Het eilandVlieland, dat thansééne gemeente uitmaakt, behoort als zoodanig tot hetarrondissement Hoorn, kanton Medemblik.
Het ligt op een half uur afstands N. O. van het eiland Texel, welkeligging naar men meent, zeer geschikt zou zijn tot eene vereeniging metlaatstgenoemd eiland, en vatbaar voor eene bedijking, waardoor eeneuitgestrektheid lands zou worden aangewonnen van p. m. dertig duizendbunders, grootendeels bestaande uit zeer goede kleigronden.
Van groot gewigt, voorwaar! zou zulk eene onderneming zijn: deinstrooming der Noordzee zou daardoor verminderd, de zeegaten van Texelen Vlieland dieper, en een vast bolwerk verkregen worden voor de aan deZuiderzee en aan de Wadden grenzende provinciën, wier zeeweringenen veiligheid, deze eilanden noodwendig[10]van het grootste belangzijn; naardien de geweldige kracht van de door stroom en windvoortgestuwde watermassa, onophoudelijkstrijd voert tegen dezeeweringen van de Friesche en Groninger Noordkusten.
Vlieland is een langwerpig, smal eiland. Van het Oost- tot hetWesteinde heeft het eene lengte van ongeveer 5¾ uren gaans;terwijl de grootste breedte misschien ¾ uur bedragen zal. Hetoostelijkste gedeelte is geheel met duinen bezet, terwijl het overigeeigenlijk slechts eene zandbank is,de Hors1 genaamd,welke bij hooge waterstanden geheel ondervloeit. Door het EijerlandscheGat2 is het van het met Texel vereenigde Eijerland, endoor den mond des Vliestrooms, van Terschelling gescheiden. Aan denzuid-oostelijken hoek des eilands ligt de nette, doch thans slechtsvoor binnenvaartuigen en kleine platboomde zeeschepen bruikbare haven,welke men alleen bij hoog water of half tij naderen kan. Uit deze havenkomt men in de zoogenaamde Monnikesloot (waarvan straks nader), thansmeestal enkel de Sloot3 geheeten, welk vaarwater om deoostzijde van het eiland loopt, op het grootscheeps-vaarwater ofVliestroom uitkomt4, en door onderscheidene gaten in gemeenschapstaat met de Noordzee. De voornaamste dezer gaten zijn Oud- enNieuw-Stortemelk, waarvan echter alleen het laatste bruikbaar is. HetNieuwe Gat, dat oostelijker ligt, behoort meer aanTerschelling5. Tusschen de Sloot en den mond van den Vliestroomligt eene zandbank, de Rigchel genaamd, welke zich Noord- enZuidwaarts, ter lengte van ongeveer een uur gaans uitstrekt, en met dehoogste watergetijden ondervloeit. Uit de haven loopt nog een vaarwaterover den Wal (ook de Waard genoemd) ten zuiden van het eiland, waarvan[11]alleen bij wassend of hoog water gebruik kangemaakt worden, aangezien de Waard met de ebbe bijna geheel droog valt.Deze Waard zou (naar men mij mededeelde) bijzonder geschikt zijn toteene indijking, daar zij, behalve eene daartoe zeer gunstige ligging,uit goeden kleigrond bestaat. Men vindt er vele en welvoorzienemosselbanken op. Zij strekt zich uit tot het oude Vlie, een vaarwater,dat bijna in eene oost- en westwaartsche rigting van den Vliestroomnaar Texel vloeit.
Wat de naams-oorsprong van Vlieland aangaat, zoo meenen sommigen,dat deze gezocht moet worden in den vlietenden grond, die hier in derdaad zeer belangrijk is. Deze meening lijdt echter, onzes inziens,schipbreuk op een ander gevoelen, dat meer grond van waarschijnlijkheidin zich bevat, en volgens hetwelk men in Vlieland een overblijfsel vanhet oude Flevum, Flevo, meent te bezitten. De oude oorkonden meldenons, dat er in het tweede vierde der 13de eeuw een geduchtewatervloed heeft plaats gehad, die vooral de Holkamalanden, tusschenWestergoo en de eilanden Terschelling en Vlieland gelegen, overstroomdeen aldaar de grootste verwoestingen aanrigtte. Het Vlie zou, in slechtsweinige uren tijds, al het land, tusschen Noordholland en Frieslandgelegen, overstroomd hebben, en de bewoners, bij het aanbreken van dendageraad het schrikbarend tooneel aanschouwende, elkander hebbentoegeroepen: „Het is al Flie-land!” En sedert dientijd zou dit eiland zijnen naam erlangd hebben. Volgens Winsemius, moetdeze stormvloed gesteld worden op den jare 1246, alhoewel wij weten,dat oude Friesche Aanteekeningen dit op 1237 stellen. Dus leest men bijde laatsten:
„Da men schreef CIↃCCXXXVIIda wasser ienheage zea in Frieslân.” (Toen men schreef 1237, was ereene hooge zee—vloed—in Friesland.)
In vorige eeuwen was Vlieland vereenigd met Texel, doch gescheidenvan Terschelling; terwijl er tusschen dit laatste en Vlieland eenerivier in de Noordzee vloeide,[12]welke naar sommiger gevoelen deVecht, of, volgens andere schrijvers, de mond van het meer Flevo was.Uit deze rivier werd ten jare 1213 eene sloot of grift gegraven langsVlieland naar Texel, welke, te digt aan de Noordzee gebragt, aanleidingheeft gegeven tot eene doorbraak, die de scheiding van beide genoemdeeilanden ten gevolge had.
Ziet hier, welke omstandigheden tot deze doorgraving aanleidinggaven.
Onder de vele geduchte stormvloeden, welke ons vaderland in den loopder eeuwen teisterden, moeten vooral ook genoemd worden de St.Juliaansvloed van 1164 en de Allerheiligen-vloed van 1170. Deze zoohoogst noodlottige vloeden, en vooral de eerstgenoemde, rigtten in onsvaderland de ontzettendste verwoestingen aan. Het water, door dengeweldigen en aanhoudenden orkaan voortgestuwd, rees zoo hoog, dat dezee, volgens geloofwaardige berigten, zelfs tot Utrecht opliep, voorwelke stad men toen kabeljaauw en anderen zeevisch ving. GanschNoordholland en Friesland werden overstroomd; de landen op de Waard,reeds eenmaal aan de baren onttogen, werden andermaal ingezwolgen;terwijl er een gat scheurde tusschen de eilanden Vlieland en Texel, ende golven zich eenen weg baanden tot nabij de Hondsbosschen, zoodat hetland, waarop Huisduinen, den Helder en Texel lagen, kort hierna eeneiland werd genoemd.
In Friesland vooral, was de schade aan de binnendijken zoobelangrijk en groot, dat vele eigenaars der omliggende landerijen, nietbij magte, om in de herstelling te kunnen voorzien, hunne landen aan dekloosterheeren van Lidlum en Ludingakerk gaven en dezelveverlieten6. De abten en monniken van beide kloosters zagen hetin, wat voordeel zij voor zich en voor hunne opvolgers van de noodigebedijkingen zouden kunnen erlangen.[13]Die van het eerstgenoemdeklooster, hadden reeds een steenen huis (stins) gebouwd, en ook hetMonnikenhuis te Weidum gesticht, met oogmerk, om door hunneleekebroeders de aangeslibte gronden tot bezaaijing of ossenweiden tedoen bewerken. Zij trachtten nu nog grootere voordeelen te genieten, ensloten derhalve eene overeenkomst met alle omliggende eigenaren,waarbij zij zich verbonden om de kosten van de geheele bedijking vanhet Oudland te dragen, tegen het genot der voordeelen van den aanwas.Zoo ontstond de dijk om de Middelzee, van Minnertsga over Rauwert naarStiens, en zoo werd eerlang deze geheele plas in vruchtbaar landherschapen. Dit gaf, zoo als trouwens ligtelijk is na te gaan, aan dereeds rijke kloosters aanzienlijke voordeelen. Dan, wel verre dat dekloosterlingen zich methetgenezij bezaten, tevreden zouden gesteld hebben! Integendeel, met devergrooting hunner rijkdommen, nam ook de begeerte tot hetbezit van meerdereschatten toe: met de uitbreiding hunner bezittingen, wies ook de zuchtom hunne schatkist te stijven, te meer aan. Om de aanslibbing tebespoedigen, hunne landerijen tegen overstrooming te beveiligen, endoor eene gemakkelijke communicatie den bloei van hunnen handel tebevorderen, lieten zij onderscheidene doorgravingen en waterleidingenmaken, welker aanleg, gelijk zulks, helaas! te laat bleek, detreurigste gevolgen na zich sleepte. Het was vooral de vermaarde abtvan Lidlum, Gerhardus, die den kloosterlingen den aanleg van een kanaaltusschen Vlieland en Terschelling, ontried. Zijne wijze raadgevingen engegronde aanmerkingen leden echter schipbreuk op de waanwijsheid en heteigenbelang der ontwerpers, en, zoo als wij bevorens reeds hebbenaangemerkt, volvoerden zij in 1213 hun plan van kanalisatie, dat inlateren tijd zoo grooten invloed oefende op de gesteldheid derZuiderzee in het algemeen. Immers, zij lieten eerst eene gracht gravenvan Harlingen tot aan Grind7,[14]welke thans nog hetgewone vaarwater is, en de Harlinger Jetting (d. i.uitwatering,gieting) genoemd wordt, en van daar de Slenk of Monnikensloot tot aan heteiland; en dit een en ander gaf aan het steeds meer en meer indringendegeweld der Noordzee, van tijd tot tijd gelegenheid om ten Westen enNoordwesten van Friesland, en later ook meer zuidelijk, al het land teverwoesten8.
Even als de oppervlakte van de overige eilanden (Texel, Terschelling,Ameland, enz.), welke den noordelijken schutsmuur van ons vaderlandtegen de Noordzee uitmaken, zoo is ook die van Vlieland, door gedurigeoverstroomingen en stormvloeden ontzettend afgenomen. De omliggendeplaten bewijzen dit ten duidelijkste; terwijl het door de zeeverzwolgen dorpWest-Vlieland, daarvan mede tensprekendste bewijze strekt. De aanleidende oorzaak van het wegspoelenvan West-Vlieland was een fluit of ander vaartuig, dat bij eenen hevigeNoord-Westen storm op het strand geslagen werd; waardoor eene openingin den dijk (zeker een stuifdijk) ontstond, door welke de zee naarbinnen drong, en van tijd tot tijd een kreek of slufter vormde, welkedat gedeelte, waarop West-Vlieland lag, van het overige eilandafscheidde. Slechts bij laag water was deze kreek doorwaadbaar.Vóór omstreeks 60 à 70 jaren bestond zij nog; dochnu is zij weêr digt gespoeld of gestoven. Die kreek vereenigdedus de Noordzee met de Zuiderzee, even als zulks vroeger ook op Amelandhet geval was, toen deSlenk dáár nog in wezenwas.
Het ontstaan van genoemde kreek moet hebben plaats gehad in hetbegin der 18de eeuw, en bepaaldelijk op den 26 Februarij 1714, toen ookde kerk instortte.
Na zoo veel grondverlies is van Vlieland slechts eene lange ensmalle strook gronds overgebleven, welke zich in hare lengte van hetzuidwesten naar het noordoosten uitstrekt, in welke rigting het ganscheeiland, met inbegrip[15]van de Hors en andere buitengronden, eenelengte heeft van zes uren gaans.
Volgens kadastrale opmeting beslaat Vlieland thans eene oppervlaktevan ongeveer 5215 bunders en 70 vierkante roeden, waarvan ruim 1689bunders belastbaar land. Aan de zeezijde wordt het eiland door duinentegen het geweld der baren beveiligd. De voornaamste dezer duinen,welke door onderscheidene min of meer uitgebreide vlakten of valleijenafgewisseld worden, zijn: hetOostersche lid9,Koois-lid,Veems-lid,Viamens-lid, hetOudeHuizer-lid10) en hetMeeuwenduins-lid. Debelangrijkste valleijen zijn: deOostersche Vallei, deValleibeoosten de voormalige vuurbaak, deKoois-Vallei, benevensdeOoster- enWestervalleijen van Malgom11.
Vlieland’s bodem, geheel uit zandgrond bestaande, neemt vooralaan den Noordkant zeer sterk af, welke afneming, indien zij zoovoortgaat, als dit in de laatste honderd, of zelfs gedurende dejongstverloopene vijftig jaren het geval was, met grond vreezen doet,dat de Noordzee zich te dezer plaatse eenen nieuwen en zeergevaarlijken doortogt naar de Zuiderzee banen zal, iets, dat metbetrekking tot de daaraan grenzende provinciën, de meestebekommering baren moet, zoo dit gevaar niet bij tijds door de noodigemaatregelen van voorzorg wordt afgekeerd12. Van grootbelang is daarom de duinbeplanting met helmriet. „Het is,”zegt zeker schrijver, „bijna onbegrijpelijk hoe (Vlieland) duszijn behoud in dit opzigt, niet aan millioenen schats, maar aan dezeplant en aan eenige bossen stroo en dunne takjes, waarin het helmrietvastgezet wordt, te danken heeft, dewijl opene vlakten daardoor thansvan bevestigde duinen voorzien zijn. Door de aanplanting van dithelmriet, welks lange taaije en vezelachtige wortelen zich, alkruipende, soms wel zes voeten verre om zich heen in het dorre zanduitbreiden, worden de duinen middellijk voor verstuiving bewaard;terwijl de grond bovendien, door verrotting en natuurlijke[16]bemesting, van tijd tot tijd eenigzinsvruchtbaarder wordende, aanleiding ontvangt, dat ook andere plantendaarin ontkiemen en tot de vastheid van de anders losse zandheuvelenbijdragen, ten einde den sterksten stormen wederstand te bieden. Devermindering van de oppervlakte van dit eiland is vooral zigtbaar opeene kaart van Vlieland, welke ten jare 1795 door den landmeterPeereboom vervaardigd werd, vooral, wanneer men die grondteekeningvergelijkt met de plaats waar het dorp West-Vlieland heeft gelegen.Doch, behalve dit een en ander, is er nog meer dat van Vlielandsvoormalige grootere uitgestrektheid getuigt. Zoo lag er, in het laatstegedeelte der voorgaande eeuw, op den Noordoosthoek, bij de groote dochonbeplante duin, hetwitte Lid genaamd, eene batterij, welkethans door de zee verzwolgen is13.
Vroeger vond men in de reeds genoemde valleijen, hier en daar eeniggroen. Dan, door de hevige stormen die in 1834, 1835 en 1836 plaatsgrepen, werd het ten eenen male, door verstuivingen, onder het zandbedolven14. Ook de Helianthenum, die hier vroeger weligtierde, is geheel verdwenen. De grond is echter voor vele soorten vanhoutgewas geschikt; terwijl men zich sedert 1843, meer algemeen op denverbouw der aardappelen heeft toegelegd, welke zeer voldoenderesultaten oplevert: de vrucht is van uitmuntende hoedanigheid. Menheeft er twee velden, hetOostersche- en hetWesterscheVeld geheeten,[17]waarvan het laatste telken jare, doorafkabbeling der zee, kleiner van omvang wordt. De uitgestrektheid dezervelden is nogthans ter naauwernood toereikend voor het onderhoud vaneen twintigtal runderen en paarden welke met een veertigtal geiten, denalgeheelen veestapel van dit eiland uitmaken. De grond is echter nietgeschikt voor de schapenfokkerij, dewijl deze dieren er bijna allenongans (ziek) worden. Het noodige hooi kan hier, bij gemis vangenoegzaam gras-land, evenmin gewonnen worden; zoodat dit van eldersmoet worden aangevoerd. Dit is dan ook het geval met de meestelevensmiddelen, manufacturen en brandstoffen, welke meerendeels vanHarlingen aangebragt, of wel, door eigen schippers vandáár gehaald worden, en waarvan ieder huisgezin zichtegen den winter moet voorzien, even als of men eene lange zeereis gaatondernemen; tot het doen van welke proviandering men hier nog te meerverpligt is, omdat men bij ijsgang of bij langdurige winters meermaalslangen tijd van het verkeer met den vasten wal verstoken is.
De tuinen welke rondom Oost-Vlieland gelegen zijn, zijn tamelijkvruchtbaar, en worden hoofdzakelijk bewerkt tot verkrijging vanmoesgroenten, wat peulvruchten en, tot vermaak, eenige bloemen; terwijldie gedeelten der duinen, welke ontgonnen zijn, zeer welsmakendeaardappelen opleveren.
De voortbrengselen van Vlieland zijn overigens van weinig belang, enbepalen zich tot eenige konijnen, meereenden en andere watervogels,wier eijeren hier in de valleijen in menigte gevonden worden. Vischwordt er weinig gevangen, daar het aan menschen ontbreekt, die zich opde vischvangst zouden kunnen toeleggen. Wel vissen sommige loodsen,doch die vangst is van geene genoegzame beteekenis, om als van algemeenbelang beschouwd te kunnen worden. Vooral is de bot die hier gevangenwordt, van puike kwaliteit!15[18]
De konijnen die zich nog in de duinen ophouden, worden, des wintersvooral, met netten, strikken of geweren, gevangen, het vleesch hiermeestal genuttigd, en de vellen uitgevoerd. Een vogelkooi zoude, onzesbedunkens, op Vlieland wel behoorlijke winsten opleveren; want erhouden zich dikwerf aanzienlijke scharen wilde eenden, talingen,smeenten, enz., op. De veestapel is mede van geene groote beteekenis,en bij lange na niet voldoende om in de dagelijksche behoeften, andersdan van melk, te voorzien. In 1856 telde men op Vlieland (volgens eeneons verstrekte opgave) omstreeks een veertigtal koeijen en kleinrundvee, 12 paarden, 8 schapen en 40 geiten.
De luchtgesteldheid op Vlieland is zeer gezond: de bewoners genietenover het geheel een vaste gezondheid; terwijl men er vele oude liedenaantreft, wier vlugheid, spierkracht en welvarend voorkomen, eenen veellageren ouderdom doen vooronderstellen, dan zij inderdaad bereikthebben. Nogtans werd de bevolking meermaals door de gewone inlandscheziekten bezocht. Voor nog geen twintig jaren werden in bijna allehuisgezinnen één of meer leden door dekinderziekte geteisterd; nog geen tien jaren geleden stiervenvelen aan detyphus; en kinkhoest en mazelen, ontvolkten bijnade school geheel.
Zonder twijfel was Vlieland reeds bij de Romeinen bekend, vermitsdat overwinnende volk gewoon was, zijne krijgsbenden en legertrein naarOost-Friesland te brengen door den Rijn in de Drususgracht of NieuwenIJssel, welke laatste, zoo als bekend is, door den veldheer Drusus,gegraven werd, ter verbinding van den Rijn met den IJssel, en vandáár verder door het Vlie, en dus ook wederom[19]terug, hetgeen gemakkelijker en veiliger was dandoor Overijssel en Salland, alwaar vele moerassen en woeste bosschenwaren; of door het Munstersche, dat te dien tijde bewoond werd doorvolksstammen, die den Romeinen geenszins genegen waren, en waarvan denederlaag van Varus, ten sprekendste bewijze verstrekt; ja, men meentzelfs, en niet zonder grond, dat de Romeinen, tijdens hunne oorlogenmet de Friezen, op dit eiland eene wijkplaats, of wel eene stapelplaatshebben bezeten, gelijk zij zulks, ook op het naburige eiland Texel enelders gehad hebben16. Men wil ook, dat hier al zeer vroeg eenMonnikenklooster geweest zij, dat aan den H. Stavo toegeheiligd was,doch later, even als zoovele andere gedenkstukken der vroegeregeschiedenis van ons Vaderland is verwoest geworden.
Dat de oudtijds in deze streken verblijf houdende volken deveeteelt, en welligt ook den landbouw, als hoofdmiddelen van bestaan,beoefend hebben, schijnt, blijkens het opleggen eener belasting vanossenhuiden door Drusus aan de Friezen, buiten allen twijfel tezijn. De gedurige inbraken der Noordzee echter, welke zooveelvruchtbaar land, ook in deze gewesten, heeft verzwolgen, noodzaaktenden bewoners, zich het noodig onderhoud door zeevaart en visscherij teverschaffen. Hiertoe werkte naderhand zeer mede de groote visscherij ofGroenlandsvaart, zoodat Vlieland eenmaal vier en zeventig kommandeursof kapiteins die op Groenland voeren, benevens nog een groot aantalscheepsgezagvoerders of grootschippers onder zijne bewoners telde;terwijl nog heden ten dage het grootste gedeelte der Vlielanders van dezeevaart het dagelijksch brood erlangt. Er wonen veel loodsen.
In het begin der zeventiende eeuw heerschte er op Vlieland eenealgemeene welvaart, en was het sterk bevolkt, waarvan het aantal huizendat vroeger 700 beliep doch thans tot op ongeveer 120 verminderd is,ten bewijze dienen kan. Vóór het jaar 1500 bestonden er[20]vier in volle werking zijnde bierbrouwerijen,welke, in oorlogstijd verbrand, sedert niet weder herbouwd zijn.
Meermalen moest dit eiland in de rampen van den oorlog deelen. Zoobedreven er de Engelschen in 1666 veel moedwil en schade; terwijl zijmede onderscheidene koopvaarders en andere vaartuigen op de reede vanVlieland verbrandden. Bijna eene eeuw vroeger, en wel in Oogstmaand desjaars 1575, was Vlieland door Caspar de Robles, Heer van Billij enGouverneur van Friesland, deerlijk geteisterd. Het gansche eiland werddoor zijne op roof verhitte stroopbenden geplunderd, en teOost-Vlieland 450 huizen aan de vlammen opgeofferd.[21]
