Stambuł[2] (tur.İstanbul) – największe i najludniejsze miasto wTurcji oraz jej centrum kulturalne, handlowe i finansowe. Rozciąga się po obu stronach cieśniny morskiejBosfor, od północnego wybrzeżaMorza Marmara do południowego wybrzeżaMorza Czarnego. Położenie miejscowości zarówno weuropejskiejTracji, jak iazjatyckiejBitynii sprawia, że jest ona jedyną metropolią świata znajdującą się na dwóch kontynentach[3].
Jedno z największych miast świata, najludniejsze miasto Europy, stolicaprowincji Stambuł. Rozwinięty ośrodek przemysłowy, wytwarzający około ¼ produkcji kraju. Główne centrum finansoweTurcji, siedziba kilkudziesięciubanków igiełdy papierów wartościowych. Siedziba pięciuuniwersytetów, z których najstarszy –Uniwersytet Stambulski – został założony w 1863 roku.
W 2018 roku Stambuł odwiedziło 12,8 mln turystów z całego świata – był ósmym najczęściej odwiedzanym miastem na świecie[4].
Stambuł położony jest nad cieśninąBosfor imorzem Marmara. Zachodnia część miasta znajduje się wEuropie, wschodnia natomiast w Azji. Powierzchnia Stambułu wynosi 1539 km², zaś całej prowincji – 6220 km²[potrzebny przypis].
Miasto tworzą trzy części: część azjatycka, półwysep po stronie europejskiej na południe odZłotego Rogu oraz dzielnica Galata z tzw. Nowym Miastem. W części europejskiej znajdują się instytucje handlowe, zaś część azjatycka ma charakter dzielnicy mieszkaniowej.
Półwysep i Złoty Róg w czasach bizantyjskich
Obszar półwyspu odpowiada położeniu XV-wiecznego Konstantynopola, dzisiaj znajdują się tu dzielniceEminönü orazFatih. Półwysep otacza od południaMorze Marmara, a od wschodu cieśninaBosfor. Na Półwyspie znajdują się największe kościoły, najwspanialsze meczety i największe muzea. Na dwóch z siedmiu wzgórz, na których leży Stambuł, zbudowanoPałac Topkapı iMeczet Sultanahmet. Tu znajdują się równieżHipodrom,Hagia Sofia. Stare miasto jest otoczone murami miejskimi pochodzącymi z IV i V n.e. Mają kilka części: część nadmorska leży nad Morzem Marmara, lądowa ciągnie się odYedikule aż doZłotego Rogu.
Na północ odZłotego Rogu znajdują się historyczne dzielniceBeyoğlu iBeşiktaş, z pałacami sułtańskimi, willami: Ortaköy, Bebek położonymi nad brzegiem cieśniny. Na brzegu Bosforu, zarówno po stronie europejskiej, jak i azjatyckiej, bogaci Stambulczycy budowali luksusowe wille, zwaneyalı, służące za letnie rezydencje.
DystryktyÜsküdar iKadıköy znajdujące się w azjatyckiej części miasta, początkowo były niezależnymi miastami (podobnie jakBeyoğlu po europejskiej stronie).
Miasto znajduje się w strefieklimatu śródziemnomorskiego z pewnymi wpływamiklimatu kontynentalnego[5]; ciepłe i wilgotne lato, chłodna i deszczowa zima. Roczna suma opadów wynosi średnio 844 mm[6]. Zimą często występują opady śniegu. Okres letni trwa od czerwca do września. Najcieplejszym miesiącem jest sierpień, a najchłodniejszym styczeń. Miasto jest wietrzne, średnia prędkość wiatru wynosi 17 km/h. Najwyższą zarejestrowaną w mieście temperaturę 40,5°C odnotowywano 12 lipca 2000, najniższą zaś, −16,1°C, 9 lutego 1927[7].
Pierwsza nazwa miasta –Bizancjum (stgr.ΒυζάντιονByzantion) – pochodziła odimienia jego założyciela –Byzasa. W III wieku n.e. miasto nosiło nazwęAugusta Antonina, na cześć synaSeptymiusza Sewera –Antoniusza. CesarzKonstantyn I Wielki zmienił nazwę miasta naNova Roma, czyli Nowy Rzym, jednocześnie gruntownie przebudowując miasto. Inne nazwy z tego okresu to: Wschodni Rzym, Drugi Rzym,Roma Constantinopolitana.
NazwaKonstantynopol (gr.ΚωνσταντινούπολιςKonstantinupolis,łac.Constantinopolis,nowogr.ΚωνσταντινούποληKonstantinupoli), czyli „Miasto Konstantyna”, została po raz pierwszy użyta przez cesarzaTeodozjusza II i stała się oficjalną nazwą miasta przez cały okres bizantyński, używaną również w czasachImperium Osmańskiego.
W 1930 roku rząd turecki wystąpił z apelem do państw zachodnich o zaprzestanie używania formy Konstantynopol, a używanie tylko nazwyIstanbul, jednocześnie wymuszając stosowanie tej nazwy nowym prawem pocztowym[10]. W Imperium Osmańskim oraz w świecie arabskim miasto to istniało również pod nazwąKostantiniyye.
Nazwa Stambuł (İstanbul) pochodzi od zniekształconych przez Turków greckich słów:εἰς τὴν πόλινeis ten polin, oznaczających:do miasta. „Miastem” nazywali Bizantyjczycy stolicę cesarstwa, w czasach Konstantyna Wielkiego uważaną za najludniejsze miasto świata. Fraząeis ten polin ludy wschodu (Ormianie, Persowie, a za nimi Turcy) określały kierunek podróży do Konstantynopola od wielu wieków[11][12].
W krajach słowiańskich dawniej miasto było znane także jakoCarogród, w tekstach skandynawskichMiklagard[13].
Pierwsze ślady osadnictwa w okolicach Stambułu pochodzą zepoki kamienia i znajdują się w części azjatyckiej miasta. Pierwsza zorganizowana osada istniała wepoce brązu na terenie dzisiejszegopałacu Topkapı. Około680 p.n.e. uciekinierzy z greckiejMegary założyli kolonięChalkedon w azjatyckiej części.
Około660 p.n.e. inna grupa Greków pod przewodnictwemByzasa założyła po stronie europejskiej pierwszą większą miejscowość – obecnieSarayburnu, czyli „Cypel Pałacu” na Historycznym Półwyspie[14]. Dzięki korzystnemu położeniu geograficznemu miasto bardzo szybko się rozwijało. W 513 p.n.e. miasto zostało zdobyte przez wojska perskie. Od407 p.n.e. miasto należało doAten, a od 405 p.n.e. doSparty. W 227 p.n.e. po azjatyckiej stronie miasta zaczęli się osiedlaćGalowie.
Stambuł w wieku XIXW okresie Nowego Roku 2004/2005 wystawa jednocząca narodyUnited Buddy Bears udała się z miasta partnerskiegoBerlina do Stambułu. Stanęła w dzielnicy Beyoğlu.
Pod koniec XIV wieku pod mury miasta po raz pierwszy podeszliOsmanowie i zajęli okolice miasta. W 1390 roku wojskaBajazyda I oblegały miasto, następne oblężenie miało miejsce w 1422 roku pod dowództwemMurada II. Miasto zostało zdobyte przezTurków pod wodząMehmeda II 29 maja 1453 i stało się stolicą Imperium Osmańskiego. Gdy w 1517 roku Osmanowie podbili Egipt ikalifat został przeniesiony do Stambułu, miasto stało się centrum islamskiego świata. W XVI–XVIII wieku miasto ozdabiano pałacami, meczetami, kompleksami architektonicznymi. W XIX wieku, kiedy państwo czyniło próby europeizacji, zrezygnowano z tradycyjnej osmańskiej architektury, zastępując ją barokiem i rokoko. PoI wojnie światowej 15 marca 1919 roku do miasta wkroczyły wojskaalianckie.
W 1923 stolicę Republiki Tureckiej przeniesiono doAnkary. 28 marca 1930 roku miasto zostało oficjalnie nazwane Stambułem dla potrzeb kontaktów międzynarodowych.
Merem Stambułu i równocześnie gubernatorem miasta iprowincji stambulskiej od 2025 jestNuri Aslan[15]. Podział administracyjny miasta został ustalony w 1930 roku i przetrwał do 2008. 974,97 km² miasta znajduje się po europejskiej stronie, a 855,95 km² po stronieazjatyckiej (anatolijskiej). W kwietniu 2008 roku do 32 istniejących dystryktów Stambułu zostało dodanych 7 nowych[16].
Metropolia jest podzielona na dystrykty i miasta. W samym Stambule znajduje się dwadzieścia siedem dystryktów, cztery niezależne dystrykty w metropolii (Büyükçekmece,Çatalca,Silivri iŞile) oraz jeden nienależący do metropolii (Sultanbeyli).
Rada Municypalna. Rada dyskutuje i zatwierdza decyzje dotyczące Metropolii i poszczególnych dystryktów. Składa się z 1/2 członków rad dystryktów i niższych organów wchodzących w skład Metropolii, oraz ich merów. Radzie przewodniczy mer metropolii. Kadencja trwa 5 lat.
Metropolitalny Komitet Wykonawczy jest organem ustawodawczym i wykonawczym oraz doradczym. Jedynym wybieralnym członkiem komitetu jest mer. Komitetowi przewodniczy mer lub osoba przez niego desygnowana. Obowiązki komitetu: kontrola budżetu stworzonego przez mera, sprawy finansowe miasta[18].
Każdy dystrykt ma własnego mera i radę której członkowie wybierani są raz na pięć lat. Jedna piątaczłonków tych rad reprezentuje swój dystrykt w Radzie Municypalnej. Dystrykty mają własne budżety i dochody.
Ważnymi instytucjami w Metropolii Stambulskiej sąISKI orazIETT. ISKI zarządza wodą pitną w mieście, IETT zarządza systemem komunikacyjnym.
Stambuł jest największym miastem w Turcji (Levent,Beşiktaş).
W 2021 roku populacja Stambułu wynosiła 15 840 900[19]. Jest tym samym najludniejszym miastem w Turcji, jak i w Europie. Liczba mieszkańców nieustannie rośnie wskutek migracji ludności z obszarów wiejskich. Co roku przybywa około 500 000 mieszkańców, dobudowując nowe ulice – około 1000 rocznie[20].
Gęstość zaludnienia wynosi 6021 mieszkańców na km².
Licząca mniej niż 3 tysiące osób mniejszość grecka zamieszkuje głównie dzielnicęFanar.
W Stambule znajdują się dwa międzynarodowe lotniska:
Port lotniczy Stambuł. Największy międzynarodowy port lotniczyTurcji. Położony w europejskiej części miasta, w dzielnicyArnavutköy, około 35 km od centrum miasta.
Ta sekcja wymaga modyfikacji na podstawie najświeższych informacji.
Niektóre treści są na pewno lub najprawdopodobniej nieaktualne. Artykuł należy zweryfikować, wskazując wprzypisach źródła informacji. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się wdyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon{{Dopracować}} z tej sekcji.
Stambuł posiada dwa główne dworce kolejowe: po stronie europejskiej jest toDworzec KolejowyŞirkeci (tu kończą bieg wszystkie pociągi przyjeżdżające zEuropy), po azjatyckiejDworzec KolejowyHaydarpaşa (obsługujący pociągi odjeżdżające w kierunkach wschodnim i południowym, w tym naBliski Wschód).
Transport szynowy w Stambule
Sieć kolejowa między europejską aanatolijską stroną miasta była połączona za pomocąpromów kolejowych. Zostały one zastąpione przeztunelMarmaray podBosforem. Tunel Marmaray połączył również metro po obu stronach Bosforu. Tunel ukończono w 2013, natomiast pierwsi pasażerowie pojechali w roku 2015.
Tramwaje kursują po ulicy İstilkal pomiędzy Taksim aTünel. Ulica ta jest poza tym całkowicie zamknięta dla ruchu kołowego. Kolejna linia tramwajowa biegnie od Kabataş do Bağcılar.
Tramwaj na ulicy İstilkal
Kolej podmiejska
Kolej podmiejska, zwanaBanliyö Treni kursuje od Sirkeci na europejskiej stronie oraz od Haydarpaşa po anatolijskiej stronie miasta.
W Stambule znajduje się największyport w Turcji. Stary port naZłotym Rogu służy obecnie prywatnym statkom, natomiast porty Karaköy i Eminönü są używane przez duże statki rejsowe kursujące do portów naMorzu Czarnym iMorzu Śródziemnym. Główny port przeładunkowy w Stambule znajduje się w dystrykcie Harem w okręgu Üsküdar po azjatyckiej stronie miasta.
PrzezBosfor kursują IDO (İstanbul Deniz Otobüsleri) – tradycyjne białe promy, oraz prywatneTur Yol. Kursują regularnie, podróż jest o wiele szybsza i tańsza niż przedostanie się na drugą stronę Bosforu mostami, stąd są bardzo popularne wśród mieszkańców Stambułu. Podróżować można również katamaranem zwanym „morskim autobusem” (między portem promowymYenikapı po europejskiej stronie a portem promowymPendik). Po Bosforze kursują równieżaraba vapuru (między Sirkeci a Haremem) oraz motorówki (Kadıköy-Eminönü-Kadıköy, Beşiktaş-Üsküdar-Beşiktaş, Karaköy-Üsküdar-Karaköy).
Dolmuş. Specyficzny dla Turcji sposób podróżowania. Są to zbiorowe taksówki – minibusy lub samochody podróżujące po wyznaczonych trasach. Cena jest zależna od odległości. Nie ma ustalonych przystanków.
Autobusy. Istnieją dwa rodzaje komunikacji autobusowej:Belediye Otobüsü – komunikacja miejska: autobusy czerwone i zielone, orazHalk Otobüsü, czyli prywatne autobusy kolorów pomarańczowego i niebieskiego. Płaci się gotówką.
Drogi E5, E90 oraz autostrada transeuropejska (TEM) to trzy główne połączenia drogoweEuropy zTurcją. Sieć autostrad w okolicach Stambułu jest dobrze rozwinięta. Autostrady biegną na wschód doAnkary, oraz na zachód doEdirne. Wokół miasta biegną również dwie drogi szybkiego ruchu.
Imprezy i koncerty odbywają się w wielu miejscach w Stambule, między innymi wHagia Eirene,Rumeli Hisarı,Yedikule, PałacuTopkapı, Parku Gülhane, również w Centrum Kultury Atatürka (AKM) na placu Taksim czy w Sali Koncertowej im. Cemala Reşita. W mieście znajduje się wiele nocnych klubów, restauracji i barów. Rejony w okolicy ulicy Istiklal oraz Nişantaşı są pełne kafejek, restauracji, pubów i klubów, a również galerii sztuki, teatrów i kin.
Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Stambule jest jednym z najważniejszych festiwali wTurcji. Innym znanym jestBiennale w Stambule – impreza artystyczna odbywająca się od 1987, na której wystawiane są dzieła sztuki współczesnej. Muzeum Pera oraz Muzeum Sakıp Sabancı wystawiały dzieła takich artystów jakPicasso,Rodin czyRembrandt.Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Stambule nadBosforem mieści kolekcję dzieł sztuki współczesnej, wystawiane są dzieła czołówki awangardowych twórców tureckich. Znajdują się tu kino i biblioteka. Muzeum Rahmi M. Koça nadZłotym Rogiem jest prywatnym muzeum poświęconym transportowi, przemysłowi i komunikacji. W 1855 w Stambule zmarłAdam Mickiewicz.
Pierwsza turecka gazeta została wydrukowana 1 sierpnia 1831. Większość gazet o zasięgu ogólnokrajowym ma swoją siedzibę w Stambule, z równoległymi wydaniami wAnkarze iIzmirze.
Pierwszy meczet w Stambule został wybudowany wKadıköy po azjatyckiej stronie miasta, która została zdobyta przezPaństwo Osmańskie w 1353. Pierwszym meczetem po europejskiej stronie był meczet wybudowany wRumeli Hisarı w 1452. Pierwszym dużym meczetem wybudowanym już za panowaniaTurków w mieście był Meczet Sultan Eyüp wybudowany w 1458, natomiast pierwszym meczetem w Stambule był Meczet Fatih (1470), wybudowany na miejscu ważnegobizantyńskiegoKościoła Świętych Apostołów.
Stambuł był siedzibąKalifatu w latach 1517–1924. W PałacuTopkapı i Meczecie Eyüp Sułtan znajdują się przedmioty należące doMahometa i pierwszychKalifów. Sułtan dzierżył klucze doMekki.
Od końca XIX w. liczebność mniejszości ormiańskiej i greckiej w Stambule zmniejszała się. W 1923 doszło dowymiany ludności międzyGrecją aTurcją. Jednakże Greckim mieszkańcom Stambułu oraz wyspImbros iTenedos pozwolono pozostać w swoich domach, w zamian za co w greckiej Tracji Wschodniej mogła pozostać miejscowa społeczność turecka. Pomimo tego w latach 30. XX w. wprowadzono dyskryminujące ustawodawstwo, które zabraniałoGrekom wykonywania około 30 zawodów odkrawca czycieśli po zawody medyczne i prawnicze. W 1942 wprowadzono dodatkowe podatki dochodowe, które miały służyć zebraniu funduszy na obronę kraju w razie ewentualnego przystąpieniaTurcji doII wojny światowej. Szczególnie boleśnie dotknęły one ludność niemuzułmańską (chrześcijan,Żydów), wciąż kontrolującą znaczną część tureckiej gospodarki. Dodatkowo w 1955Pogrom Stambulski spowodował dalszą, liczną emigrację Greków. W 1964 roku wszyscy Grecy nieposiadający tureckiego obywatelstwa (było to około 100 000) zostali deportowani.
Obecnie większość Greków i Ormian w Turcji orazLewantyńczyków zamieszkuje okolice Stambułu. Znajduje się tu również pewna liczbaNiemców Bosforskich. W okolicach Stambułu znajdują się osiedla zamieszkane przez ludność obcego pochodzenia. Najbardziej znane to:Arnavutköy (wioskaalbańska),Polonezköy (polska wioska) orazYeni Bosna (NowaBośnia).
Na początku XX w. w Stambule znajdowało się ponad 40 000katolików pochodzenia włoskiego (potomkowie kupców z Genui i Wenecji osiadłych tu w czasachBizancjum i Imperium Osmańskiego oraz włoskich robotników przybyłych tu w XIX w.). W Stambule przebywaliGiuseppe Garibaldi orazGiuseppe Mazzini. Wpływy włoskie widać w Stambule w architekturze dzielnicGalata,Beyoğlu iNişantaşı.
Żydzi sefardyjscy zamieszkiwali miasto od ponad 500 lat. Wraz zArabami uciekli zPółwyspu Iberyjskiego w 1492 przedhiszpańską inkwizycją, która zmuszała ich do przejścia nachrześcijaństwo. Sułtan osmańskiBajazyd II wysłał doHiszpanii flotę pod dowództwemKemala Reisa, by ocalić torturowanych i zabijanych Arabów i Żydów. Ponad 200 000 hiszpańskich Żydów uciekło doTangeru,Algierii,Genui iMarsylii, a następnie doSalonik i Stambułu. Sułtan nadał obywatelstwo osmańskie ponad 93 000 sefardyjskim Żydom. Kolejna duża grupa Sefardyjczyków przybyła z południowejItalii, która była wówczas pod kontrolą Hiszpanii.Synagoga Włoska w Stambule w dzielnicyGalata została wybudowana właśnie przez potomków włoskich Żydów. Pierwszamaszyna drukarska w Stambule została utworzona przez sefardyjskiego Żyda w 1493. Żydowska rodzina Camondo była znaną rodziną bankierską. Znane ‘Schody Camondo’ naBankalar Caddesi, to przykładsecesji, a zostały wybudowane przez bankiera Salomona Camondo. Znajdują się one wKaraköy (Galata). Obecnie ponad 20 000 Żydów sefardyjskich mieszka w Stambule.
Mieszka tu od XIX w. również mniejsza liczebnie grupaŻydów aszkenazyjskich.Synagoga austriacka (Avusturya Sinagogu,Aşkenaz Sinagogu) jest jedną z najbardziej znanych synagog w mieście.
Wnętrze Synagogi Austriackiej
W latach 30. i 40. XX w. do Stambułu napłynęła druga fala Aszkenazyjczyków z centralnej i wschodniej Europy.
Obecnie w Stambule znajduje się ponad 26 aktywnych synagog. Najważniejsza z nich toSynagoga Neve Shalom założona w 1951 roku, w dzielnicyBeyoğlu.Naczelnym rabinem Stambułu jest obecnie Ishak Haleva.
Po ustanowieniu niepodległegoIzraela w 1948 wielu Żydów wyjechało do Izraela, przyczyniając się jednocześnie do ustanowienia silnych relacji między oboma krajami.Dawid Ben Gurion,Icchak Ben-Zwi orazMosze Szarett studiowali w szkołach stambulskich takich jak liceum Galatasaray czyUniwersytet Stambulski.
Hagia Sofia z VI wieku, Kościół Mądrości Bożej przerobiony za czasów tureckich nameczet, a od 1935 na muzeum. Czwarty co do wielkości kościół świata, z tak olbrzymią zamkniętą przestrzenią.
Muzeum Mozaiki. Zbiory z IV i VI w. Muzeum zajmuje pomieszczenia i dziedzińce starego pałacu bizantyjskiego.
Muzeum Sztuki Tureckiej i Islamskiej w Stambule. Jest to były pałacIbrahima Paszy. Muzeum mieści się w nim od 1983 roku. Znajdują się tu rękopisy z VIII-XIX wieku, dzieła sztuki z kamienia, ceramiki, drewna i metalu, ręcznie tkane dywany tureckie. W 1984 roku muzeum zdobyło nagrodę Rady Europy, a w 1985 UNESCO[22].
Muzeum Archeologiczne w Stambule. Kompleks składa się z Muzeum Starożytnego Wschodu, Pawilonu fajansowego i Muzeum Dzieł Starożytnych.
Muzeum Morskie w budynku Urzędu Finansowego w dzielnicy Beşiktaş. Zawiera eksponaty pochodzące z osmańskiej floty wojennej, modele okrętów, działa, mapy mórz i mundury.
Meczet Dolmabahçe (Dolmabahçe Camii). Wybudowany przez ormiańskiego architekta Nikoğosa Baylana, dla matki sułtanaAbdulmecida. Meczet powstał w 1852–1853 i widać w nim wpływy baroku i renesansu.
Błękitny Meczet (Sultan Ahmet Camii) zbudowany 1609–1616. Największy i najbardziej wystawny meczet miasta.
Meczet Sulejmana (Süleymaniye Camii) zbudowany 1550–1557. Budową tego meczetu dowodził wybitny budowniczy epoki osmańskiej –Sinan. Budowla oparta jest na specjalnym fundamencie, złożonym z podobnych do cystern konstrukcji wypełnionych wodą. Z tego powodu meczet ten jest uważany ze najbardziej odporny na trzęsienia ziemi budynek. Meczet spoczywa trzecim z siedmiu stambulskich wzgórz. Leży w dzielnicy zamieszkiwanej w czasie Imperium przez niemuzułmanów.
Meczet Sultan Eyüp. Jedno z najważniejszych miejsc w Stambule dla muzułmanów. Naprzeciwko meczetu znajduje się mauzoleum, w którym pochowano przyjacielaMahometa – Eyüpa el Ensari. Gdy Turcy oblegali Konstantynopol w 1453 roku odnaleziono jego grób.
Nowy Meczet (Yeni Camii) z XVI–XVII wieku. Budowano go 66 lat.Meczet Nuruosmaniye. Zbudowany w XVI wieku. Usytuowany jest u wejścia na Kryty Bazar. W jego projekcie, po raz pierwszy zastosowano europejskiBarok.
Meczet Bajazyda. Jego charakterystyczną cechą jest plan poziomy w kształcie odwróconej litery „T”. Jest to pierwszy przykład klasycznej osmańskiej architektury meczetów. Obok meczetu znajduje się Wieża Beyazita wybudowana w 1828 roku. Wypatrywano z niej pożarów. Na szczyt prowadzi 180 stopni, cztery piętra nazwano Straż, Sygnał, Kosz i Sztandar.
Meczet Fatih. Pierwszy duży, sułtański meczet, wybudowany na miejscu ważnegobizantyńskiegoKościoła Świętych Apostołów, który po podboju miasta służył jako katedraPrawosławnegoPatriarchyKonstantynopola. Do czasu powstania Meczetu Sulejmana był to największy meczet miasta. Kompleks Fatih jest uważany za pierwszy uniwersytet postawiony przez sułtanów w Stambule. Obejmuje on liczne medresy, biblioteki, szkoły podstawowe, kuchnie dla ubogich, zajazd dla derwiszy, szpital, łaźnie.
Meczet Ortaköy. Wybudowany przez Nikoğosa Balyna w latach 1854–1855. Miejsce modlitw dynastii rządzącej.
Kościoły:
Kościółśw. Jana Chrzciciela – Element dawnego Klasztoru Studios (V wiek) (pozostałości).
Kościół Teodozji (VIII-IX wiek) Kościół został zbudowany za panowania cesarzaBazylego I pod koniec IX wieku. Pochowano tam, między innymi, cztery córki cesarza. Patronka tej świątyni – Teodozja była zakonnicą, którą stracono w VIII wieku, w okresieikonoklazmu. 19 stycznia 729 roku cesarzLeon III rozkazał usunąć posągChrystusa stojący nad główną bramą do wielkiego pałacu cesarskiego. Kiedy jeden z żołnierzy wypełniał ten rozkaz, w okolicy zgromadziła się grupa kobiet chcących mu w tym przeszkodzić. Teodozja zrzuciła go z drabiny, w wyniku czego żołnierz zginął. Za ten czyn została ona schwytana i stracona. Wraz z końcem epoki ikonoklazmu Teodozję uznano za świętą i męczennicę.
Kościół św. Marii od Mongołów (VII-XIII wiek). Jest to jedyny[25] prawosławny kościół dawnego Konstantynopola, który nigdy nie był zamieniony w meczet. Kościół powstał w VII wieku z fundacji cesarzówny Soparty, córki cesarzaMaurycjusza. Kościół był pierwotnie elementem prawosławnego klasztoru. Po zajęciu miasta przezKrzyżowców klasztor został rozwiązany, a kościół popadł w ruinę. Odbudowano go wkrótce po odzyskaniu miasta, za panowania cesarzaMichała VIII Paleologa. Jednakże gruntowną odbudowę, tak kościoła, jak i klasztoru, podjęła, w 1288, nieślubna córka cesarza, która powróciła wtedy do miasta po śmierci swojego męża, mongolskiegochana Abaku. Stąd też pochodzi obecna nazwa kościoła. 29 maja 1453 okolice kościoła były terenemzaciekłych walk obrońców miasta zTurkami. Z tego powodu kościół nazywany był przez Turków „Krwawym” (Kanlı Kilise).
Kościół Chrystusa Wszechwidzącego (tur.Eski Imaret Camii). Kościół powstał w XI wieku z fundacji Anny Dalasseny, matki cesarzaAleksego I Komnena. W kościele tym Anna spędziła ostatnie chwile swojego życia jako mniszka. W czasachCesarstwa Łacińskiego, kościół służył Katolikom, a w klasztorze zamieszkaliBenedyktyni.
Kościół Pammakaristos (Meczet Fethiye). Zbudowany w XII wieku, przez Jana Komnena. W 1591 zmieniony na meczet. Dzisiaj meczet i muzeum. Jest obok Kościoła Chora i Hagia Sophia najładniejszym kościołem bizantyjskim, ozdobionym mozaikami typowymi dla renesansu bizantyjskiego. SiedzibaPrawosławnegoPatriarchyKonstantynopola w latach 1461–1586.
Kościół Myrelaion (z gr. miejscemirry) tur.Bodrum Camii. Budynek, wzniesiony w X wieku przez cesarzaRomana I Lekapena, miał być nowym miejscem cesarskiego pochówku. Kościół wybudowano obok nowo wzniesionego pałacu, który powstał na szczycie ogromnej, pochodzącej z V wieku, rzymskiejrotundy. Swymi rozmiarami ustępowała ona jedynieRzymskiemuPanteonowi. W późniejszym okresie cesarz zamienił pałac na klasztor. Po śmierci został on, zgodnie ze swym życzeniem, pochowany w nowym kościele obok swojej żony i najstarszego syna.
Kościół św. Zbawiciela (na Chorze). Pierwszy kościół powstał w IV wieku za murami miejskimi, dlatego nazywano go Kościołem za Murami, czyli Chora. Obecny kościół pochodzi z XI wieku. Jest on uważany za jeden z najpiękniejszych przykładów kościołów greckich w mieście. W XVI wieku został on zamieniony w meczet (obecnie muzeum). W przeciwieństwie do większości kościołów zamienionych na świątynie muzułmańskie, w dużej części ocalały tu wspaniałe freski i mozaiki.
Pałac Dolmabahçe (Dolmabahçe Saray). Wybudowany na rozkazAbdulmecida I przez Ormianina Karabeta Balyana. Po powstaniuRepubliki Tureckiej oddano go do dyspozycjiAtatürka. Mustafa Kemal Atatürk zmarł tu 10 listopada 1938 roku. Obecnie mieści się tu Muzeum Sztuk Pięknych. Przy bramie pałacu znajduje sięWieża Zegarowa Dolmabahçe. Powstała w 1890 roku. Jej podłogi wykonano z marmuru. Zegary na czterech stronach pochodzą z francuskiej firmy Garnier i ozdobione są herbami osmańskimi.
Obelisk Teodozjusza znany również jako Obelisk Egipski. Najstarsze dzieło sztuki na Hipodromie oraz w Stambule. Pochodzi z XV p.n.e. Faraon Totmes II kazał go wybudować na pamiątkę swojego zwycięstwa w Mezopotamii. Na rozkaz cesarza Teodozjusza I przywieziono go w 390 roku z Karnaku. Wykonany z różowego granitu asuańskiego. Na szczycie przedstawiono faraona z bogiemAmonem. Pod obeliskiem znajduje się cokół z 389 roku.
Kolumna Konstantyna (tur.Çemberlitaş –Kolumna z pierścieniem) – kolumnaKonstantyna I Wielkiego. W czasachBizancjum znajdowała się naForum Constantinum. Kolumnę wybudował w IV wieku cesarzKonstantyn I Wielki i to jego posąg znajdował się na szczycie kolumny. Jej obecna wysokość to 37 metrów. By poprawić jej stabilność, opasano ją metalowymi pierścieniami. Zgodnie z legendą, w jej podstawę wbudowano fragmentyŚwiętego Krzyża i laskiMojżesza, którą otworzył on wodyMorza Czerwonego, przywiezione do Stambułu przez Konstantyna[26].
Inne ciekawe miejsca:
Kryty Bazar (Kapalıçarşı). W czasach Bizantyjskich był tu targ, Turcy po zdobyciuKonstantynopola zbudowali tutaj halę dla jubilerów i antykwariuszy. W następnych latach Bazar rozrastał się. Po każdym trzęsieniu ziemi i pożarze Bazar odnawiano i rozbudowywano. Zajmuje on powierzchnię 3 hektarów, ma 80 uliczek, około 3500 sklepików. Było to również centrum finansowe i ekonomiczneImperium. Zawierano tu transakcje bankowe i giełdowe. Do połowy XIX wieku było to centrum handlu niewolnikami.
Bazar Egipski. Położony na nabrzeżuEminönü, przy wjeździe naMost Galata. Nazwa została nadana w czasach Imperium, kiedy to na tym bazarze handlowano przyprawami zEgiptu. Zbudowany w 1660.
Çiçek Pasajı (Pasaż kwiatowy) – XIX-wieczny budynek przy ulicy İstaiklal Caddesi z długim dziedzińcem wewnętrznym. Jego nazwa pochodzi od kwiatów, które sprzedawały tam ubogie Rosjanki, uciekinierki z Rosji po rewolucji bolszewickiej[27].
podziemnecysterny na wodę: (Cysterna Filoksenosa,Cysterna Teodozjusza orazCysterna bazyliki –Yerebatan Sarnıcı). Cysterna bazyliki to największa z sześćdziesięciu cystern zbudowanych w Stambule w czasach bizantyjskich. Do podtrzymania stropu użyto kolumn z wielu rzymskich budowli. 366 kolumn podpiera sklepienie, sprawiając wrażenie lasu kolumn. Jako podstawy do dwóch kolumn użyto płaskorzeźb głowy meduzy.
Akwedukt Walensa (Bozdoğan Kemeri). Zbudowany w 375 na rozkaz cesarzaWalensa. Z Lasów Belgradzkich sprowadzał wodę do miasta. Akwedukt biegnie na wysokości 64 m n.p.m. i osiąga miejscami wysokość 20 metrów.
Yedikule (Forteca Siedmiu Wież). Jeszcze przed wzniesieniem murów miejskich cesarzTeodozjusz I Wielki kazał tu zbudować łuk triumfalny, który następnie został włączony do murów budowanych w 413–439. Wieżę przy bramie obłożono marmurem, zaś wrota złotem. Marmurowe wieże ozdabiały posągi z brązu i złota. Powstała w ten sposóbZłota Brama, była przeznaczona wyłącznie dla cesarza. U schyłkuBizancjum bramę zamurowano. W latach 1457–1458Mehmet Zdobywca wybudował tutaj kolejne wieże obronne i uczynił z tego miejsca skarbiec (przeniesiony zaMurata III do pałacu. Wieża do 1831 roku była więzieniem). Z Yedikule rozciąga się wspaniały widok naMorze Marmara.
Anadolu Hisarı – Twierdza Anatolijska. Leży naprzeciwko Rumeli Hisarı. Zbudowana w 1393 podczas oblężenia Stambułu przez Turków. W jej sąsiedztwie leżą liczne historyczne wille, budowane w XVII i XIX wieku.
Wieża Leandra (Kızkulesi). Wieża na Bosforze. Obecnie restauracja i kawiarnia.
Wieża Galata. O wysokości 61 metrów. Wieża stała w tym miejscu już w V wieku. Obecna forma pochodzi z 1348 roku. Zbudowana przezGenueńczyków jako część muru obronnego. W czasach osmańskich pełnia funkcje więzienia, magazynu, latarni morskiej i strażnicy.
Mury lądowe. Zbudowane w V wieku, mają długość około 6 km. Konstrukcję wzmacnia 96 wież. Przed murami wykopano rów o głębokości 10 metrów i szerokości 20 metrów. Za nim leżą w odległości 10 metrów od siebie podwójne mury. Z Yedikule można dostrzec ruiny wielu bram, między innymi: Belgradzkiej, Silivri, Tańczących Derwiszy, Topkapı, Edirnekapı.
Tünel. NaprzeciwkoMostu Galata znajduje się krótka linia tramwajowa (570 metrów) z tunelem, łącząca dzielnice Galatai i Beyoğlu. Wybudowano ją w latach 1871–1876. Projekt jest autorstwa francuskiego inżyniera Gavanda. Jest to trzecia podziemna kolej świata i najkrótsza.
Plac Taksim – Najruchliwsze miejsce miasta. Leży między centrami handlowymi i biurowymi. Nazwa pochodzi od rozdzielni wody pitnej (z 1733) na nim stojącej. Na środku placu znajduje się Pomnik Rewolucji – Wojny Wyzwoleńczej i powstaniaRepubliki.
Plac Bajazyda – jeden z najstarszych placów w mieście. Na nim znajdują się Meczet Bajazyda i Muzeum Kaligrafii oraz wejście na teren kampusuUniwersytetu Stambulskiego
Polonezköy. Polska wioska w pobliżu Stambułu. Założona w XIX w.
↑AdrianA.RoomAdrianA.,Placenames of the World: Origins and Meanings of the Names for 6,600 Countries, Cities, Territories, Natural Features, and Historic Sites, wyd. 2nd ed, Jefferson, N.C.: McFarland & Company, 2006,ISBN 978-0-7864-2248-7,OCLC60671826. Brak numerów stron w książce
↑Lars Lönnroth,Njáls Saga: A Critical Introduction, University of California Press, Berkeley 1976, s. 57.
↑Praca zbiorowa pod redakcja Aleksandra Krawczuka, 2005,Wielka Historia Świata. Tom 3. Świat okresu cywilizacji klasycznych, s. 51, Oficyna Wydawnicza Fogra,ISBN 83-85719-84-9.
↑Stephen O’Shea: Morze Wiary – islam i chrześcijaństwo w świecie śródziemnomorskim doby średniowiecza. Wyd. I. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 287.ISBN 978-83-7510-087-7.
↑S.79, Stambuł, Rehber Basım Yayın DAğıtım Reklamcılık ve Tic, Istanbul 2002.
↑Yıldırım M.Życie codzienne w Stambule Wydawnictwo Akademickie „Dialog” 2014ISBN 978-83-8002-084-9.
_-_Kopya.jpg)
