Wielkie Księstwo Moskiewskie (ros. Великое княжество Московское,łac.Magnus Ducatus Moscuensis; potoczniepol.Moskwa, ros.Московия, łac.Moscovia lubMuscovia)[1][2] –państwowielkoruskie istniejące w latach 1263–1547, ze stolicą wMoskwie. Po raz pierwszyKsięstwo Moskiewskie zostało wydzielone w 1213 roku zWielkiego Księstwa Włodzimierskiego, po raz kolejny w 1263 roku z tego samego księstwa. Do około 1263 roku funkcjonowało jako księstwo dzielnicowe, następnie jako udzielne księstwo dziedziczne. Książęta moskiewscy byli od roku 1319 (z krótkimi okresami przerwy) zarówno wielkimi książętami włodzimierskimi i z tego tytułu przysługiwała im zwierzchność nad pozostałymi książętami ruskimi. W XIV wieku Księstwo Moskiewskie zostało podniesione do rangi wielkiego księstwa. W latach 1271–1480 zależne odZłotej Ordy.
Władcy moskiewscy z dynastiiRurykowiczów doprowadzili do wyzwolenia Wielkorusi spod panowania tatarskiego i rozpoczęli proces jednoczenia ziem ruskich, kończąc w XVI wieku okresrozbicia dzielnicowego Rusi, kiedy to Wielkie Księstwo Moskiewskie stało się jedynym niezawisłym państwem ruskim. Po podbojuBizancjum,Bałkanów iKaukazu przez Turków Wielkie Księstwo Moskiewskie stało się także jedynym niepodległym państwem prawosławnym na świecie. Moskwa zaczęła aspirować do roli spadkobierczyni Bizancjum i stolicy świata prawosławnego, co wyrażono m.in. wteorii trzech Rzymów. W 1547 roku odbyła się koronacja wielkiego księcia moskiewskiegoIwana IV Groźnego na „cara wszech Rusi”, co dało początekCarstwu Rosyjskiemu. Carowie rosyjscy nadal jednak używali tytułów m.in. wielkich książąt moskiewskich i włodzimierskich aż do upadku monarchii w Rosji w 1917 roku.
Początkowo funkcjonowało jako „Księstwo Moskiewskie”. Według różnych źródeł w latach 1328–1389 Księstwo Moskiewskie zostało podniesione do rangi wielkiego księstwa, jednak w rosyjskiej tytulaturze monarszej epitet „moskiewski” wymieniany był cały czas dopiero za „wielkim księciem włodzimierskim”. W 1432 roku Wasyl II Ślepy został pierwszym wielkim księciem koronowanym w Moskwie, a nie we Włodzimierzu.
Zwierzchność wielkich książąt kijowskich i później włodzimierskich nad pozostałymi księstwami ruskimi była wyrażana m.in. za pomocą tytułu „wielki książę kijowski (i/lub) włodzimierski i wszech Rusi”. Około 1305 roku pojawił się tytuł „wielki książę wszech Rusi”, używany przez wielkich książąt włodzimierskich, twerskich i moskiewskich:Michała III Jarosławicza,Iwana I Kalitę,Siemiona Dumnego iWasyla I Dymitrowicza. Około 1446 roku wprowadzono tytuł „hospodara wszech Rusi” stosowany kolejno przez wielkich książąt moskiewskich:Dymitra Szemiakę,Wasyla II Ślepego,Iwana III Srogiego iWasyla III. Począwszy od XI wieku wobec wielkich książąt zaczęto na Rusi używać nieformalnego tytułu „car”, początkowo sporadycznie, a od czasów Iwana III Srogiego tytuł ten był stosowany już regularnie i pojawił się w stosunkach dyplomatycznych z niektórymi państwami[3][4]. Pierwszym władcą koronowanym na „cara wszech Rusi” został w 1547 roku Iwan IV Groźny.
W 1503 roku, w rozejmie przerywającymwojnę litewsko-moskiewską,Wielkie Księstwo Litewskie uznało Iwana III Srogiego za „hospodara wszystkiej Rusi”, jednakRzeczpospolita Obojga Narodów w okresie późniejszym nie uznawała tytułów ani cara ani cesarza Rosji. W nazewnictwie nadal używano nazwy Wielkie Księstwo Moskiewskie wobec całej Rosji. Uległo to zmianie nasejmie konwokacyjnym w 1764 roku, gdy posłowie ustąpili pod naciskiemKatarzyny II[5]. W okresie rozbiorów Rosja wykorzystała uznanie tych tytułów jako pretekst, do składania żądań terytorialnych wobec ziem ruskich należących do Rzeczypospolitej.
Na średniowiecznej Rusi herby państwowe nie były używane, a sama tradycja herbowa była początkowo obca dla Rusinów. Chorągwie ruskie sprzed 1547 roku nie uległy zachowaniu, brakuje także ich rzetelnych opisów. Na Rusi szeroko używane były znaki i inskrypcje własnościowe oraz pieczęcie książęce. System heraldyczny w państwie rosyjskim został przyjęty dopiero w czasie panowania caraAleksego I (1645–1676) i rozwinięty w okresie rządówPiotra I Wielkiego (1682–1725).
Pierwszymi niepatronalnymi godłami wielkich książąt moskiewskich byłaPogoń i następnie wizerunekśw. Jerzego Zwycięzcy, nazywanego w wiekach późniejszych popularnie „jeźdźcem smokobójcą” i będącego podstawowym wariantemPogoni Ruskiej. Dwugłowy orzeł został przyjęty przez Wielkie Księstwo Moskiewskie po zawarciu małżeństwa przezIwana III Srogiego z ostatnią dziedziczką tronu bizantyjskiegoZofią Paleolog w 1472 roku. Od tej chwili władcy Wielkiego Księstwa stali się spadkobiercami Bizancjum i zaczęli regularnie używać herbu cesarzy bizantyjskich. Dwugłowy orzeł jako symbol państwowy został zatwierdzony w Sudiebniku z roku 1497. W okresie od Iwana III Srogiego do Aleksego I na pieczęciach wielkoksiążęcych pojawia się obok dwugłowego orłajednorożec, występujący niekiedy razem z Pogonią Ruską.
Pieczęć Iwana I Kality z około 1330 roku z jego patronem św.Janem Klimakiem i napisem „pieczęć wielkiego kniazia”
Pieczęć Siemiona Dumnego z około 1345 roku z jego patronem św.Szymonem Apostołem i tytułem „wielki kniaź wszech Rusi”
Po 1054 rokuRuś Kijowska uległarozbiciu dzielnicowemu dzieląc się na kilkadziesiąt księstw i dwie republiki, przy czym książęta, którym udało się zawładnąćKijowem byli w hierarchii feudalnej wyżej postawieni od pozostałych książąt i posługiwali się tytułemwielkiego księcia. W 1169 roku książęwłodzimierskiAndrzej I Bogolubski zdobył Kijów i tytuł wielkiego księcia[6]. Odmiennie od większości swoich poprzedników, nie przeniósł do tego miasta swej stolicy, lecz po opanowaniu Kijowa osadzał tam podległych sobie kniaziów. Główny ośrodek swego państwa pozostawił w rodzimymWłodzimierzu nad Klaźmą, który odtąd stał się stolicą wielkiego księstwa i przejął dominującą rolę Kijowa. Znaczenie Kijowa upadło ostatecznie w wyniku zniszczenia grodu przez Tatarów i przeniesienia stolicy metropolii prawosławnej z Włodzimierza do Moskwy w 1325 roku.
W XIII wieku rosło zagrożenieksięstw ruskich ze stronyZłotej Ordytatarskiej. Po klęsce sił rusko-połowieckich wbitwie nad Kałką w 1223 rokuBatu-chan podbił wszystkie ziemie ruskie z wyjątkiem księstwpołockiego ipińskiego orazRepubliki Nowogrodzkiej, która jednak została zmuszona do uznania zwierzchnictwa tatarskiego i opłacania rocznego trybutu. Tatarzy nie przejęli bezpośrednich rządów w podbitych księstwach, zadowolili się każdorazowym zatwierdzaniem kandydata do tronu książęcego weWłodzimierzu, który z kolei pełnił funkcje zwierzchnie nad resztą książąt i miał prawo zwracania się o pomoc do chana.
W XIII i XIV wieku niektóre z zachodnich, mniejszych księstw ruskich przeszły w strefę wpływów nabierającej znaczeniaLitwy. Litwa korzystając z rozbicia dzielnicowego i osłabienia Rusi walkami z Tatarami, wielokrotnie najeżdżała ziemie ruskie całkowicie podbijając księstwa połockie i pińskie[7][8]. Po klęsce poniesionej przez księstwo kijowskie w bitwie z wojskami litewskimi nad Irpieniem (1320[9]) Kijowszczyzna stała się zależna od Litwy, a w 1362 bezpośrednio do niej wcielona[10]. W wynikuwojny polsko-litewskiej (1340–1392) zostało zlikwidowaneksięstwo halicko-wołyńskie a jego terytorium rozdzielone pomiędzy Polskę i Litwę.
Księstwo moskiewskie zostałopo raz pierwszy wydzielone w 1213 roku przez Włodzimierza Wsiewołodowica, synaWsiewołoda Wielkie Gniazdo, który odebrał gród moskiewski swemu bratu, wielkiemu księciu włodzimierskiemuJerzemu II. W 1238 roku na tronie moskiewskim zasiadł syn wielkiego księcia Jerzego II – Włodzimierz Juriewicz. Przypuszczalnie w 1248 roku kniaźBorys Michajłowicz wcielił Księstwo Moskiewskie ponownie w skład Wielkiego Księstwa Włodzimierskiego.
W okresie panowaniatatarskiego wodzem dużej rangi i zręcznym politykiem okazał się wielki książę kijowski i włodzimierskiAleksander Newski, pochodzący zNowogrodu Wielkiego. W 1240 roku pokonałSzwedów wbitwie nad Newą, w 1242 roku rozgromiłna jeziorze Pejpuswojska krzyżackie oraz powstrzymał najeżdżające Ruś wojska litewskie. W 1252 r. otrzymał od chanaSartaka Wielkie Księstwo Włodzimierskie, a wraz z nim zwierzchnictwo nad wszystkimi księstwami ruskimi. Po śmierci Borysa Michajłowicza w 1263 roku z woli Aleksandra Newskiego ponownie wydzielono Księstwo Moskiewskie dla jego najmłodszego syna –Daniela Aleksandrowicza. Aleksander Newski był ostatnim wielkim księciem sprawującym rządy we Włodzimierzu i mającym faktyczną władzę nad większością księstw ruskich. Po jego śmierci doszło do kryzysu politycznego w Wielkim Księstwie Włodzimierskim i uniezależnienia się kolejnych dzielnic ruskich. Następni wielcy książęta byli koronowani za zgodą chana we Włodzimierzu, jednak bezpośrednie rządy sprawowali w księstwach, z których się wywodzili, a ich zwierzchność nad pozostałymi ziemiami była czysto formalna.
W początkowym okresie rządów Daniela Moskwa była niewielkim drewnianym grodem pośród lasów Środkowej RusiMonaster Daniłowski wMoskwie ufundowany w 1300 roku.
Z walk o sukcesję po Aleksandrze Newskim zwycięsko wyszło niewielkie wówczas Księstwo Moskiewskie, w którym od 1263 roku na tronie zasiadał najmłodszy syn Aleksandra,Daniel, założyciel moskiewskiej liniiRurykowiczów. Od tego momentu Księstwo Moskiewskie stało się monarchią dziedziczną. Daniel mając w dniu śmierci ojca trzy lata uzyskał pełnię władzy w księstwie dopiero w 1277 lub według innych źródeł w 1283 roku[11]. Nowy książę moskiewski odziedziczył imię po swym bliskim krewnymDanielu Halickim, zmarłym w 1264 roku lub, według innej wersji, otrzymał imię na cześć świętego Daniela Stility.
W latach 1300–1303 Daniel przyłączył do Księstwa Moskiewskiego znajdującą się tuż nad ujściemMoskwyKołomnę, a takżePeresław Zaleski i leżący na zachodzieMożajsk. Za panowania Daniela wybudowano w MoskwieMonaster Daniłowski – obecnie jedną z rezydencji patriarchów Moskwy i Wszechrusi. Na krótko przed swoją śmiercią książę przyjął śluby zakonne i kazał się pochować właśnie w tym monasterze.
Daniel zmarł w 1303 roku pozostawiając tron swojemu najstarszemu synowiJerzemu III. W tym samym roku zmarł także wielki książę włodzimierskiAndrzej III Aleksandrowicz, brat Daniela. Fakt ten postanowił wykorzystać Jerzy i uzyskać tytuł wielkiego księcia włodzimierskiego. Głównym przeciwnikiem okazał się jego kuzyn,książę twerskiMichał Jarosławicz (syn Jarosława III, brata Aleksandra Newskiego). Początkowo przewagę zdobył Michał, któregochanZłotej Ordy uznał za wielkiego księcia włodzimierskiego. Polityka Michała i Jerzego doprowadziła wkrótce na Rusi do wybuchuwojny domowej, która nie przyniosła rozstrzygnięcia.
W celu uzyskania przewagi nad Michałem, Jerzy wyruszył do stolicyZłotej OrdySaraj Batu aby zawrzeć sojusz z chanemOzbegiem. Pobyt Jerzego na dworze chana trwał dwa lata. W tym czasie książę zacieśnił stosunki z władcą Złotej Ordy, czego wynikiem było małżeństwo z siostrą Ozbega Agafią (Konczaką) i uznanie w 1317 roku Jerzego za wielkiego księcia włodzimierskiego. Obawiając się zjednoczenia Rusi, chanowie Złotej Ordy dążyli do skłócenia księstw ruskich. Przeciwko silniejszemu księciu twerskiemu Michałowi, Ozbeg wyniósł na wielkoksiążęcy tron włodzimierski właśnie Jerzego. W kolejnych walkach została przez Michała pojmana Agafia, żona Jerzego, która wkrótce zmarła w niewoli. Śmierć Agafii dała Jerzemu powód do oskarżenia Michała o spisek przeciw Ozbegowi. Michał został wezwany do Saraj Batu i przez Ozbega zgładzony. Pozbycie się rywala nie uchroniło jednak Jerzego od dalszych walk z jego następcami. W 1322 roku brat Michała i nowy książę twerskiDymitr Groźne Oczy uzyskał od chana Ozbegajarłyk na wielkie księstwo włodzimierskie. Po trzech latach Jerzy ponownie wyruszył do Saraj Batu aby wynegocjować nowy sojusz, jednakże na dworze chana padł ofiarą spisku Dymitra.
Jerzy III był dwukrotnie żonaty. Po raz pierwszy ożenił się w 1297 roku z kniahiniąrostowską. Jego drugą żoną była Agafia. Pozostawił córkę Zofię, która w 1320 roku poślubiła Konstantego – syna największego konkurenta Jerzego, księcia twerskiego Michała[12].
Po śmierci Jerzego III w Saraj Batu, władzę w Księstwie Moskiewskim przejął jego brat i zarazem najmłodszy syn DanielaIwan I Kalita, który położył podwaliny pod przyszłą potęgę Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. W 1328 roku przy pomocy Tatarów pokonał księciatwerskiegoAleksandra Michajłowicza i w tym samym roku uzyskał tytuł wielkiego księcia włodzimierskiego. Iwan Kalita kontynuował politykę swego poprzednika zmierzającą do powiększania moskiewskich posiadłości książęcych, jednak uczynił to w niespotykany dotąd sposób. Udzielał pożyczek finansowych innym kniaziom, żądając w zamian zabezpieczenia na miastach i wsiach. Gdy nie mogli spłacić pożyczki odmawiał prolongowania długu i przyłączał te terytoria do Księstwa Moskiewskiego.
W 1328 roku Kalita przeniósł stolicę Wielkiego Księstwa z Włodzimierza do rodzimej Moskwy, co dało początek Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu. Nadal jednak wielcy książęta moskiewscy (do końca XIV wieku) najpierw obejmowali władzę we Włodzimierzu i tytułowali się wielkimi książętami włodzimierskimi. W 1335 rokuRepublika Nowogrodzka uznała władzę Iwana Kality jako wielkiego księcia. Moskwa stała się wówczas głównym ośrodkiem politycznym, religijnym i kulturowym Rusi. Iwan Kalita ufortyfikował Moskwę i otoczył kreml nową, dębową palisadą. Ufundował m.in. kamiennysobór Zaśnięcia Matki Bożej w Moskwie. Skupowanie ziemi, fundowanie cerkwi i budowa fortyfikacji były jednakże kosztowne. W tym celu Iwan I skrzętnie gromadził fundusze (stąd jego przydomek „Kalita” – sakiewka) wykorzystując przy tym część trybutu przeznaczonego dla chana Złotej Ordy. Był to pierwszy przypadek, kiedy wielki książę podważył panowanie Złotej Ordy na Rusi.
Supremację polityczną Siemona uznała niemal natychmiast po śmierci Kality prawie cała Ruś. W chwili objęcia tronu Księstwo Moskiewskie znajdowało się w stanie wojny z Republiką Nowogrodzką, wynikającą z roszczeń finansowych Moskwy wobec Nowogrodu wysuniętych w okresie panowania Kality. Wojna zakończyła się wyprawą zbrojną na Nowogród, zapłatą kontrybucji na rzecz wielkiego księcia moskiewskiego i przyjęciem jego namiestnika. W 1348 roku doszło do wydzielenia się Republiki Pskowskiej z Republiki Nowogrodzkiej. Jedyną przyczyną, dla której Psków pozostawał do tej chwili w ramach państwa nowogrodzkiego były kwestie cerkiewne, szczególnie przynależność Pskowa do biskupstwa nowogrodzkiego. Wiec pskowski uznał władzę zwierzchnią wielkich książąt moskiewskich, przyjął namiestnika moskiewskiego i zobowiązał się obierać na księcia pskowskiego kandydatów, którzy będą się cieszyć zaufaniem Moskwy.
W czasie rządów Siemiona w państwie doszło do buntu wspieranych przez Litwę frakcji bojarskich, zaniepokojonych wzmocnieniem władzy wielkiego księcia. Siemion Dumny jednak pokonał szybko buntowników i rozpoczął wojnę z Wielkim Księstwem Litewskim, powstrzymując jego ekspansję na ziemie Rusi Północno-Wschodniej. W polityce zagranicznej umiejętnie wykorzystywał swoje kontakty z chanami tatarskimi. W 1351 roku udaremnił wcielenie Księstwa Smoleńskiego do Litwy. Do Księstwa Moskiewskiego przyłączono m.in.księstwo juriewskie.
Siemion Dumny prowadził zręczną politykę dynastyczną. Jego pierwszą żoną stała się Anstazja Giedyminówna, córka wielkiego księcia litewskiegoGiedymina. Następnie poślubił Marię Aleksandrównę, córkę największego rywala swego ojca na Rusi, wielkiego księcia twerskiegoAleksandra Michajłowicza. Jednocześnie swą jedyną córkę wydał za mąż za Wasyla Michajłowicza, protoplastę kaszyńskiej linii książąt twerskich. Więzi dynastyczne w znacznym stopniu przyczyniły się do wzmocnienia pozycji Moskwy na Rusi i obronienia jej niezależności względem Litwy wwojnie w latach 1368–1372.
Bitwa na Kulikowym Polu w roku 1380. Zwycięstwo Dymitra Dońskiego stało się początkiem końca panowania Złotej Ordy na Rusi
Po krótkotrwałych rządachIwana II Pięknego (1353–1359), władzę w państwie moskiewskim przejął jego synDymitr Doński. Za jego panowania Moskwa stała się głównym ośrodkiem integracyjnym na Rusi, a Wielkie Księstwo Włodzimierskie znalazło się w trwałym posiadaniu książąt moskiewskich. Moskwa odniosła znaczące zwycięstwa w wojnach ze Złotą Ordą, rozpoczynając koniec panowania tatarskiego na Rusi. Obok sukcesów, Dymitr Doński poniósł również porażki, tracąc zwierzchnictwo nad Wielkim Księstwem Twerskim i Księstwem Smoleńskim.
Za Dymitra Dońskiego wybudowano nowe mury kremla moskiewskiego z białego ciosanego kamienia. Dzieje i czyny Dymitra Dońskiego zostały opisane w XIV. wiecznym anonimowym utworze literackim „Słowo o żywocie i zgonie wielkiego kniazia Dymitra Iwanowicza, cara ruskiego”.
Wasyl I jako pierwszy uzyskał tytuł wielkiego księcia włodzimierskiego w formie dziedzictwa, niezależnie od Złotej Ordy, choć w praktyce musiał starać się ojarłyk. Wasyl I kontynuował proces unifikacji ziem ruskich i wspierał feudalizację stosunków społecznych na Rusi. W 1392 roku przyłączył do Moskwy księstwaniżnonowogrodzkie imuromskie, a w latach 1379–1397 –Kaługę,Wołogdę,Wielki Ustiug i ziemieKomi. W 1390 roku poślubiłZofię, jedyną córkę wielkiego księcia litewskiegoWitolda. Jego panowanie przypadło na okres największej potęgiWielkiego Księstwa Litewskiego. W latach 1406–1408 Wasyl I prowadził wojnę obronną z Litwą, w wyniku której w posiadanie Litwy weszły tzw.Księstwa Wierchowskie z miastami:Lubuck,Sierpiejsk,Kozielsk iOdojew. Musiał również uznać wpływy polityczne Litwy wPskowie iNowogrodzie. Jednocześnie Litwa nie zdecydowała się na bezpośredni atak na Moskwę, a państwo moskiewskie nie poniosło żadnych własnych strat terytorialnych. Do historii przeszło słynne „stanie na Ugrze” w 1408 roku, kiedy stojące naprzeciwko siebie wojska litewskie i wielkoruskie przez pół miesiąca nie mogły zdecydować się na rozpoczęcie bitwy. Córka Wasyla I,Anna wyszła za cesarza BizancjumJana VIII Paleologa.
Pawieł Czistiakow: Zofia Witoldówna na ślubie Wasyla II Ślepego w 1433 zrywa z Wasyla Kosookiego pas należący niegdyś doDymitra Dońskiego
W 1432 roku Wasyl II Ślepy jako pierwszy władca został koronowany na „wielkiego kniazia wszech Rusi” nie we Włodzimierzu, ale w Moskwie. Wasyl II Ślepy musiał toczyć walki o tron moskiewski, najpierw ze stryjemJerzym Dymitrowiczem, a po jego śmierci w 1434 z jego synami:Wasylem Kosookim iDymitrem Szemiaką. W roku 1432 poproszony o rozstrzygnięcie sporuchanZłotej OrdyUług Mehmed przyznał tytuł wielkiego księcia Wasylowi Ślepemu, ale pomimo to ten cztery razy tracił Moskwę: w latach 1433 i 1434 na rzecz Jerzego, ponownie w 1434 na rzecz Wasyla Kosookiego, a w 1446 na rzecz Dymitra Szemiaki. Wówczas, 16 lutego 1446 roku został oślepiony przez spiskowców. Tron moskiewski odzyskał po roku, lecz walki o niego trwały aż do śmierci ostatniego z wrogich mu kuzynów – Dymitra Szemiaki, tj. do 1453 (Wasyl Kosooki zmarł w 1448). Wojna domowa wyniszczyła państwo, ale poprzez konfiskatę majątków przeciwników także je scentralizowała. W trakcie swego panowania Wasyl II zniósł wszystkie małe księstwa udzielne w ramach Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. W wyniku serii zwycięskich wojen w latach 1441–1460 zapewnił zwierzchność Moskwy nad Wielkim Księstwem Suzdalskim i Niżnonowogrodzkim oraz republikami: Nowogrodzką, Pskowską i Wiacką. W 1449 roku Wasyl II Ślepy zawarł z królem Polski i wielkim księciem litewskimKazimierzem IV Jagiellończykiem traktat pokojowy, który zakończył ekspansywną politykę Litwy na wschód.
Nikołaj Szustow: Iwan III Srogi znosi igo tatarskie, rozdziera pismo chańskie i rozkazuje zgładzić posłów
Księstwo Moskiewskie, jako pierwsze, podjęło walkę z dominacjątatarską na Rusi. Pierwsze duże zwycięstwo nadTatarami odniosły wojska ruskie pod wodząDymitra Dońskiego w 1380 roku w bitwie naKulikowym Polu nadDonem. Od początku lat 20. XV wieku następował powolny rozkład Złotej Ordy. Około 1421 roku doszło do wydzielenia się ze Złotej OrdyChanatu Syberyjskiego, w roku 1428 Chanatu Uzbeckiego, w 1433Wielkiej Ordy, w 1438Chanatu Kazańskiego, w 1441Chanatu Krymskiego i na początku lat 40. XV wieku nastąpiło uniezależnienie sięOrdy Nogajskiej. Złota Orda przestała istnieć wraz ze śmiercią ostatniego chanaKüczük Mehmeda w 1459 roku. Chanowie Wielkiej Ordy, uważający się za spadkobierców Złotej Ordy podejmowali próby podporządkowania sobie pozostałych państw tatarskich i narzucili swe panowanie księstwom ruskim. W 1472 roku Iwan III zawarł sojusz z Chanatem Krymskim, przestał płacić podatki lennechanowi Wielkiej OrdyAhmedowi i jeszcze w tym samym roku, kosztem stosunkowo niewielkich strat, odparł jego wyprawę odwetową. W 1480 roku doszło do kolejnej wyprawy Wielkiej Ordy na Ruś istanięcia nad Ugrą. Sytuacja patowa pomiędzy wojskami Ahmeda oraz Iwana III została zakończona rezygnacją z agresji Wielkiej Ordy na Wielkie Księstwo Moskiewskie. Wydarzenie to traktowane jest jako symboliczny koniecjarzma mongolskiego na Rusi. W 1487 roku wojska Iwana III zdobyły Kazań i ustanowiły pierwsze w historii ruskie zwierzchnictwo nad częścią dawnej Złotej Ordy – Chanatem Kazańskim. Wielka Orda upadła ostatecznie w 1502 roku, pobita przez krymskich Tatarów.
Poczynając odIwana I Kality, władcy Wielkiego Księstwa Moskiewskiego zapoczątkowali długotrwały proces jednoczenia księstw ruskich, dokonywany w drodze dobrowolnych unii, zakupów terytoriów bądź podbojów. Na przeszkodzie realizacji jednoczenia ziem ruskich stanęła rozwijająca się potęgaWielkiego Księstwa Litewskiego (pozostającego od 1386 w unii personalnej zPolską), pod którego wpływami znalazły się dawne zachodnie ziemie Rusi Kijowskiej (m.in. od 1362 sam Kijów).
Dzieło zjednoczenia kontynuował intensywnieIwan III Srogi, przyłączając do swej domeny:Jarosław,Rostów,Twer iNowogród Wielki. W latach1492–1494 i1500–1503 Iwan III prowadził dwie wojny z Litwą o zwierzchnictwo nad zachodnimi i południowymi ziemiami ruskimi. Na mocy rozejmu zawartego w Moskwie w 1503 roku Wielkie Księstwo Litewskie straciło około ⅓ swojego terytorium. Do państwa moskiewskiego włączono wszystkieKsięstwa Wierchowskie,Księstwo czernihowskie iSiewierszczyznę, częśćKijowszczyzny, część Księstwa Mścisławskiego,Mglin, część Smoleńszczyzny i część Ziemi połockiej. Na mocy rozejmu państwo litewskie uznało także tytuł „hospodara (gosudara) wszech Rusi” przysługujący wielkim książętom moskiewskim. Wobec kolejnych klęsk osłabiona i zagrożona Litwa, zmuszona została do zacieśnienia związków z Polską podpisując w 1501 rokuunię mielnicką, angażując tym samym państwo polskie w serię długotrwałych konfliktów z Rosją.
Za Iwana III Wielkie Księstwo Moskiewskie stało się jednolitym państwem narodowym, została rozbudowanaMoskwa, jako stolica, a takżeKreml moskiewski, jako rezydencja władcy. Począwszy od końca XIV wieku państwo zaczęto coraz częściej nazywaćgrecką (bizantyjską) nazwą Rusi: Rossija –Rosja. W okresie tym nastąpiła również unifikacja prawa na Rusi. U podstaw nowegoSudiebnika Iwana III z 1497 roku legły m.in.Ruska Prawda (XI wiek), dźwińska i biełozierskaUstawnajagramota (1397, 1488) oraz pskowska i nowogrodzkaSudnaja gramota (1467, 1471).
W 1472 roku Iwan III Srogi poślubiłZofię Paleolog, bratanicę ostatniegocesarza bizantyjskiego,Konstantyna XI Dragazesa i ostatnią dziedziczkę tronu bizantyjskiego. Po upadkuCesarstwa Bizantyjskiego Wielkie Księstwo Moskiewskie zyskało na znaczeniu jako spadkobierca Bizancjum. Jako herb państwa przejęto bizantyjskiegodwugłowego orła oraz wprowadzono bizantyjski ceremoniał dworski. Zmiany te oficjalnie zatwierdzono w Sudiebniku z 1497 roku. Aspiracje Księstwa Moskiewskiego sformułowano w tezie o Moskwie jako„trzecim Rzymie”. W 1478 Iwan III jako pierwszy władca przyjął tytuł zarówno wielkiego księcia, jak icara Wszechrusi, choć dopieroIwan IV Groźny podniósł de facto państwo ruskie do rangi carstwa. Wielkie Księstwo Moskiewskie istniało formalnie do 1547 roku, kiedy to wielki książę moskiewski Iwan IV Groźny przyjął tytuł cara wszystkiej Rusi.
Sprawujący od 1505 roku rządyWasyl III dokończył dzieło jednoczenia kraju, przyłączając do swego państwa:Psków (1510),Smoleńsk (1514) iRiazań (1521). Wielkie Księstwo Moskiewskie stało się wówczas jedynym istniejącym państwem ruskim (zachodnie księstwa ruskie zostały wcześniej zajęte przez Litwę i Polskę) oraz jedynym niepodległym państwem prawosławnym na Świecie. Za Wasyla III zakończona została rozbudowaKremla, który otoczony zostałceglanym murem z wieżami. Zaznaczyło się również, po okresie wojennych zniszczeń, ożywienie kultury, piśmiennictwa i malarstwa.
Po śmierci Wasyla III, w czasie regencji jego żonyHeleny Glińskiej, bojarowie próbowali odzyskać swe wpływy i znaczenie. Helenie udało się zniweczyć spisekbojarów pod wodzą książątJurija Dmitrowskiego iAndrieja Starickiego – braci zmarłego Wasyla III, których wtrąciła do więzienia. W 1534 roku wybuchła kolejnawojna z Litwą. Helena związała się z obozemIwana Oboleńskiego Owcziny-Tielepniewa iDaniela, metropolity Moskwy. W 1535 roku przeprowadziła reformę finansów, wprowadzając jednolitą stopę monetarną. W 1536 roku podpisała zawieszenie broni zLitwą. Wzajemne porachunki, intrygi i spiski bojarów trwały kilkanaście lat, do czasu osiągnięcia pełnoletniości przez następcę tronu Iwana IV, który został koronowany na cara w 1547 roku.
Przez cały okres istnienia Wielkiego Księstwa Moskiewskiego dominującą w nim religią było prawosławie. W 1299 roku metropolitaMaksym przeniósł na stałe siedzibę metropolitów kijowskich z Kijowa doWłodzimierza (we Włodzimierzu czasowo rezydował jużCyryl II)[13]. Maksym następnie przeniósł biskupa włodzimierskiego Szymona do eparchii rostowskiej i sam objął obowiązki hierarchy włodzimierskiego. Dzięki efektownym rządomJerzego II prestiż Księstwa Moskiewskiego w XIV wieku nieustannie wzrastał. W 1325 roku następca Maksyma, metropolitaPiotr II przeniósł rezydencję metropolitów kijowskich z Włodziemierza nad Klaźmą do Moskwy i nakazał swoim następcom rezydować w tym samym miejscu[14]. Piotr II uważany bywa za pierwszego prawosławnego biskupa moskiewskiego, choć on sam posługiwał się tytułemmetropolity wszech Rusi[15].
Dymitr Doński walczył o zachowanie jednościmetropolii kijowskiej. Po śmierci metropolityAleksego w roku 1378 nie dopuścił początkowo do objęcia metropolii przez – wyznaczonego przezPatriarchat Konstantynopolitański – uważanego za stronnika LitwyCypriana, bezskutecznie usiłując uzyskać akceptację dla własnego kandydata. Następnie wezwał do Moskwy rezydującego w Kijowie Cypriana, który objął stolicę w 1381, lecz rok później powrócił do Kijowa. Sytuacja w Cerkwi nie unormowała się już do końca rządów Dymitra. Chaos ten był wywołany dążeniem do zachowania jedności metropolii kijowskiej i zachowania zwierzchnictwa rezydującego w Moskwie metropolity także nad prawosławnymi strukturami wWielkim Księstwie Litewskim (zapobieżenie istnieniu samodzielnejmetropolii litewskiej).
Dzięki staraniom Wasyla II Ślepego ruscy biskupi obrali w roku 1448 na metropolitę kijowskiegoJonasza. Wybór ten nie został potwierdzony przez patriarchę Konstantynopola i faktycznie oznaczał jednostronne ogłoszenieautokefalii metropolii. W 1452 roku Wasyl II prosił patriarchę o usankcjonowanie wyboru Jonasza, jednakupadek Konstantynopola w roku następnym uniemożliwił rozwiązanie całej sprawy[16]. Przed swoją śmiercią w 1461 metropolita Jonasz wskazałTeodozjusza jako najodpowiedniejszego kandydata na swojego następcę na katedrze. Wybór ten został w 1461 roku zatwierdzony przez sobór biskupów ruskich. Wybór Teodozjusza (podobnie jak w przypadku Jonasza) odbył się bez potwierdzenia ze strony patriarchy Konstantynopola, z tą jednak różnicą, że wielki książę moskiewski nawet się o nią nie ubiegał, a jedynie sam wyraził aprobatę dla decyzji biskupów. Wybór Jonasza został początkowo uznany w Polsce i Wielkim Księstwie Litewskim[16], co potwierdził w 1451 roku królKazimierz Jagiellończyk. Jednak w 1458 papież Pius II w porozumieniu z patriarchą Konstantynopola skierował do Kijowa unitęGrzegorza II[17]. Po przyjeździe Grzegorza w państwach polskim i litewskim przestano respektować zwierzchność Jonasza, co ostatecznie doprowadziło do podziału metropolii kijowskiej na kijowską i moskiewską. Grzegorz był uczniemmetropolity Izydora, zwolennikaunii florenckiej, przepędzonego z tego powodu z ziem Rusi Moskiewskiej, nieprzychylnie przyjętego również przez duchowieństwo i wiernych prawosławnym w Królestwie Polskim iWielkim Księstwie Litewskim. Nominacja Grzegorza na metropolitę kijowskiego zyskała aprobatę Kazimierza Jagiellończyka. Król polski dążył do tego, by Grzegorz II został uznany za zwierzchnika Kościoła prawosławnego na całych ziemiach ruskich, także w Wielkim Księstwie Moskiewskim, gdzie w 1448 na metropolitę kijowskiego wybrany zostałJonasz. Starania Kazimierza Jagiellończyka nie przyniosły rezultatu. Po powstaniu z inicjatywy króla polskiego alternatywnej metropolii w Kijowie, w roku 1458 zwierzchnicy dotychczasowej metropolii w Wielkim Księstwie Moskiewskim ogłosili się jedynymi kanonicznymi hierarchami prawosławnymi w całej metropolii kijowskiej.
Iwan Kalita był synem księcia moskiewskiegoDaniela, ten zaś synem wielkiego księcia włodzimierskiego, kijowskiego i nowogrodzkiegoAleksandra Newskiego, któryKsięstwo Moskiewskie dla swego najmłodszego syna Daniela wydzielił. Aleksander Newski był zaś synem wlk. ks. włodzimierskiego i kijowskiegoJarosława II, ten zaś synem wlk. ks. włodzimierskiegoWsiewołoda III, ten z kolei był synem wlk. ks. włodzimierskiego i kijowskiegoJerzego Dołgorukiego, ten zaś synem wlk. ks. kijowskiegoWłodzimierza II Monomacha, który był synem wlk. ks. kijowskiego, czernihowskiego, perejasławskiego, rostowskiego i suzdalskiegoWsiewołoda I, ten zaś synem wlk. ks. kijowskiegoJarosława I Mądrego, ten zaś synem wlk. ks. kijowskiegoWłodzimierza I Wielkiego, ten zaś wlk. ks. kijowskiegoŚwiatosława I, ten zaś wlk. ks. kijowskiegoIgora, który był jedynym synemRuryka, założyciela państwa ruskiego.
↑Московия, [w:] Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, Санкт-Петербург 1896, T. XIXa, s. 950, Cytat: Московия – название Великого княжества Московского у иностранцев, которые и ныне еще иногда под этим именем разумеют всю Россию. Такое же значение слову Москва придают иногда и русск. памятники. Так, в рассказах Густынской летописи (П. С. Л. II, 298–299) и Пролога (под 12-м февраля, в слове о митрополите Алексии) о событиях первой половины XII в. под Москвою разумеется вся северо-восточная Русь(ros.).typ?
↑V. Spečiūnas. Lietuvos valdovai (XIII-XVIII a.): enciklopedinis žinynas. Wilno, 2004. s. 15–78.
↑Encyclopedia Lituanica. Boston, 1970-1978, Vol.5 s. 395.
↑Historians disagree on exact dating: Maciej Stryjkowski provided 1320/21, Aleksandr Ivanovich Rogov argues for 1322, C.S. Rowell for 1323, Feliks Shabul’do for 1324, Romas Batūra for 1325.
↑B. Gudziak,Kryzys i reforma. Metropolia kijowska, patriarchat Konstantynopola i geneza unii brzeskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2008, 978-83-227-2899-4, s. 24.
↑abA. Mironowicz,Kościół prawosławny w państwie Piastów i Jagiellonów, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2003, s. 180.
↑Jakowenko N.:Historia Ukrainy. Od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, 2000, s. 134.ISBN 83-85854-54-1.
