He kōrero nā Valance Smith

Te āhua nui: Kapa haka, Waitangi Day 1947

Ko te kapa haka he konohete ngahau e whakaaturia ana i ngā momo kanikani o nehe rā, ko te tikanga o te kupu kapa ko te rōpū, ko ngā rārangi rānei. Kei te āhua o te tū ki te haka me ngā pūkenga o te kaea haka i rongonui ai te iwi. 

He maha ngā tūmomo haka, e tika ana mō ngā kaupapa rerekē. Ko te waiata, te karanga, te pao, te whaikōrero hoki. Katoa ēnei mea he mea hira ki te kapa haka. E whakatinana ana ēnei mahi i ngā tikanga ōkawa ka kawea ake ki runga i ngā marae.

I ngā wā o mua, ko te kapa haka tuatahi nā Tinirau, nāna i whakahau i tētahi kapa wāhine kia haka ki tana hoariri, ki a Kae. 

Te haka i te rautau-19

I ngana ngā Karaitiana ki te mokonaha i te Māori ki ōna haka, waiata, karakia hoki. Ka whakawaiatatia ki ngā hīmene me ngā ngaringari Pākehā.

I ngā  tau 1880 ka tīmata te haka atu o ngā kapa haka ki te hunga tūruhi. Ko te nuinga o ngā waiata he rangi Pākehā, engari he kupu Māori. I haere ētahi kapa ki tāwāhi. 

Ko ngā manuhiri tokānuku pēnei i te kāhui ariki o Peretānia  ka whakatauria ki te pōwhiri me te haka. I whai hiranga anō te kapa haka ki ngā hui a ngā whakahaerenga Māori, pērā i ngā rā o te Hāhi Ringatū me ngā hui nui a te Kīngitanga. 

Ngā panonitanga i te rautau-20

I ngā tau tōmua o te rautau 20 ka tīmata ngā kapa ki te mahi waiata-ā-ringa hou. He huhua ngā waiata i titoa i taua wā. 

Nō te whatinga mai o te Pakanga Tuatahi o te Ao i āki atu a Āpirana Ngata ki ngā kapa haka kia kohi moni mō te Tahua Pūtea mō ngā Hōia Māori. I kohia e ia ngā waiata me ngā kōrero maha. 

Ko ngā kākahu kapa haka he whenumitanga o ngā kākahu tawhito me ngā kākahu hou. Ko te piupiu, ko te tātua, ko te tīpare. Ka kaha whakamahi ngā kapa i ngā puoro tauiwi, ko te rakuraku te nuinga. 

Ngā rōpū tāone me ngā whakataetae

Nō te nekehanga a te Māori ki ngā tāone, tū ai ngā kapa haka ki ngā tāone. Nā konei i āhei atu te hunga noho tāone ki tō rātou taha Māori. I te nuinga o te wā nō ngā iwi maha ngā kaihaka o ēnei kapa. 

I te whakanuitanga o te rā o Waitangi i te tau 1934, ka tū tētahi whakataetae kapa haka. I tū ngā whakataetae puta noa i te motu, ā, nō te tau 1972 ka tū te Taiopenga Poronīhia tuatahi. Mai i te tau 1983 ka rāhuitia te whakataetae ki ngā Māori anake, ā, mai anō i te tau 2004, e mōhiotia ana ko Te Matatini. Neke atu i te 2,000 ngā kaihaka, ā, neke atu i te 30,000 ngā kaimātaki ka tae ki ēnei whakataetae, inā kē noa atu e mātaki ana mā te ipurangi.

Te kapa haka i te rautau 21

I te tau 2000 e ākona ana te kapa haka ki ngā whare wānanga, ngā kura, ngā whakanōhanga kē atu hoki, pērā i te ope taua. Ka rerekē haere te āhua o te kapa haka, ā, ko ngā titonga haka, waiata hoki ka pā ki ngā kaupapa hou pērā i te tōrangapū.