.PNG)
Wolna elekcja – wybórmonarchy nieprzestrzegający zasadsukcesji dynastycznej. WRzeczypospolitej Obojga Narodów przybyła na pole elekcyjne w trybiepospolitego ruszenia,szlachta[1] głosowaławojewództwami w obecności posłów, którzy zanosili jej głosy doSenatu: wybór króla ogłaszałmarszałek, mianował natomiastprymas Polski.Senatorowie wiedli najważniejszą rolę w ustalaniu ostatecznych wyników wolnej elekcji[2].
Pierwsza wolna elekcja w Polsce odbyła się w roku 1573 we wsiKamion pod Warszawą[3], rok po bezpotomnej śmierci ostatniego z Jagiellonów –Zygmunta II Augusta. Później ustalonostałe miejsce, w którym odbywała się elekcja – była to wieśWola podWarszawą. Jednak w 1733 roku na polach wsi Kamion odbyła się jeszcze jedna elekcja, w trakcie której na króla wybranoAugusta III Sasa[3].
Monarchia polska, elekcyjna od 1572 roku, za panowania królów z dynastiiWazów nabrała charakteru monarchii dziedziczno-elekcyjnej[4].
Od zawarciaunii lubelskiej (1569) każdy nowo koronowanykról Polski zostawałwładcą Litwy z urzędu i nigdy nie był podnoszony naWielkie Księstwo Litewskie[5].
Pierwsza udokumentowana elekcja na tron Polski odbyła się w roku 1386, a osobą która została wybrana na władcę ówczesnego państwa polskiego byłWładysław Jagiełło. KrólZygmunt I Stary wydał dwa statuty w latach 1530 i 1538, którymi ustanowił raz na zawszeelekcjęviritim. Na elekcję mógł przybyć każdy kto by chciał (unusquisque qui vellet) a elekcja ma być wolna (electio Regis libera)[6]. Ostatni król zdynastiiJagiellonów – Zygmunt II August zmarł 7 lipca 1572 roku. Otwierało to nowy okres w dziejachmonarchii w Rzeczypospolitej – w Polsce nastałobezkrólewie.
Wygaśnięcie rodu Jagiellonów i związany z tym kryzys dynastyczny stał się testem trwałości państwa szlacheckiego. Obawiano się, że przedłużający się okres braku monarchy może źle wpłynąć na całą Rzeczpospolitą, a może nawet doprowadzić do jej upadku. Choć wielu możnych liczyło się z możliwością wygaśnięciadynastii, nie istniały żadne ustalone metody postępowania w takiej sytuacji.Bezkrólewie stało się jednak rzeczywistością. W tej sytuacjiszlachta podjęła próbę rozwiązania problemu bezkrólewia. Chodziło nie tylko o rozważenie kandydatów na nowego władcę, ale też o ustalenie sposobu jego wyboru, a także stworzenie takich mechanizmów, które gwarantowałyby, że nowy król nie naruszy zasad „złotej wolności”.Szlachta musiała przygotować umowę, dzięki której nie utraciłaby swoich wielkich przywilejów, a przy okazji zdołałaby zyskać pewne dodatkowe korzyści. Chodziło także o ochronę osiągnięćRzeczypospolitej Obojga Narodów, takich jaktolerancja wyznaniowa, a także zabezpieczenie kraju na wypadek samowolnych decyzji króla czy konieczności prowadzenia wojny. W końcu jednak, pomimo lekkich sporów między szlachtą, magnatami i duchowieństwem, znaleziono porozumienie. Postanowiono, że do czasu wyboru następnego króla będą obowiązywać następujące ustalenia:
Lecz najważniejszym wynikiem tego porozumienia między szlachtą było ustalenie, iż wybór na króla będzie się odbywał przez elekcję, której ostateczną formę ustalono nasejmie konwokacyjnym w 1573. Wybory miały być powszechne w obrębie stanu szlacheckiego (viritim, czyli „mąż w męża”). Inicjatorami pomysłu elekcji w systemieviritim była szlachta małopolska, a dokładniej: wojewoda sandomierskiPiotr Zborowski, wojewoda krakowskiJan Firlej oraz kasztelan lubelskiStanisław Słupecki. Mieli oni „swojego człowieka” w sejmie – był toJan Zamoyski (który został później wielkimkanclerzem koronnym ihetmanem), który ze wszystkich sił próbował przeforsować ten system elekcji. I rzeczywiście mu się udało, dzięki poparciu tego pomysłu także przez duchowieństwo, które było zaniepokojone dużą liczbą protestantów zasiadających w senacie.
Od tej pory wybieranie monarchy nazywało się wolną elekcją, i w istocie była ona wolna, mógł w niej uczestniczyć każdy szlachcic, a nie tak jak w przeszłości tylko członkowie sejmu.
Pierwsza wolna elekcja zgromadziła rekordowo dużo szlachty (40–50 tys.), na następne nie przyjeżdżało już tak wielu głosujących. Na drugiej wolnej elekcji, która odbyła się w 1575 r. w porównaniu do pierwszej stawiło się tylko 12 tys. osób (zPrus Królewskich przybyły zaledwie 2 osoby). Na elekcję 1668 przybyło pieszo aż 2 tysiące Mazurów – biednej szlachty mazowieckiej nie stać było na konie, a do Warszawy mieli blisko.
Wolna elekcja była systemem, który osłabiał władzękróla. Stawała się powodem do kłótni między głosującymi województwami (spory o kandydatów do tronu), a przede wszystkim dawała możliwość ingerowania obcym dynastiom w sprawy państwa polsko-litewskiego. Projekt reformy elekcji w 1589 został odrzucony[7], podobnie choć z innych przyczyn kolejny w latach 1661–1662[8].
Konstytucja 3 maja z uwagi nadoznane klęski bezkrólewiów peryodycznie rząd wywracających wprowadzałatron elekcyjnym przez familie, uznając elektora saskiegoFryderyka Augusta za następcę Poniatowskiego, wobec braku męskich potomków elektora następcą miał być jego zięćza zgodą stanów zgromadzonych,córce jego dobrany (...)zachowując przy narodzie prawo, żadnej preskrypcyi podpadać nie mogące, wybrania do tronu drugiego domu po wygaśnieniu pierwszego (art. VII), co 25 lat miano rozważać poprawki do Konstytucji (art. VI).
Do momentu ich zniesienia przezSejm Czteroletni w 1791 odbyło się 11 wolnych elekcji[12].
| Lp. | Początek bezkrólewia | Daty obradSejmu elekcyjnego | Najpoważniejsi kandydaci do korony | Data wyboru króla | Liczba głosów [13] | Wybrany władca | Uwagi |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. elekcja | 7 lipca 1572 (śmierć króla Zygmunta Augusta) | 5 kwietnia – 20 maja 1573 |
| 11 maja 1573 |  Henryk Walezy | Elekcja przeprowadzona na terenie wsiKamion. | |
| 2. elekcja | 12 maja 1575 (Koniec czasu wyznaczonego Henrykowi Walezemu na powrót do kraju) | od 8 listopada 1575 |
| 12 grudnia 1575 |  Maksymilian II Habsburg | Wybór dokonany bez zgody większości szlachty | |
| – | 13 grudnia 1575 |  Anna Jagiellonka | Wybrana nakróla Polski, ostatecznie dobrano jej za męża Stefana Batorego | ||||
| – | 15 grudnia 1575 | .jpg) Stefan Batory | Spór elekcyjny został rozwiązany na korzyść Batorego, dzięki szybkim działaniom i opieszałości cesarza. Dnia 6 kwietnia Batory przekroczył granicę Korony. 1 maja 1576 biskup kujawski Stanisław Karnkowski udzielił ślubu Annie Jagiellonce i Stefanowi Batoremu, a następnie koronował młodą parę | ||||
| 3. elekcja | 12 grudnia 1586 (Śmierć króla Stefana Batorego) | od 30 czerwca 1587 |
| 19 sierpnia 1587 | .jpg) Zygmunt III Waza | Doszło do podwójnej elekcji. 27 grudnia 1587 Zygmunt III Waza został koronowany na króla Polski. 24 stycznia 1588 roku Jan Zamoyski pokonał pustoszące pogranicze polsko-śląskie oddziały Maksymiliana Habsburga w bitwie pod Byczyną. Ostatecznie konflikt zakończył się na sejmie pacyfikacyjnym (od 6 marca do 23 kwietnia 1589 roku) na którym zwolennicy elekcji Habsburga przysięgli wierność królowi Zygmuntowi III | |
| 22 sierpnia 1587 |  Maksymilian III Habsburg | ||||||
| 4. elekcja | 30 kwietnia 1632 (Śmierć króla Zygmunta III) | od 27 września 1632 |
| 8 listopada 1632 | 3543 | .jpg) Władysław IV Waza | |
| 5. elekcja | 20 maja 1648 (Śmierć króla Władysława IV) | od 6 października 1648 | 20 listopada 1648 | 4352 |  Jan II Kazimierz Waza | ||
| 6. elekcja | 16 września 1668 (Abdykacja króla Jana II Kazimierza) | od 2 maja 1669 |
| 19 czerwca 1669 | 11271 |  Michał Korybut Wiśniowiecki | |
| 7. elekcja | 10 listopada 1673 (Śmierć króla Michała Korybuta) | od 20 kwietnia 1674 |
| 21 maja 1674 | 3450 |  Jan III Sobieski | |
| 8. elekcja | 17 czerwca 1696 (Śmierć króla Jana III) | maj 1697 |
| 27 czerwca 1697 |  Franciszek Ludwik Bourbon | Franciszka Ludwika wybrała większość szlachty, pozostali wybrali elektora saskiego. Podwójna elekcja zakończyła się w wyniku energicznych działań Sasa (szybkie wkroczenie do Rzeczypospolitej, wcześniejsze przejście na katolicyzm, przekupienie części szlachty) i nieudanych ruchów Francuzów (fiasko desantu pod Gdańskiem). | |
| 13641 |  August II Wettyn | ||||||
| 9. elekcja | styczeń 1704 (Detronizacja Augusta II przezkonfederację warszawską) | lipiec 1704 |
| 12 lipca 1704 |  Stanisław I Leszczyński | Elekcja nie w pełni legalna. Wybory odbyły się po detronizacji Augusta II, pod osłoną wojsk szwedzkich okupujących ziemie polskie podczasIII wojny północnej. W 1709 roku na tron powrócił August II. | |
| 10. elekcja | 1 lutego 1733 (Śmierć króla Augusta II) | sierpień 1733 |
| 12 września 1733 | 11697 | Stanisław I Leszczyński | Wybór Stanisława Leszczyńskiego nie został zaakceptowany przez część szlachty, jak i państw europejskich. Po wyborze króla doszło więc do zbrojnej interwencji sasko-rosyjskiej i przeprowadzenia nielegalnej w świetle prawa elekcji, podczas której 5 października, pod osłoną korpusu rosyjskiego generałaPiotra Lacy, ogłoszono Augusta III królem Polski we wsiKamion naPradze. Spowodowało to wypowiedzenie przez Francję wojny Austrii, stronnika elektora saskiego. Wojna między koalicjami Francji, Hiszpanii i Bawarii a Austrii, Rosji, Prus i Danii, zwanawojną o sukcesję polską (1733-1735) zakończyła się m.in. abdykacją Leszczyńskiego. |
| 5 października 1733 | 906[13] |  August III Wettyn | |||||
| 11. elekcja | 5 października 1763 (Śmierć króla Augusta III) | wrzesień 1764 |
| 12 września 1764 | 5320 |  Stanisław II August Poniatowski | Elekcja kontrolowana przez Cesarstwo Rosyjskie. |
| Informacje w projektach siostrzanych |
 Multimedia wWikimedia Commons |
 Teksty źródłowe wWikiźródłach |
 Definicje słownikowe wWikisłowniku |