie in terme van tonghoogte of kakebeenoopheid beskryf word nie maar volgens die relatiewe frekwensie van die eersteformant (F1). Hoe hoër die F1-waarde, hoë laer (meer oop) die klinker; hoogte is dus omgekeerd eweredig aan F1.[3]
Die Internasionale Fonetiese Alfabet identifiseer sewe verskillende klinkerhoogtes:
Ware middel klinkers kan nie in enige taal van geslote-middel klinkers of oop-middel klinkers onderskei word nie en die letters[e ø ɤ o] word tipies vir geslote-middel of oop-middel klinkers gebruik.
InEngels word tussen al ses klinkerhoogtes onderskei, maar die hoogtes is interafhanklik met verskille in horisontale posisie en en baie daarvan is dele vandiftonge. Dit blyk dat sommige variëteite vanDuits vyf kontrasterende klinkerhoogtes het onafhanklik van lengte of enige ander parameters. DieBeiersedialek vanAmstetten het dertien lang klinkers met vir hoogtes wat onderskei word (geslote, geslote-middel, middel, en naby-oop) almal onder die geronde en ongeronde voor en ongeronde agterklinkers, plus 'n oop sentrale klinker:/i e ɛ̝ æ̝/, /y ø œ̝ ɶ̝/, /u o ɔ̝ ɒ̝/, /a/. Andersins is die aantal onderskeibare klinkerhoogtes gewoonlik vier.
Die klinkerhoogte parameter blyk 'n primêre kenmerk van klinkers te wees aangesien verskillende tale dit as konstrasterende kenmerk gebruik. Geen ander parameter, soos agter-voor, rond-ongerond, word in alle tale waargeneem nie. Sommige tale het vertikale klinkerstelsels waarin, ten minste op fonemiese vlak, slegs hoogte gebruik word om tussen klinkers te onderskei.[4]
'n Mens kan die Afrikaanse klinkers onderverdeel in vyfgedekte klinkers, sewevry klinkers, die sogehete toonlose /e/ (vanse) en drietweeklanke. Voorts kom vier gedekte klinkers ook voor asneusklinker.
Daar is vyf gedekte klinkers: die /a/ van bal, die /ɛ/ van bel, die /ə/ van ril, die /ɔ/ van bol en die /ɵ/ van bul. Die gedekte klinkers word ook kort klinkers genoem, maar hierdie benaming kan verwarring veroorsaak omdat, byvoorbeeld, die /ɛ/ van bel en de /ɔ/ van bol ook verleng voorkom in onder andereblêr enmôre. Met die benaminggedekte klinkers word bedoel dat hierdie klinkers gevolg (gedek) word deur 'n medeklinker in dieselfdelettergreep. Die gedekte klinkers kom immers vrywel slegs in geslote lettergrepe voor; d.w.s. in lettergrepe wat eindig op 'n medeklinker: kar, bed, dik, bom, hul. Intussenwerpsels en affekties gelaaide woorde soosnè,dè, hittetè engô staan 'n gedekte klinker in 'n oop lettergreep, asook in werkwoorde sooslê enhê, en in klanknabootsende woorde sooskwê.
Die vyf gedekte klinkers:
/a/
/ɛ/
/ɘ/
/ɔ/
/ɵ/
bal
bel
ril
bol
bul
Die gedekte klinkers /a/, /e/, /o/ en /ɵ/ kom by sommige sprekers ook voor as neusklinkers: /ɑ̃/, /ɛ̃/, /ɔ̃/ en /œ̃/.
Daar is sewe vrye klinkers: die /ɑː/ vanaar, die /eə/ vaneer, die /i(ː)/ vanhier, die /oɵ/ vanoor, die /øɵ/ vanseun, die /u(ː)/ vanboer en die /y(ː)/ vanuur. Die vrye klinkers word ook lang klinkers genoem, maar ook hierdie benaming kan tot verwarring lei omdat die verskil in lengte met die gedekte klinkers dikwels nie groot is nie, en omdat sekerelang klinkers self nog verleng word voor die /r/ (b.v., vergelykbroeder enbroer). Met die benamingvrye klinkers word bedoeld dat hullevryelik kan voorkom, d.w.s. dat hulle nie slegs in geslote lettergrepe soosboer enneus voorkom nie, maar ook in oop lettergrepe soostoe enna.
In Standaardafrikaans kom 7 enkelvoudige klinkers voor, wat alles in verskillende lengtes kom. Daarna is daar nog minstens 12tweeklanke. Dielang enkelvoudige klinkers kom voor in lettergrepe wat eindig op die letter R, of met 'n kappie bo-oor geskryf is: dus isrûe lank, terwylrug kort is;broer is lank,broeder is kort. Die enigste uitsondering op die reël is die lang A, soos inraak, wat altyd lang is.
In die volgende tabel staan die enkelvoudige Afrikaanse klinkers, elk gevang in 'n lettergreep:
kort enkv.:
nuus
dien
rug
wig
vel
tak
bod
boek
lang enkv.:
duur
dier
rûe
wîe
ver
taak
bord
boer
Die belangrikste tweeklanke, almal lank, vind ons in die volgende woorde:
lang twkl.:
reus
reep
eeu
ui
ei
raai
ou
ooi
roos
roei
Dit blyk dat nie alle tweeklanke met twee klinkerletters geskryf word nie en ook dat nie alle enkelvoudige klinkers met een of twee van dieselfde letters geskryf word nie (sien 'siek').
Die dertiende klinker is dieschwa (ook dowwe, toonlose of stom "e" genoem), soos ons hulle hoor in die tweedelettergreep vanbaie. Dieschwa is in Afrikaans ook toonhebbend, waar 'n mens 'n geslote "i" het:dit,kil ensif.
Daar is drie suiwertweeklanke: die /ɛi/ vaneis enys, die /œi/ vanui en die /ɞu/ vanou oftrauma. By suiwer tweeklanke gaan dit nie om 'n kombinasie nie, maar om 'n vermenging van klinkers. Die twee klinkers is nie apart hoorbaar nie.
Voorts bevat Afrikaans sewe "onegte" tweeklanke. By onegte tweeklanke gaan dit nie om 'n vermenging, maar om 'n kombinasie van klinkers; die klinkers bly apart hoorbaar. Vyf kombinasies eindig op /i/, en twee op /u/.
Die sewe onegte tweeklanke in Afrikaans is:
/ai̯/
/ɔi̯/
/ɑːi̯/
/oi̯/
/ui̯/
/ɪu̯/
/iu/
baie
toilet
haai
nooi
doei
eeu
nieu
Nieu word net in op Nederlands gebaseerde topografiese name gevind: Nieu-Bethesda, Nieu-Seeland, ens.
'n Ander manier om klinkers te rangskik, is deur te stel dat daar enkelvoudige en saamgestelde klinkers bestaan. Enkelvoudige klinkers se klanke verander nie gedurende die uitspraak nie en hulle kan dus ewegoed kort of lank uitgespreek word; saamgestelde klinkers (tweeklanke) vorm gedurende die uitspraak een klankverloop.
Dit is opvallend dat tussen die enkelvoudige klinkers daar vier is wat met twee letters geskryf word: dit is almal 'lang' klinkers. Die klinkers wat met een letter geskryf word klink meestal kort, maar hulle het ook 'n lang variant wat die letter R voorafgaan, wat gevolglik anders geskryf word:
Voorbeelde van lang variante van kort enkelvoudige klinkers:
e
i
o
u
y
ver
bier
môre
loer
uur
Die saamgestelde klinkers word meestal met twee of meer letters geskryf, maar Nederlandse en Afrikaanse spelreëls het die gebruik van dubbel letters in oop lettergrepe vereenvoudig tot een enkele letter. Die uitspraak van (byvoorbeeld) die letter /o/ klink dus in die woordton heeltemal anders as in die woordtoon. Die letter /e/ is veelsydig: in die woordlewensles is die uitspraak in elke lettergreep anders, en daar is feitlik drie uitsprake moontlik:
↑Volgens Peter Ladefoged is tradisionele uitspraak beskrywings soos hoogte en posisie nie geheel en al beverdeigend nie en as fonetici 'n klinker as hoog of laag beskryf, beskryf hulle inder waarheid 'n akoestiese waarde eerder as die werklike posisie van die tong. Ladefoged, Peter (2006)A Course in Phonetics (Fifth Edition), Boston, MA: Thomson Wadsworth, p. 189.
↑vertical vowel system in: A Dictionary of Phonetics and Phonology, deur Robert Lawrence Trask, Uitgawe: geïllustreerde, Uitgegee deur Routledge, 1996ISBN 0-415-11261-3, 9780415112611, 424 bladsye
↑Coetzee, Anna E. 1985.Afrikaanse Fonetiek. Derde uitgawe. Pretoria: Academica.
