Zamek – zespół elementów warownych i budynków mieszkalnych powiązanych w zamkniętyobwód obronny, powstały w ustrojufeudalnym jako ośrodek władzyksiążęcej, siedziba możnowładcy, siedzibarycerza lub placówka militarna[1]. Zasadniczą cechę takiego zespołu stanowi zamknięty obwód obronny, początkowo w postaciwałów lub konstrukcji drewniano-ziemnej, a w następnych okresach murowany[2].
Janusz Bogdanowski zaproponował następującą definicję: zamek to samodzielne dzieło obronne o zabudowie zwartej, powstałe w okresieśredniowiecza, łączące dominującą funkcję obronną z mieszkalną i gospodarczą. Kompleks ten przystosowany był do obrony zamkniętym obwodem obronnym.
Polska nazwa „zamek” pochodzi odzamykania drogi lub „zamknięcia”. Pojawiła się w pierwszej połowie XIV wieku i zastępowano nią nazwy łacińskiecastrum,castellum iarx.
ufortyfikowane wejścia, często rozbudowane o kraty, mosty zwodzone,wykusze iwieże,
na zewnątrz murów małe i wysoko umieszczone otwory okienne,
kaplica,
dziedziniec,
na zewnątrz zamku przeszkody terenowe, jak: dodatkowe mury,fosy, wały, mosty zwodzone oraz ewentualnie dodatkowefortyfikacje,bastiony, teren wyrównany, pozbawiony trwałych lub wysokich budowli, wysokich drzew itp.,
Zaplecze gospodarcze zamku średniowiecznego stanowiło podzamcze[2]. W skład zamku oprócz pomieszczeń mieszkalnych wchodziły także pomieszczenia specjalne, np.: magazyny, warsztaty,stajnie,prochownie, więzienia, kuźnie itd.[2] Pomieszczenia mieszkalne należały do stałych mieszkańców zamku oraz do obsadzającej zamek załogi[2].
Na przełomie XII i XIII wieku miał miejsce proces modernizacji siedzib książęcych poszerzających program funkcjonalny istniejącychgrodów drewniano-ziemnych[2]. Początkowy etap rozwoju zamków w Polsce należy łączyć z budową przed 1238 rokiem zamku w Legnicy przez piastowskiego księcia Henryka Brodatego, który to zamek swoją wielkością mógł się zaliczać do największych w Europie Środkowej. Wkrótce nowe murowane urządzenia obronne powstały także weWleniu, wKrakowie na Wawelu, naOstrowie Tumskim we Wrocławiu, po 1228 roku wOpolu. Część badaczy za wczesne obiekty uważa także zamki wRokitnicy, Krośnie Odrzańskim i Wierzbnej. Początkowo charakterystyczne dla zamków elementy umieszczono w obrębie funkcjonujących grodów drewniano-ziemnych, w związku z czym pierwsze zamki miały kształt nieregularny dostosowujący się do istniejących starszych wałów[2]. Po połowie XIII wieku zarzucono także budowę palatiów, które należy łączyć raczej z wcześniejszą epoką[2]. W XIII-wiecznej przestrzeni budowlanej w Europie Środkowo-Wschodniej pojawiły się tzw.zamki typu przejściowego. Określa się tym terminem obiekty warowne z tradycyjnymi ziemno-drewnianymi obwodami wałów obronnych z wieżami, poprzedzonymi fosami oraz z wewnętrzną zabudową wykonaną techniką szachulcową. Ich zaletą były względnie niskie koszty związane z przeprowadzeniem inwestycji budowlanych. Przykładami zamków tego typu są obiekty warowne np. wPieszycach,Marczowie,Płoszczynie,Gradówku iKamiennej Górze,Błoniu,Piekarach.
NaPomorzu Zachodnim za pierwsze zamki można uznać siedziby zakonu templariuszy: obronne folwarki wRurce iChwarszczanach powstałe po 1248 r., natomiast pierwszymi rycerskimi zamkami na Pomorzu Zachodnim były powstałe około 1280 roku zamki wPłotach (o regularnym kształcie),Nowogardzie i po 1282 roku wŚwidwinie.
Następnym etapem gwałtownego rozwoju zamków na ziemiach polskich był okres od 1320 roku do 1410 roku, tj. po przejęciu inicjatywy budowlanej przez władców Polski, ze szczególnym wskazaniem okresu panowania króla Kazimierza Wielkiego, który w ciągu 37 lat wybudował około 36 zamków (m.in.w Sandomierzu,Przedborzu iOpocznie). W tym też okresie zaczęły powstawać zamki na Mazowszu, gdzie zbudowanozamek w Rawie Mazowieckiej oraz wCzersku, Warszawie,Ciechanowie iLiwie. Zamki powstają też w tym okresie naKresach. Przykładami mogą być tuLwów,Halicz,Włodzimierz,Kamieniec Podolski,Buczacz,Jazłowiec i inne. W tym też czasie szczyt rozwoju budownictwa zamkowego ma miejsce na terenach państwa zakonu krzyżackiego, gdzie wykształca się model zamku konwentualnego (np. Radzyń Chełmiński, Gniew), zakończony budową zamku wRagnecie w 1409 roku. Na terenie Pomorza Zachodniego duży wpływ na architekturę zamkową miały zamki zakonu joannitów (Swobnica) oraz zamki rycerskie.
Kolejny etap rozwoju historycznego zamków to okres rozpowszechniania się broni palnej, co spowodowało znaczne modernizacje w istniejących obiektach (np.Zamek w Golubiu,Baszta Senatorska na Wawelu) lub budowę nowego typu zamków, jak np. zbudowany po 1398 rokuZamek w Bytowie,Zamek Dybów koło Torunia,Wenecji koło Żnina,Bobrownikach. W tym też okresie większe znaczenie zaczyna się przywiązywać do wygody mieszkańców zamków czego przykładem są zamki prywatne np. w Oporowie, Borysławicach, Gosławicach,Dębnie i jeden z najwspanialszych polskich prywatnych zamków XV-wiecznych zbudowany wPińczowie.
Z czasem część zamków zmieniła swoje funkcje, a co za tym idzie wygląd, stając się w wyniku przebudowypałacami, natomiast w czasach nowożytnych typowe militarne funkcje zamków przejęłytwierdze[2]. Umownie przyjmuje się, że zamki zaprzestano budować około 1530 roku, gdy w związku z rozwojembroni palnej ich rolę przejęły twierdzebastionowe, z których najwcześniejszych przykładów jestbeluardzamku w Rożnowie z 1555 roku. Inne przykłady toKrzyżtopór,Zamek w Tykocinie,Danków,Pilica,Brody,Łańcut,Zamość,Stanisławów,Wiśniowiec,Birże,Dubno,Połonne,Kudak,Zbaraż,Złoczów. Często jednak nowe obiekty zachowały nazwę „zamek” – nie mając jednak już zbyt wiele wspólnego z zamkami średniowiecznymi (np. tzw. „zamki romantyczne” budowane w stylu neogotyckim w XIX wieku)[2].
Łuczyński Romuald,Zamki, dwory i pałace w Sudetach. Legnica: Stowarzyszenie „Wspólnota Akademicka”, 2008,ISBN 978-83-89102-63-8.
Torbus Tomasz,Zamki konwentualne w państwie krzyżackim w Prusach, Gdańsk 2014.
SławomirS.JóźwiakSławomirS.,JanuszJ.TrupindaJanuszJ.,Krzyżackie zamki komturskie w Prusach. Topografia i układ przestrzenny na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2012,ISBN 978-83-231-2896-0,OCLC812677814. Brak numerów stron w książce
Haftka Mieczysław,Zamki krzyżackie w Polsce.Szkice z Dziejów, Malbork: Muzeum Zamkowe w Malborku, 1999.ISBN 83-86-206-27-6.
Antkowiak Włodzimierz, Lamparski Piotr,Zamki i strażnice krzyżackie Ziemi Chełmińskiej.
Kajzer Leszek,Zamki i dwory obronne w Polsce centralnej, DiG, Warszawa 2004.
Kajzer Leszek,Zamki i społeczeństwo. Przemiany architektury i budownictwa obronnego w Polsce w X-XVIII wieku,Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1993.
Marszałek J.,Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach, Wydawnictwo Stanisław Kryciński, Warszawa 1993.
Radacki Zbigniew,Średniowieczne zamki Pomorza Zachodniego, PWN, Warszawa 1976.
Radacki Zbigniew,Średniowieczne zamki na Pomorzu Zachodnim – Suplement do monografii z 1976 roku, [w:] Materiały Zachodniopomorskie – Nowa Seria – Historia Sztuki Tom II/III 2005/2006 z. 2 (2006).
Chorowska Małgorzata,Rezydencje średniowieczne na Śląsku: Zamki, pałace, wieże mieszkalne, 2003.
Boguszewicz Artur,Fortyfikacje południowego pogranicza księstwa świdnicko-jaworskiego w XIII i na początku XIV w.
Siedziby biskupów krakowskich na terenie dawnego województwa sandomierskiego, [w:] Materiały z sesji naukowej Kielce 20 IX 1997. Redakcja naukowa: Leszek Kajzer, Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Kielcach, Kielce 1997,ISBN 83-901551-8-4.
Przemiany architektury rezydencjonalnej w XV–XVIII w. na terenie dawnego województwa sandomierskiego, red. L. Adamczyk, Kielce 2000.
Kołodziejski Stanisław,Zamki fundacji Kazimierza Wielkiego na terenie dawnego województwa sandomierskiego. Wstęp do problematyki badań.
Proksa Michał,Studia nad zamkami i dworami ziemi przemyskiej od połowy XIV do początków XVIII wieku.
Adamczyk Jan Leszek,Fortyfikacje stałe na polskim przedmurzu od połowy XV do końca XVII wieku.
Rolska-Boruch Irena,Domy pańskie” na Lubelszczyźnie od późnego gotyku do wczesnego baroku.
Rolska-Boruch Irena,Siedziby szlacheckie i magnackie na ziemiach zwanych lubelszczyzną 1500–1700.
%2c_Wales_05.jpg)
.JPG)
.jpg)
