Ten artykuł dotyczy wydarzenia. Zobacz też:obraz Jana Matejki.
Unia lubelska – porozumienie pomiędzy stanamiKorony Królestwa Polskiego iWielkiego Księstwa Litewskiego zawarte 1 lipca 1569 nasejmie walnym wLublinie. Określana jakounia realna, w odróżnieniu od poprzednich, wiążących oba państwa tylko osobą władcy (unia personalna). Została przyjęta 28 czerwca, a podpisana 1 lipca 1569, ostatecznieratyfikowana przez króla 4 lipca 1569. Artykuł 3 potwierdzenia unii lubelskiej przezZygmunta II Augusta z 4 lipca 1569 roku głosił,iż już Królestwo polskie i Wielkie Księstwo litewskie jest jedno nierozdzielne i nierożne ciało, a także nierożna, ale jedna a spolna Rzeczpospolita, która się ze dwu państw i narodów w jeden lud zniosła i spoiła[1]. W jej wyniku powstało państwo znane w historiografii jakoRzeczpospolita Obojga Narodów – ze wspólnym monarchą, herbem,sejmem, walutą, polityką zagraniczną i obronną – zachowano odrębny skarb, urzędy, wojsko i sądownictwo.
Akt unii lubelskiej przechowywany jest wArchiwum Głównym Akt Dawnych.
2 lutego 1386 roku na jednym z pierwszychsejmów walnych w LublinieJagiełło został wybrany królem Polski. Część badaczy uważa decyzje tego zjazdu za pierwszą unię polsko-litewską, bowiemw Krewie spisano jedynie wstępną umowę, zawierającą warunki, jakie miał spełnić Jagiełło, by mógł objąć polski tron[2].
Gdy w roku 1548 rządy w państwie objął koronowany jeszcze za życia ojca,Zygmunta I Starego,Zygmunt II August, wobec jego bezpotomności wyraźnie dało się zauważyć dążenie do bardziej ścisłego związku obu państw, związanych dotąd wyłącznie osobą panującego. Przywódcyruchu egzekucyjnego,Mikołaj Sienicki iRafał Leszczyński, na kolejnych sejmach w 1548 i 1550 roku podnosili postulaty wcielenia Wielkiego Księstwa Litewskiego do Korony Królestwa Polskiego (co zakładała jeszczeunia w Krewie z roku 1385),Prus Królewskich,Księstwa Oświęcimskiego iKsięstwa Zatorskiego.
Na przeszkodzie unifikacji monarchii jagiellońskiej stała jednak odrębność ustrojowa i administracyjno-prawna państwa litewskiego. W 1551 roku powołano specjalną komisję, która zajęła się nowelizacjąI Statutu Litewskiego z 1529 pod kątem reformy ustrojowej zbliżającej Wielkie Księstwo Litewskie do Królestwa Polskiego.
Nasejmie wWarszawie 13 marca 1564 roku królZygmunt II August odstąpiłKoronie Królestwa Polskiego swoje prawa sukcesyjne wWielkim Księstwie Litewskim[3].
W 1565 Zygmunt II August ustanowiłsejmiki powiatowe, a w 1566 zatwierdziłII Statut Litewski, w którym zrzekał się części swoich kompetencji na rzeczsejmu litewskiego, czym upodobnił go do sejmu koronnego.
Oba sejmy, począwszy od 1551 roku, wysyłały wzajemnie swoich delegatów. Zwołany wWarszawie w listopadzie 1563 sejm koronny, na którym obecnych było 28 delegatów Litwy, zajął się sprawą zawarcia nowej unii polsko-litewskiej. Na sejmie tym 12 lutego 1564 Zygmunt August scedował na Koronę Królestwa Polskiego dziedziczne prawoJagiellonów do władania Wielkim Księstwem Litewskim. Miało to ułatwić przyszłą elekcję władcy połączonego już państwa. Rozpoczęto prace mieszanej komisji polsko-litewskiej, która zajęła się opracowaniemformy około unii. O ilemagnaci iszlachta koronna byli zagorzałymi zwolennikami zawarcia nowej unii na korzystnych dla Polski warunkachunii mielnickiej z 1501, to panowie i szlachta litewska pragnęli nadal unii możliwie jak najluźniejszej. 13 marca spisanoreces w sprawie około unii, który zawierał minimum tego, na co godzili się Litwini. Obie strony zgodziły się na wspólną elekcję i koronację, utworzenie wspólnego sejmu, urzędów i wspólną politykę obronną. Jednak już wkrótce okazało się, że postanowienia te pozostały tylko na papierze, gdy Litwini zbojkotowali w 1564 mający je zatwierdzić sejm koronny wParczewie.
Zawarcie nowej unii walnie przyspieszyły wydarzenia międzynarodowe. Okazało się bowiem, że Wielkie Księstwo Litewskie nie było w stanie samodzielnie prowadzić wojny zRosjąIwana IV Groźnego. Trwająca od 1558wojna litewsko-rosyjska ukazała słabość państwa litewskiego, które z trudem znosiło kolejne ciosy wojsk moskiewskich. W ciągu 7 lat sojusznicza Polska wystawiła 300rot wojsk kosztem 2 milionów złotych, co zyskało jej na Litwie kolejnych zwolenników ścisłego związku obu państw. Dodatkowo ciężar wojny ponosiła głównie szlachta litewska, stanowiącapospolite ruszenie, i domagająca się z tego tytułu wzorem jej koronnej odpowiedniczki większego wpływu na rządy w państwie. Niespodziewanie, przeciwni zawarciu nowej unii pozostali tylko magnaci litewscy, którzy mogli najwięcej stracić na skutek nowego związku.
Zobacz też kategorię:Posłowie na sejm lubelski 1569.10 stycznia 1569 obrady naZamku Lubelskim rozpoczął sejm koronny pod laskąStanisława Sędziwoja Czarnkowskiego. Równolegle obradował też sejm litewski. Podstawą negocjacji był projektbiskupa krakowskiegoFilipa Padniewskiego, zakładający zawarcie bardzo luźnego związku w formieunii personalnej (wspólna elekcja), jedynie w celu prowadzenia wspólnej polityki obronnej. Nawet jednak i taka propozycja nie została przyjęta przez sejm litewski, zdominowany przez magnatów. 1 marca część możnowładców litewskich opuściła Lublin, wówczas opór litewski został w zasadzie przełamany, a sejm lubelski dokonał przy tyminkorporacji poszczególnych ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego.
5 marca, przy aprobacie litewskich posłów zPodlasia, sejm koronny przegłosował powtórne przyłączeniewojewództwa podlaskiego do Korony Królestwa Polskiego[4][5]. 26 maja do Korony włączonowojewództwo wołyńskie, a 6 czerwcawojewództwo kijowskie iwojewództwo bracławskie. Szlachcie ruskiej z tych województw pozwolono zachowaćswoje prawa i cieszyć się szerokimi wolnościami: językiem urzędowym na tych ziemiach miał być nadaljęzyk ruski, a szlachta ruska otrzymywała przywileje identyczne jak szlachta polska[6]. Status prawnyziem ukrainnych inkorporowanych zbliżony był doautonomii, a szlachta ruska uzyskała miejsca w polskim parlamencie[7]. Mimo szerokich swobód przyznanychRusinom na ziemiach ukrainnych doszło do niezadowolenia społecznego, które miało pewien wpływ na późniejszepowstania kozackie przeciw Rzeczypospolitej, z których największym byłoPowstanie Chmielnickiego.
Zastosowana przez króla metoda faktów dokonanych (inkorporacji ziem ruskich do Korony) zmusiła przedstawicieli litewskich do powrotu. 28 marca król zaaprobował nowy projekt unii opracowany przez sejm koronny. W kwietniu do Lublina wrócilistarosta generalny żmudzkiJan Hieronimowicz Chodkiewicz,wojewoda podlaskiMikołaj Kiszka,kasztelanwitebskiDominik Pac,krajczy wielki litewskiKrzysztof Radziwiłł Piorun imarszałek nadworny litewskiOstafi Bohdanowicz Wołłowicz. Zdecydowano zwołać na 10 maja sejmiki ziemskie litewskie, które miałyby udzielić swoich pełnomocnictw nowo wybranym posłom.
Rokowania wznowiono 7 czerwca, a już 28 czerwca uchwalono zawarcie nowej unii polsko-litewskiej. 1 lipca nastąpiła wymiana dokumentów i zaprzysiężenie podpisanego aktu. 4 lipca król wydał dyplom potwierdzający ten związek. Zaniepokojony poseł rosyjski jeszcze tego samego dnia doniósł carowi Iwanowi IV Groźnemu:jedinienje ich w tom, czto im stojati oto wsiech okrain zaodin (unia ta polega na tym, że wszystkie prowincje stanowić będą jedno)[8].
Zobacz też kategorię:Sygnatariusze unii lubelskiej 1569.
 | Zobacz multimedia związane z tematem:Unia lubelska |
Karolina Głowacka iHenryk Gmiterek,Unia Lubelska – jak dwa państwa i narody w jeden lud zniosła i spoiła?, kanał „Radio Naukowe” naYouTube, 29 czerwca 2023 [dostęp 2023-09-20].