Ten artykuł dotyczy osoby. Zobacz też:Inne artykuły związane z nazwą „Zawisza”. Zawisza Czarny na obrazieBitwa pod Grunwaldem, autorstwaJana Matejki, namalowanym w latach 1872–1878. | |
 HerbSulima | |
| Data i miejsce urodzenia | ok. 1370 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | 12 czerwca 1428 |
| Rodzice | |
| Małżeństwo | Barbara |
| Dzieci |
|
| Wojny i bitwy | |
| Administracja | Starostakruszwicki |
 | Zobacz w WikiźródłachhasłoZawisza w Encyklopedii staropolskiej |
Zawisza Czarny z Garbowa herbuSulima (łac.Zawissius Niger de Garbow, ur. ok.1370 wGarbowie, zm.12 czerwca1428 podGołąbcem[1][2][3]) –rycerz, niepokonany w licznychturniejach, symbol cnót rycerskich[4]; delegat naSobór w Konstancji, uczestnik wojen zzakonem krzyżackim, Turkami ihusytami,starostakruszwicki od 1417, starostaspiski od 1420 r.
Rodzicami Zawiszy byli Dorota i Mikołaj zGarbowa, kasztelankonarski sieradzki. Mieli oni oprócz Zawiszy jeszcze dwóch młodszych synów:Jana zwanego Farurejem,starostęspiskiego istolnika krakowskiego orazPiotra Kruczka.
Żoną Zawiszy Czarnego była Barbara herbuPilawa, córka Macieja Maczudy z Lubstowa Małego herb Leszczyc[5] – bratanica biskupa krakowskiegoPiotra Wysza, którą poślubił około 1397 r. Historycy sugerują, że było to małżeństwo z rozsądku, choć przyznają też, że Zawisza w tym czasie musiał być już znacznym rycerzem, gdyż biskup krakowski nie zgodziłby się zapewne na małżeństwo bratanicy z kimś zwykłym.
Z ich małżeństwa przyszło na świat czterech synów: najstarszy Marcin,Stanisław z Rożnowa poległy wbitwie pod Warną w 1444[6], Zawisza[7] i najmłodszyJan z Rożnowa, starosta kolski, pojmany wbitwie pod Chojnicami w 1454 r. do niewoli (w której zmarł)[8]
Wielokrotnie brał udział w wyprawach przeciwkoTurkom, występując wraz ze swym bratemFarurejem w szeregach rycerstwa europejskiego, ściągany na te wyprawy przez króla Węgier,Zygmunta Luksemburskiego, z którego dworem był przez lata silnie związany.
Na wieść o szykującej się ostatecznej rozprawie zKrzyżakami powrócił do Polski. Uczestniczył wbitwie pod Grunwaldem i niewykluczone, że to właśnie Zawisza w krytycznym momencie bitwy uratował królewski sztandar, choć nie ma na to wyraźnych dowodów. Po bitwie Zawisza wystąpił razem zeŚciborem ze Ściborzyc z propozycją zawarcia pokoju między królem polskim i królem węgierskimZygmuntem Luksemburskim (układ wLubowli w 1411). W 1412 uczestniczył wraz z królemWładysławem Jagiełłą w uroczystym zjeździe monarchów wBudzie, występując również jako uczestnik zorganizowanego przy tej okazji wielkiegoturnieju rycerskiego. Nagrodą dla rycerza uznanego za najlepszego miał być rumak ze złotymi podkowami, dla najlepszego giermka rumak z podkowami srebrnymi. Wprawdzie Jan Długosz przedstawia rycerzy polskich, drużynowo, jako najlepszych. Główne nagrody przypadły rycerzowi ze Śląska i giermkowi z Austrii[9].
Będąc świetnym dyplomatą, a przez to jednym z najbardziej zaufanych ludzi królaWładysława Jagiełły, został wysłany jako jeden z sześciu posłów delegacji polskiej naSobór w Konstancji (1414–1418), gdzie wsławił się występując jako jeden z nielicznych obrońców sprawy i osobyJana Husa. 9 maja 1418 na Soborze w Konstancji w obecności papieża oświadczył, że czci króla polskiego będzie bronić „gębą i ręką” i uzyskał odMarcina V potępienie paszkwilu napisanego przez zakonnikaJana Falkenberga. Oszczercze pismo wobec króla Jagiełły i Polaków nosiło tytułSatyra przeciw herezji i innym nikczemnościom Polaków i ich króla Jagiełły[10].
Wielokrotnie posłował na dwórZygmunta Luksemburskiego. Podczas odbywania jednego ze swych licznych poselstw, przebywając na dworze tegoż władcy, dostał się do niewoli czeskiej podczaswalk pod Niemieckim Brodem, w czasie krucjaty przeciw husytom. Z niewoli tej został uwolniony, po wpłaceniu okupu[11].
W 1415 towarzyszył królowiZygmuntowi Luksemburskiemu podczas spotkania z królemFerdynandem I Aragońskim wPerpignan (stolicy hrabstwaRoussillon, zależnego odAragonii), gdzie pokonał w głośnym pojedynku rycerza Jana z Aragonii[12], wysadzając go z siodła jednym uderzeniemkopii. Utwierdziwszy w ten sposób sławę niepokonanego i najznakomitszego rycerza w Europie, chętnie był podejmowany na dworach władców europejskich.
W latach 1420–1422 walczył po stronie króla Węgier z czeskimihusytami.
W historii odnotowano również słynną ucztę, jaką wydał Zawisza Czarny na ulicy św. Jana w Krakowie dla monarchów biorących udział w uroczystościach zaślubinWładysława Jagiełły iZofii Holszańskiej w 1424. Wzięli w niej udział król rzymski, duński, polski, książęta mazowieccy, śląscy oraz inni dostojnicy.
W roli dowódcy oddziałów najemnych uczestniczył w wyprawie Zygmunta Luksemburskiego na Turków w 1428 i osłaniał odwrót tego władcy z pola walki podGolubacem (Gołąbcem); król Zygmunt posłał łódź dla Zawiszy i nakazał mu na nią wsiąść. Rycerz postanowił pozostać ze swoimi towarzyszami na polu bitewnym. Odesławszy łódź, ruszył z dwoma pieszymi przeciw wojsku tureckiemu. Został otoczony przez wroga i wzięty do tureckiej niewoli. Jak mówilegenda, przyczyną śmierci Zawiszy był konflikt między dwomajanczarami o to, czyim jeńcem był Zawisza. Podczas kłótni jeden z przeciwników wyciągnął szablę (jatagan) i obciął Zawiszy głowę.
Przyczynę śmierci Zawiszy Czarnego upatrywano jednak przede wszystkim w nieudolności króla Zygmunta Luksemburskiego jako naczelnego dowódcy tejże wyprawy.
Symboliczny pogrzeb Zawiszy odbył się w listopadzie 1428 roku wkościele franciszkanów wKrakowie.
Potomkowie Zawiszy Czarnego wywodzą się od jego syna Jana (ożenionego z MałgorzatąSzafraniec zPieskowej Skały) i wnuczkiBarbary z Rożnowa. Odnajdujemy wśród nich m.in. hetmanaStanisława Koniecpolskiego, sławnego zPotopu księciaBogusława Radziwiłła czy też słynnego zagończyka mjr.Henryka Hubala Dobrzańskiego.
Jan Długosz, kronikarz na dworzeKazimierza Jagiellończyka, napisał o Zawiszy:
Nie tylko w tej bitwie, w której pojmany zginął, ale we wszystkich wyprawach okazywał się rycerzem dzielnym i znakomitym, słynął odwagą i wielkimi czynami, w których nikt mu nie dorównywał. Był zaś w mowie słodki i ujmujący, tak że nie tylko ludzi zacnych i szlachetnych, ale barbarzyńców nawet swoją uprzejmością zniewalał. Miał przede wszystkim ten rzadki w sobie przymiot, że jak w bitwie najśmielszy zapał, tak w radzie najumiarkowańszą okazywał rozwagę. Godzien za swe bohaterskie dzieła nie moich słabych, ale i Homera samego pochwał.
Kanonik krakowski i poetaAdam Świnka po śmierci Zawiszy Czarnego ułożył po łacinie epitafium na jego cześć o treści:
Wolał krew mężnie przelać, niż życie ocalić.
Całe epitafium Zawiszy, zaczynające się odincipituArma tua fulgent, sed non hic ossa quiescunt, znalazło się w księdze XIRocznikówJana Długosza[13].
NatomiastZygmunt Luksemburski w liście do wielkiego księcia litewskiegoWitolda pisał po śmierci Zawiszy:
Rycerstwo straciło w Zawiszy najzręczniejszego i najobrotniejszego towarzysza i wodza. Jak to zresztą całemu światu wiadomo, najdzielniejszym był rycerzem, najdoświadczeńszym wojownikiem i wielkim dyplomatą. Domagają się jego znakomite czyny, ażeby zmarły ojciec w swych synach ożył i w swoim potomstwie.
Dla wielu pokoleń Polaków Zawisza Czarny stał się jednym z ważniejszych bohaterów narodowych, przede wszystkim symbolem niewzruszonej odwagi, nadzwyczajnej słowności i lojalności. Słynne stało się powiedzenie:Na nim ci jako na Zawiszy, czyliPolegaj jak na Zawiszy, które weszło doPrawa Harcerskiego jako symbol solidności i niezawodności, do której dążą harcerze.
Zawisza Czarny jest tytułowym bohaterem:
Postać Zawiszy została przedstawiona również wKrzyżakachHenryka Sienkiewicza, wWeseluStanisława Wyspiańskiego, w opowiadaniu Teodora Jeske-Choińskiego pt.Triumf Zawiszy Czarnego,Trylogii husyckiejAndrzeja Sapkowskiego, a także w cyklu krzyżackimDariusza Domagalskiego.
Postać Zawiszy Czarnego występuje w filmieKrzyżacy w reżyseriiAleksandra Forda. W jego postać wcielił sięCezary Julski. W serialu historycznymKrólewskie sny w jego rolę wciela sięWojciech Kostecki, zaś w serialuKorona królów gra goRobert Jarociński.
W grach komputerowych:
| Wydarzenia | |
|---|---|
| Postacie (Polska iLitwa) | |
| Postacie (Węgry) | |
| Postacie (Zakon krzyżacki) |