Choć dominującą grupą ludności Rusi Kijowskiej była od początku ludność słowiańska, to jednak jej powstanie wiązane jest zWaregami, którzy prowadzili handel na szlaku „od Waregów do Greków”, prowadzącym od Bałtyku wzdłużDniepru do Morza Czarnego. Ludność wareska uległa na Rusi całkowitej asymilacji, a ludność fińska uległa tylko częściowejasymilacji ze Słowianami[7].
Po śmierci Jarosława Mądrego Ruś Kijowska weszła w okresrozbicia dzielnicowego, przy czym władcy z różnych dzielnic starali się zawładnąć Kijowem, ubiegając się o tytułwielkiego księcia (seniora), posiadającego władzę zwierzchnią nad pozostałymi księstwami. W XII wieku Kijów ostatecznie stracił swoje znaczenie polityczne na rzecz innych ośrodków, głównieWłodzimierza.
W 1169 rokuAndrzej Bogolubski oddzielił na Rusi rolę wielkiego księcia (seniora) od miejsca jego rezydowania[9]. Od tej pory w Kijowie zasiadali książęta pozostający najczęściej w stosunku lennym do innych książąt ruskich, a następnie głów obcych państw[10].
W 1240 roku na skuteknajazdu mongolskiego większość księstw ruskich utraciła niezależność polityczną na rzeczZłotej Ordy. Tatarzy nie przejęli bezpośrednich rządów w podbitych księstwach, zadowolili się każdorazowym zatwierdzaniem kandydata do tronu książęcego weWłodzimierzu, który z kolei pełnił funkcje zwierzchnie nad resztą książąt ruskich i miał prawo zwracania się o pomoc dochana. Moment ten oznaczany bywa za koniec Rusi Kijowskiej, choć historiografia rosyjska uważa przede wszystkim Wielkie Księstwo Włodzimierskie, a historiografia ukraińskaksięstwo halicko-wołyńskie, za kontynuację państwowości staroruskiej[11].
„Ruś Kijowska” w okresie swojego istnienia nazywana była (staroruski) –Рѹсь (Ruś) i (staroruski) –Рѹсьскаѧ Землѧ (Ziemia Ruska). W źródłach historycznych określenie „kijowska” pierwotnie nie występuje, o czym świadczy np.grecka:Ῥωσία(Rhossía) iłacińska:Russia, a od XII wieku takżeRuthenia. Termin „Ruś Kijowska” pochodzi z XIX wieku jako nazwa państwa staroruskiego i jest produktem rosyjskiej historiografii szukającej sposobu periodyzacji dziejów Rosji – odnosi się do okresu od IX wieku do początków XII wieku, kiedy centrum Rusi stanowiłKijów[1][2][12][13].
Etymologia słowa „Ruś” zawsze wzbudzała kontrowersje. Dawniej wywodzono go od nazwy starożytnego plemieniaRoksolanów[14] od słowarossieje, co oznaczarozsiane (po ziemi, daleko)[15], nazw topograficznych i innych. Współcześni językoznawcy wywodzą najczęściej nazwę „Ruś” od nazwywaregów „Rus-” / „Ros-” (wzmiankowanej od 839 roku[16]) i łączą ją zugrofińskim „ruotsi”, które oznacza „mieszkańców wybrzeża”.Finowie do dzisiaj nazywają takSzwedów, od których słowo to mogli przejąć, gdyżroslag oznacza wstaronordyjskim „wybrzeże”. Najprawdopodobniej właśnie od Waregów nazwę Ruś przejęli Słowianie Wschodni[17][18].
Nazwa „Ruś” mogła być przynajmniej do połowy X wieku pojęciem nie etnicznym, lecz oznaczającym organizację społeczną o charakterze militarno-kupieckim, której centrum stanowił Kijów[19]. Przypuszczalnie kategoria społeczna „Ruś” powstała z inicjatywy normańskiej – mieli to być wikingowie pobierający daninę[19]. W kronicePowieść minionych lat z 1113 roku autor wspomina, że „Ruś” jako plemię przybyła z Rurykiem do Nowogrodu ze Skandynawii[19].
Termin Ruś kojarzony jest od XIX wieku z terminem Rosja. NazwaRosja pochodzi odgreckiej nazwy Rusi Ῥωσσία (Rhōssía)[20], użytej po raz pierwszy przezKonstantyna VII Porfirogenetę w dziele „O ceremoniach” z X wieku[21]. W ruskich źródłach pisanych pojawia się od 1387 roku[22] i oznacza tyle co „Ruś”[23][24][25]. Zwierzchność wielkich książąt kijowskich i później włodzimierskich nad pozostałymi księstwami ruskimi była wyrażana m.in. za pomocą tytułu „wielki książę kijowski i/lub włodzimierski i wszech Rusi”. Około 1305 roku pojawił się tytuł „wielki książę wszech Rusi”, używany przez wielkich książąt włodzimierskich, twerskich i moskiewskich. Tytuł ten przysługiwał następnie carom rosyjskim. Terminy Rosja i Ruś były stosowane w państwie rosyjskim zamiennie przez szereg stuleci. Dopiero w czasachPiotra Wielkiego termin Rosja stał się bardziej popularny od terminu Ruś.
Termin Ruś kojarzony jest też z terminemRusini, oznaczającym najczęściej rdzenną ludność terenów obecnej Ukrainy w okresie poprzedzającym ukształtowanie się nowoczesnej świadomości narodowej w wyniku XIX-wiecznych procesów narodowotwórczych. Nazwa Rusini zanikła wraz z ukształtowaniem się współczesnej narodowej świadomości ukraińskiej. Rusinami nazywają się jeszcze nieliczne grupy ludności na Zakarpaciu, Słowacji i Wojwodinie. W szerszym kontekście nazwa ta odnosi się do wszystkich narodów wschodniosłowiańskich i ludności prawosławnej na ziemiach historycznej Rusi.
Nazwa „Ruś” ma dziś w zasadzie charakter wyłącznie historyczny, choć nadal budzi kontrowersje i nieporozumienia w kontekście rosyjsko-ukraińskich sporów.
Rok 862, w którym wódzWaregówRuryk przybył doNowogrodu Wielkiego w celu zażegnania sporów pomiędzy poszczególnymi plemionami wschodniosłowiańskimi (Słowianie Ilmeńscy,Krywicze) i fińskimi (Czudź – prawdopodobnie ówczesna nazwaWotów,Weś), to symboliczna data powstania państwa ruskiego[18]. Zgodnie z pierwszą staroruską kroniką zwanąPowieścią minionych lat, Ruryk miał zostać zaproszony do Nowogrodu przez zwaśnione plemiona (być może nowogrodzkiego posadnikaGostomysła), które zgodziły się przekazać mu władzę:
Legenda o Ruryku: lata 6370 [czyli rok 862 – Ruś wzorem Bizancjum liczyła lata od początku świata]wygnali Waregów za morze i nie dali im dani; i sami poczęli się rządzić i nie było u nich sprawiedliwości; i powstał ród przeciw rodowi, były zwady i poczęli wojować sami ze sobą. Powiedzieli sobie: Poszukamy księcia, by nami władał według porządku i prawa. Szli za morze kuWaregom kuRusi, bowiem tak się zwali ci Waregowie Rusią jako się drudzy zowią Szwedami, inni Normanami, Anglami a inni Gotami; takoż i ci się zwali. Rzekli Rusi Czudowie,Słowianie, Krywicze iWesowie: Ziemia nasza wielka jest i obfita, a ładu w niej nie ma; pójdźcie więc rządzić i władać nami.
I wybrali się trzej bracia z rodami swoimi, wzięli z sobą wszystką Ruś i przyszli do Słowian najprzód i obwarowali gródŁadogę i siadł Ruryk najstarszy w Ładodze, a drugi Sineus wBiałym Jeziorze, a trzeci Truwor wIzborsku. Od tych Waregów Nowogrodzianie nazwani zostali Rusią; i są dziś ludzie nowogrodzcy rodu waregskiego, a pierwej byliSłowianami. Po dwóch zaś latach umarł Sineus i brat jego Truwor. I objął Ruryk sam wszystką ziemię i przyszedłszy nadIlmen obwarował gród nadWołchowem i nazwał goNowogród. I osiadł w nim jako książę i rozdawał dostojnikom swoim włości i grody. A w tych grodach Waregi są przybysze, zaś pierwsi osadnicy są w Nowogrodzie Słowianie[26].
Ruryk po 862 roku zdołał skupić pod swymi rządami część Waregów, plemionwschodniosłowiańskich (Słowianie Ilmeńscy,Krywicze iPołoczanie),plemion fińskich (Wotowie,Weś,Meria,Muroma iMieszczera) i jedno bałtowskie plemię Goladź. Być może niektóre z tych plemion zostały przyłączone do Rusi dopiero przez następców Ruryka –Olega Mądrego lubIgora. Wyprawa Olega Mądrego naKaganat Chazarski iKijów (882) doprowadziła do opanowania szlaków handlowych ze Skandynawii doMorza Czarnego. Państwostaroruskie pod rządami Olega podbiło kilka dużych plemion słowiańskich (kolejno:Radymiczy,Polan,Siewierzan iDrewlan), podporządkowując je nowemu centrum w Kijowie, likwidując zarazem ich zależność od zjudaizowanychChazarów, którym musieli posyłać co roku „miecz i drogocenne futra od każdego dymu”. Sami Waregowie odgrywali do XII wieku określoną rolę w rozwoju tego kraju, przede wszystkim jako wojowie i kupcy. Ruskie wyprawy kupieckie i wojenne docierały do Bizancjum, krajów arabskich, Kaukazu, nad Morze Kaspijskie, do Iranu,Uralu,Biarmi czyPermu. Dynastia Rurykowiczów pochodzenia wareskiego zdołała utrzymać swoje rządy w państwie ruskim, stale rozszerzając jego granice.
Oleg Mądry z przyczyn geopolitycznych przeniósł w 882 roku stolicę swego państwa zNowogrodu Wielkiego (Holmgard) do Kijowa (Kaenugard), co dało początek Rusi Kijowskiej. Nowogród Wielki pozostawał jednak aż do końca XII wieku największym miastem ruskim. Z czasem staronordyjską nazwęGardariki, oznaczającą pierwotnie Ruś Północną z głównym ośrodkiem w Nowogrodzie, przeniesiono na całą Ruś Kijowską[27]. Państwo staroruskie było początkowo luźnym związkiem plemion czy księstw, które do lat 50. X wieku zachowały szeroką autonomię. Wielcy książęta kijowscy Oleg (panujący do 912 lub 922) iIgor Rurykowicz (panujący w latach 912/922–945) podpisali zBizancjum układy handlowe, które gwarantowały krajowi zyskowny handel[7].
Rządząca w latach 945–957 księżnaOlga scentralizowała państwo, stworzyła podstawy trwałego porządku administracyjnego. Kolejny władca, syn Olgi,Światosław I, podejmował odległe wyprawy wojenne, docierając naKrym, wybrzeże kaspijskie, do ujściaWołgi, naKaukaz orazBałkany. W X wieku Ruś podbiła kolejne plemiona wschodniosłowiańskie:Uliczy iTywerców (ok. 915),Dregowiczy (X wiek),Bużan czy teżWołynian (połowa X wieku),Wiatyczy (982) iBiałych Chorwatów (992). Nazwy plemion na Rusi przestały być szerzej używane pod koniec XII wieku. W 968 roku Światosław I na czele 60-tysięcznej armii przeprawił się przez Dniepr i dotarł, idąc wzdłuż Morza Czarnego, do delty Dunaju. W Dobrudży zastąpiła mu drogę 30-tysięczna armia bułgarska caraBorysa II. Została jednak rozgromiona w pierwszej bitwie. Wojska ruskie zdobyły około 80 twierdz bułgarskich, umacniając się na północnym wschodzie państwa bułgarskiego. Światosław obrał sobie za siedzibę Presławiec nad Dunajem. W innych wyprawach zdobył Sarkiel (Białą Wieżę) nad Donem,Tmutarakań nad Morzem Czarnym,Itil nad Wołgą i Semander wDagestanie. Tylko w Sarkielu i Tmutarakaniu władza ruska zdołała się utrzymać przez dłuższy czas (ok. 988–1100).
W XI wieku nastąpiła ekspansja terytorialna Rusi w kierunku północnym, która sięgnęła wybrzeży Morza Białego i dorzeczaDźwiny Północnej. Ruś podporządkowała sobie tereny zamieszkiwane przez ludy fińskie:Czudź Zawołocką,Karelów i częściowo WschodnichSaamów. Ruś podejmowała również próby ekspansji w kierunku zachodnim. Swoją przynależność państwową kilkukrotnie zmieniały tzw.Grody Czerwieńskie. Zdobyte w 981 roku wraz zPrzemyślem przez księcia kijowskiegoWłodzimierza Wielkiego, zostały w 1018 roku podbite przezBolesława Chrobrego w czasiewyprawy kijowskiej, by w 1031 zostać ponownie opanowane przezJarosława I Mądrego w czasiewojny polsko-niemieckiej. Po przesiedleniu w okolice Kijowa części ludnościlędziańskiej irutenizacji pozostałej, ziemie te stanowiły zachodnią częśćRusi Czerwonej, a ich nazwa zanikła. W 1030 roku Jarosław Mądry podbił tereny obecnej wschodniej Estonii i założył gród Jurjew, dzisiejszeTartu. Rusini nałożyli kontrybucję na ludność tubylczą i pobierali ją aż do 1061, kiedy Jurjew został spalony przez jedno z lokalnych plemion. Odbudowany przezWsiewołoda Mścisławicza, padł ofiarą ognia ponownie 1138. Po kolejnej odbudowie stał się największym ruskim grodem na zachód od Pskowa. Na terenach dzisiejszej Łotwy Ruś prowadziła ekspansję wzdłuż rzekiDźwiny, w kierunku Rygi. Ekspansja ta była następnie kontynuowana przez niezależne od 1132 roku Księstwo Połockie i wydzielone z niego księstwa cargradzkie (jersikskie, ok. 1190–1239) i kukonoskie (ok. 1180–1208). Silny wpływ polityczny i kulturowy miała Ruś na terenyZakarpacia i późniejszejMołdawii.
Czasy panowaniaJarosława I Mądrego iWłodzimierza Wielkiego stanowiły okres zarówno najszerszego rozwoju terytorialnego Rusi Kijowskiej jak i rozwoju kultury. Ożeniony z siostrą cesarza bizantyńskiegoAnną Porfirogenetką książęWłodzimierz I w 988 rokuprzyjął chrzest i uczynił z chrześcijaństwa wschodniego rytu religię państwową. Małżeństwo z siostrą cesarza (żaden inny władca średniowiecznej Europy nie uzyskał takiego przywileju) dawało Włodzimierzowi silną pozycję polityczną poprzez bliskie stosunki z Bizancjum. Największe miasta ruskie były w tym okresie jednymi z największych na kontynencie. Pomimo że w Kijowie znajdowała się stolica Rusi, to jednak Nowogród Wielki pozostawał do końca XII wieku największym miastem ruskim. Na szczególną uwagę zasługuje budownictwo sakralne w Kijowie i Nowogrodzie Wielkim tamtego okresu, którego część zachowana została do czasów dzisiejszych. Jak zauważa jednak Feliks Koneczny:Czczym frazesem jest przelewane z podręcznika do podręcznika tradycyjne zdanie, jakoby Włodzimierz i Jarosław panowali nad niezmierzonymi obszarami, od zatoki fińskiej aż po Kaukaz, od średniej Wołgi po Karpaty. Jest to nieporozumienie powstałe stąd, że zsumowano wszystkie pomyślne wyprawy wojenne Rurykowiczów, uważając za rzecz naturalną, że te kraje, w których odnieśli zwycięstwa, przyłączyli do swego państwa[28].
Umierając w 1054 rokuJarosław I Mądry podzielił państwo między swoich synów. Ustanowione przez Jarosława I zasady dziedziczenia tronu książęcego w oparciu o regułęsenioratu nie zapobiegły rozbiciu jedności politycznej kraju. Na północy istniałaRepublika Nowogrodzka, na północnym zachodzieKsięstwo połockie, na południowym zachodzie księstwaHalickie iWołyńskie. W centralnej części najistotniejsze były księstwa:Turowskie iSmoleńskie, na północnym wschodzie księstwa Rostowsko-Suzdalskie i Riazańskie, na południowym wschodzieczernihowskie iperejasławskie. Z czasem podział ten uległ jeszcze większemu rozdrobnieniu, przy czym książęta, którym udało się zawładnąć Kijowem, byli w hierarchii feudalnej wyżej postawieni od pozostałych książąt i posługiwali się tytułemwielkiego księcia. Podział na dzielnice usiłowali przezwyciężyć książęta ruscy na zjeździe wLubeczu. Utalentowany władca kijowskiWłodzimierz II Monomach przywrócił autorytet wielkiego księcia hamując proces rozdrobnienia feudalnego[29]. Władca ten zasłynął jako pogromca Połowców. koczowniczych plemion najeżdżających Ruś od południowego wschodu. Źródłem mówiącym o jego walkach z koczownikami jestPouczenie, zawierające rady księcia dla jego dzieci. Syn Monomacha Mścisław kontynuował politykę ojca, nie osiągając jednak takich jak on sukcesów.
Po śmierci Mścisława w roku 1132 wzięły górę tendencje odśrodkowe i Ruś weszła w okres rozdrobnienia feudalnego. Poczucie jedności zaczęło zanikać i zapanowało rozprzężenie i każda z 12 dzielnic zaczęła prowadzić własne życie polityczne[30]. Jako pierwsze niezależność ogłosiły Księstwo Połockie (1132) iRepublika Nowogrodzka (1136). Następnie książęta w Kijowie stracili kontrolę nad Wołyniem (1154), Perejasławiem (1157) i Turowem (1162). Kijów był w dalszym ciągu symbolem władzy zwierzchniej, wielokrotnie był więc zdobywany i plądrowany. Szczególnie dotkliwym był najazd księcia rostowsko-suzdalskiego Andrzeja Bogolubskiego w 1169, a następnie najazd Połowców w 1203 roku[31].
W 2. połowie XII wieku Kijów ostatecznie stracił swoje znaczenie polityczne na rzecz innych ośrodków. W 1169 roku udzielny książęwłodzimiersko-suzdalskiAndrzej I Bogolubski opanował Kijów, uzyskując tym samym tytuł wielkiego księcia. Odmiennie od większości swoich poprzedników, nie przeniósł do tego miasta swej stolicy, lecz po opanowaniu Kijowa osadzał tam przez pewien czas podległych sobie książąt (pierwszym był jego młodszy bratGleb Jurijewicz). Od tej pory w Kijowie zasiadali książęta, pozostający najczęściej w stosunku lennym do innych książąt ruskich, a następnie głów obcych państw[10]. W ten sposób Andrzej Bogolubski oddzielił na Rusi rolę seniora od miejsca jego rezydowania[9]. Kniaziowie włodzimiersko-suzdalscy i halicko-wołyńscy osadzali na tronie kijowskim swych wasali, z kolei kniaziowie czernihowscy i smoleńscy, którym udało się tymczasowo przejmować władzę zwierzchnią na Rusi, często sprawowali swe rządy samodzielnie z Kijowa. Dla odróżnienia książąt wasali osadzanych w Kijowie od faktycznych zwierzchników wprowadzono tytuł „wielkiego księcia kijowskiego i/lub włodzimierskiego i wszech Rusi”. Z czasem na Rusi tytułem wielkoksiążęcym zaczęli się posługiwać oprócz książąt kijowskich i włodzimierskich władcy księstw: moskiewskiego, twerskiego, suzdalskiego i niżnonowogrodzkiego, riazańskiego, prońskiego, jarosławskiego i permskiego[32]. Około 1305 roku pojawił się tytuł „wielki książę wszech Rusi”, używany wyłącznie przez wielkich książąt włodzimierskich, twerskich i moskiewskich. Tytuł ten przysługiwał następnie carom rosyjskim. Odmiennie od tej tradycji władcyhalicko-wołyńscy przyjęli w XIV wieku tytuł królaMałej Rusi[33].
Od początku XIII wieku rosło zagrożenie księstw ruskich ze stronyZłotej Ordy. Po klęsce sił rusko-połowieckich wbitwie nad Kałką (1223)Batu-chanpodbił wszystkie ziemie ruskie z wyjątkiem księstw Połockiego i Pińskiego oraz Republiki Nowogrodzkiej, która jednak została zmuszona uznać zwierzchność Mongołów i opłacać trybut. Mongołowie nie przejęli bezpośrednich rządów w podbitych księstwach, zadowolili się każdorazowym zatwierdzaniem kandydata do tronu książęcego weWłodzimierzu, który z kolei pełnił funkcje zwierzchnie nad resztą książąt ruskich i miał prawo zwracania się o pomoc do chana. Za powtórnego panowaniaJarosława II Wsiewołodowicza księstwo kijowskie straciło wszystkie formalne resztki swej niezależności na rzecz Wielkiego Księstwa Włodzimierskiego, co zostało ostatecznie zatwierdzone przez Złotą Ordę. Tytularni książęta kijowscy automatycznie podlegali władzy książąt włodzimierskich na mocy jarłyku tatarskiego. Sami książęta kijowscy nie zasiadali już w Kijowie, lecz osadzali tam podległych sobie namiestników.
Ekspansja terytorialnaLitwy na ziemie południowej i zachodniej Rusi w latach 1230–1462.
Korzystając z rozbicia dzielnicowego i osłabienia Rusi walkami z Tatarami,Litwa w latach 1240–1392 podbiła większość zachodnich księstw ruskich, a samo państwo litewskie szybko uległo zruszczeniu. Jako pierwsze zostały podbite i przyłączone do Litwy ziemie dzisiejszej Białorusi – księstwa Połockie i Pińskie[34][35]. Po klęsce poniesionej przez Księstwo Kijowskie w bitwie z wojskami litewskimi nad Irpieniem (1320[36]) Kijowszczyzna stała się zależna od Litwy, a w 1362 roku bezpośrednio do niej wcielona[37]. Podbój Kijowszczyzny przez Litwę oznaczał gwałtowne zerwanie jej dotychczasowych więzi z Rusią Północno-Wschodnią. Z inicjatywyksiążąt litewskich Rurykowicze zostali pozbawieni władzy w Kijowie, po czym emigrowali doBriańska, a następnieRiazania[38]. W wynikuwojny polsko-litewskiej (1340–1392) zostało zlikwidowaneksięstwo halicko-wołyńskie, a jego terytorium rozdzielone pomiędzy Polskę i Litwę.
Zwycięskie kampanie wojenne Aleksandra Newskiego w latach 1239–1245 zapewniły przetrwanie księstw Rusi Północno-Wschodniej
Rozdrobnienie feudalne, jakie w dziejach wielu państwowości, takich jak polska czy hiszpańska, było tylko epizodem i kończyło się ponowną integracją, w przypadku Rusi Kijowskiej zakończyło się trwałym upadkiem. Próby scalania ziem ruskich podejmowali władcy księstw czernihowskiego,halicko-wołyńskiego iwłodzimierskiego. Osłabienie kniaziów halicko-wołyńskich, czernihowskich i smoleńskich spowodowane licznymi wojnami z Litwą, Złotą Ordą i innymi krajami doprowadziło do wzrostu znaczenia Rusi Północno-Wschodniej. W okresie panowania tatarskiego i litewskiej ekspansji wodzem dużej rangi i zręcznym politykiem okazał się książę nowogrodzkiAleksander Newski. W 1240 roku pokonałSzwedów (bitwa nad Newą), w 1242 rokuinflancką gałąź zakonu krzyżackiego (bitwa na jeziorze Pejpus) i w 1245 roku rozbił najeżdżające Ruś Północną wojska litewskie. W 1249 przyjął tytuł księcia kijowskiego, a w 1252 – wielkiego księcia włodzimierskiego. W 1263 roku na mocy testamentu Aleksandra Newskiego zostało powtórnie wydzieloneKsięstwo Moskiewskie, którego władcy najpierw doprowadzili do scalenia ziem Rusi Północno-Wschodniej, następnie kierowali się polityką „zbierania” pod swoim berłem wszystkich ziem dawnej Rusi Kijowskiej. W 1591 roku zostało zniesione ostatnie księstwo udzielne wCarstwie Rosyjskim. Na Litwie niektóre ruskie księstwa udzielne z symbolicznymi kompetencjami kniaziów przetrwały do 1795 roku[39].
Ożeniony z siostrą cesarza bizantyjskiego Anną książęWłodzimierz I w 988 rokuprzyjął chrzest i uczynił z chrześcijaństwa wschodniego rytu oficjalną religię państwową. Panujący w latach 1019–1054Jarosław I Mądry umocnił pozycjęKościoła Wschodniego na Rusi Kijowskiej. Stanowił on początkowometropolię w składziePatriarchatu Konstantynopola i to właśnie patriarcha ekumeniczny dokonywał konsekracji głowy ruskiej Cerkwi. Metropolita początkowo rezydował w Kijowie, następnie we Włodzimierzu, tymczasowo także w innych miastach.
Na uwagę zasługuje też ówczesne piśmiennictwo i kronikarstwo. W okresie największej świetności na Rusi powstało monumentalne dzieło kronikarskiePowieść minionych lat autorstwa Nestora. Innymi wybitnymi zabytkami piśmiennictwa z tego kresu jestEwangeliarz Ostromira z lat 1056–1057 i następne dziełaIzbornik Światosława z 1073, orazEwangeliarz z Reims, księżniczki Anny wydanej za króla Francji orazPateryk kijowsko-pieczerski.Ławra Peczerska, zespół klasztorów na brzegu Dniepru stanowił znaczący ośrodek intelektualny europejskiego średniowiecza.
Plan fundamentówcerkwi Dziesięcinnej w Kijowie z końca X wieku (1986)RuinyZłotej Bramy w Kijowie w 1880 roku. Wygląd pierwotnej budowli z lat 1019–1037 pozostaje nieznany. W 1982 roku wybudowano nową bramę nawiązującą do zachowanych ruin.Nestor i Demetrius, relief ze zburzonego soboru św. Michała w Kijowie (ok. 1062,Galeria Tretiakowska)Sobór Przemienienia Pańskiego w Czernihowie. Odkryte fragmenty z pierwotnym wyglądem lic budynku (około 1036–1050, górne partie, przybudówki i większa część fasady z XVIII wieku lub późniejsze).Przypuszczalny pierwotny wyglądsoboru Mądrości Bożej w Kijowie około 1037 roku (model)Odkryta, zachowana część apsydalna pierwotnego soboru Mądrości Bożej w Kijowie (około 1037)Przypuszczalny pierwotny wyglądsoboru Mądrości Bożej w Połocku około 1060 roku (model)Sobór Mądrości Bożej w Nowogrodzie Wielkim (1045–1052)Widok na Targ i Dwór Jarosławowy w Nowogrodzie WielkimSobór św. św. Borysa i Gleba w Czernihowie (1097–1123, gruntownie rekonstruowany zgodnie z pierwotnym wyglądem; sklepienia i kopuła późniejsze)Sobór św. Mikołaja Cudotwórcy na Dworze Jarosławowym w Nowogrodzie Wielkim (1113–1136; wygląd zewnętrzny zachowany, boczne kopuły rekonstruowane zgodnie z pierwotnym wyglądem; późniejsze przybudówki)Wnętrze soboru Narodzenia Bogurodzicy monasteru św. Antoniego Rzymianina w Nowogrodzie Wielkim (1117–1122; pośrodku oryginalne freski z XII wieku)Sobór św. Jerzego, mistrz Piotr (Monaster św. Jerzego w Nowogrodzie Wielkim, 1119–1130; późniejszy dach nie odpowiada pierwotnemu wyglądowi)Sobór św. Jana Chrzciciela w Pskowie (1124–1144)Cerkiew św. Piotra i Pawła w Smoleńsku (1146–XIII wiek; w 1963 roku rekonstruowana zgodnie z pierwotnym wyglądem)Kopuła soboru Przemienienia Pańskiego monasteru Mirożskiego w Pskowie (przed 1156 rokiem; oryginalne freski z XII wieku)Rekonstrukcjasoboru Zaśnięcia Matki Bożej we Włodzimierzu Wołyńskim z 1900 roku. Rekonstrukcja nie odpowiada obecnym założeniom o pierwotnym wyglądzie cerkwi około 1160 roku.Świątynia Jana Ewangelisty w Smoleńsku (konstrukcja ścian z lat 1173–1180, reszta z XVIII wieku)Motyw ozdobny zachowanego licacerkwi Świętych Borysa i Gleba w Grodnie (około 1180–1190)Rekonstrukcja pierwotnego wyglądu cerkwi Świętych Borysa i Gleba w Grodnie (około 1180–1190)Swirska cerkiew Michała Archanioła w Smoleńsku (1180–1197, górne partie późniejsze)Rekonstrukcjacerkwi Zwiastowania w Witebsku z lat 1993–1996. Odkryte zachowane ściany z 2. połowy XII wieku.Rekonstrukcjacerkwi św. Paraskiewy w Czernihowie z lat 1962–1972. Pierwotna cerkiew wybudowana około 1200 roku została pod koniec XVII wieku przebudowana w stylu barokowym i następnie zniszczona podczas II wojny światowej.
Do lat 80. X wieku była na Rusi rozwijana wyłączniearchitektura drewniana lub z przeważającym udziałem drewna, np. niezachowane do naszych czasów świątyniaPeruna wKijowie i cerkiew Mądrości Bożej z trzynastoma kopułami wNowogrodzie Wielkim (989). Oprócz budynków drewnianych z silnym wpływem budownictwa ludowego rozpoczęto w X wieku budowę pierwszych budowli kamiennych opartych na wzorach bizantyjskich, ale noszących oryginalne cechy lokalne. Cerkwie były budowane na planie krzyża greckiego i posiadały najczęściej jedną lub pięć kopuł. Większość świątyń była trój- lub pięcionawowa, czterofilarowa, rzadziej sześcio-, ośmio- lub dziesięciofilarowa. Pod wpływem wzorów bizantyjskich nastąpiło najpóźniej w XII wieku wprowadzeniekopuł cebulowych, które w następnych wiekach zyskały na popularności i stały się symbolem architektury rosyjskiej. Najstarsze cerkwie ruskie były budowane głównie zplinty, czyli cienkich i szerokich płytek glinianych, rzadziej kamienia[40].
Do najznaczniejszych budowli sakralnych wybudowanych przez greckich mistrzów należą: niezachowana do naszych czasówcerkiew Dziesięcinna w Kijowie (989–996),monaster św. Jerzego w Nowogrodzie Wielkim (1030), sobór Przemienienia Pańskiego wCzernihowie (1036), sobór Zaśnięcia BogurodzicyŁawry Peczerskiej (1051). W latach 1017–1037 greccy mistrzowie wybudowali monumentalnysobór Mądrości Bożej w Kijowie, który swym rozmachem przewyższał wszystkie budowane w tym czasie świątynie bizantyjskie. Sobór stał się wzorem dla dwóch podobnych świątyń wybudowanych już przez ruskich budowniczych –soboru Mądrości Bożej w Połocku (1030–1060) isoboru Mądrości Bożej w Nowogrodzie Wielkim (1045–1052). Ten ostatni jako jedyny został w pełni zachowany (pięcionawowy, trójabsydowy, dziesięciofilarowy)[41].
Pod koniec XII wieku pojawił się na całej Rusi nowy typ cerkwi z podwyższonymi i podpartymi łukami. Nowe rozwiązanie architektoniczne umożliwiło wprowadzenie ozdobnego, stopniowego zakończenia górnych partii świątyń i nadawało im bardziej wertykalny charakter. Do przykładów nowego typu cerkwi należą: dawny, monasterski sobór Przemienienia Pańskiego i św. Eufrozyny Połockiej w Połocku (1128–1156), cerkiew Swirska Michała Archanioła w Smoleńsku (1180–1197), cerkiew św. Paraskiewy Piątnicy w Nowogrodzie Wielkim (1207) i zrekonstruowana w XX wieku cerkiew św. Paraskiewy w Czernihowie (około 1200). Do tego typu cerkwi należał takżesobór św. Bazylego w Owruczu, który jednak na skutek błędnych założeń przy rekonstrukcji z lat 1907–1909 został odbudowany w stylu starszym niż sama świątynia.
W wiekach X–XIII nastąpiła ogólna rozbudowa miast. Pierwowzorami kremli rosyjskich pełniących często rolę grodów były twierdze Północnej Rusi, np. ljubszańska (VIII wiek), izborska (IX wiek), staroładożska (koniec IX wieku), staroriazańska (XI wiek), pskowska (koniec XI wieku), koriełska i koporiejska (XIII wiek). Za pierwszy typowy kreml rosyjski uważany jest kreml twerski z końca XIII wieku. W sumie na terenie księstw ruskich i Rosji wybudowano na przestrzeni wieków ponad 70 murowanych lub drewnianych kremli, z czego 12 kremli uległo zachowaniu w znacznym stopniu, a kolejnych 14 zachowało się w niewielkim stopniu[42][43][44].
W połowie XII wieku ukształtowało się kilka odrębnych szkół architektury,ikonograficznych i malarstwa freskowego, z czego na czołowej pozycji uplasowały się szkoły włodzimiersko-suzdalska i nowogrodzko-pskowska. Szkoły te zapoczątkowały wznoszenie budowli zmuru ciosowego, harmonijnie wpisanych w krajobraz. Za materiały budowlane posłużyły: biały wapień nadwołżański, różne inne odmianywapienia,piaskowiec,dolomit,trawertyn ialabaster. Ze względu na jasne odcienie materiałów budowlanych, szkoły te określano wspólnym mianem ruskiej architektury z białego kamienia. Oprócz wyżej wymienionych istniały także szkoły smoleńsko-połocka, kijowsko-czernihowska i inne, które jednak z czasem zanikły i nie miały bezpośredniego wpływu na dalszy rozwój architektury[40].
Początki ikonografii ruskiej, malarstwa freskowego i mozaikowego związane są z wpływami Bizancjum. Najstarsze cerkwie na Rusi, powstałe pod koniec X wieku były zdobione freskami i mozaikami według wzorów bizantyjskich, które jednak się nie zachowały. Do przykładów monumentalnego malarstwa staroruskiego z XI–XII wieku należą freski z soborów Mądrości Bożej iśw. Michała Archanioła o Złotych Kopułach w Kijowie, soboru Mądrości Bożej, soboru Narodzenia Bogurodzicy, soboru św. Jerzego w Nowogrodzie Wielkim,soboru Przemienienia Pańskiego w Pskowie i cerkwi św. Jerzego w Starej Ładodze. Następne przykłady monumentalnych ruskich cykli malarskich znane są dopiero z XIV wieku z cerkwi nowogrodzkich i pskowskich.
Najstarsze zachowane ikony na Rusi są pochodzenia bizantyjskiego, np.: Ikona Zbawiciel złota ryza (XI wiek),Smoleńska Ikona Matki Bożej (XI wiek) iWłodzimierska Ikona Matki Bożej (XII wiek). Do pierwszych szkół pisania ikon na Rusi należały: szkoła grecka (nowogrodzka ikona Apostołów Piotra i Pawła, moskiewska ikona św. Jerzego), szkoła nowogrodzka (ikona Zwiastowania Pańskiego z XII wieku,Ikona Matki Bożej „Znak” z XII wieku,Mandylion Olesija Greczyna z 1180 roku) i włodzimiersko-suzdalska (Fiodorowska Ikona Matki Bożej z XII wieku,Bogolubowska Ikona Matki Bożej z XII wieku, Ikona Zbawiciel (Spas) Złote Włosy z końca XII wieku). Na malarstwo staroruskie oddziaływałystyl ascetyczny (XI–XII wiek) orazmanieryzm Komnenów (XII wiek). Najstarsze ikony Południowej i Zachodniej Rusi nie zachowały się, brakuje także ich rzetelnych opisów. Do głównych ikonografów należeli:Alipiusz Pieczerski, Olisej Greczyn i Grzegorz Ikonopisarz[46][47].
W XIII wieku do głównych szkół malarstwa należały: jarosławsko-rostowska i nowogrodzko-pskowska (nowogrodzka ikona Mikołaja Cudotwórcy, ikona Mikołaja Lipieńskiego, ikona Eliasza Proroka na Pustyni, Deesis z cerkwi św. Mikołaja z Koży). Ikonami powstałymi poza głównymi ośrodkami są np.Kursko-Korzenna Ikona Matki Bożej „Znak”, Maksymowska Ikona Matki Bożej i Piotrowska Ikona Matki Bożej. Do głównych ikonografów XIII wieku należeliAbrahamiusz Smoleński i Aleksiej Pietrow[46][47].
Do najstarszych zachowanych przykładów malarstwa świeckiego należą: iluminacja z Izbornika księcia Światosława II, przedstawiająca Światosława wraz z rodziną (1076) i fresk ukazujący córki Jarosława Mądrego w soborze Mądrości Bożej w Kijowie (lata 70. XI wieku).
W początkowym okresie państwa staroruskiego kluczowe znaczenie odgrywały w handlu dwa główne wodne szlaki: „od Waregów do Greków” prowadzący rzekami: Newą, Wołchowem i Dnieprem, oraz szlak „od Waregów do Saracenów” na rzekach Newie, Wołdze i Morzu Kaspijskim. Drugorzędną rolę odgrywały szlaki wodne na: Dniestrze, Dźwinie, Donie, Kamie i innych tokach wodnych. Ruskie wyprawy kupieckie docierały do Bizancjum, Iranu, krajów arabskich, na Kaukaz, niemal całe wybrzeże kaspijskie,Ural,Biarmię czyPerm. Wielcy książęta kijowscyOleg (panujący do 912 lub 922) iIgor Rurykowicz (panujący w latach 912/922–945) podpisali zBizancjum układy handlowe, które gwarantowały krajowi zyskowny handel[7]. Od połowy XII wieku Ruś Kijowska uległa osłabieniu wskutek sporów wewnętrznych, a także gospodarczemu m.in. wskutek upadku szlaku handlowego północ – południe co było wynikiem utworzeniaCesarstwa Łacińskiego w wynikuczwartej wyprawy krzyżowej (1202–1204) i tworzeniem się szlaków handlowych wschód-zachód naMorzu Śródziemnym.
Współczesne spory o interpretacje i dziedzictwo Rusi Kijowskiej
Dzieje Rusi Kijowskiej są przedmiotem zasadniczego sporu między historiografiami ukraińską i rosyjską. W obu przypadkach Ruś Kijowska uważana jest za początek odpowiednio państwa ukraińskiego i rosyjskiego[48][49].
Historiografia rosyjska stara się wykazać, że Ruś Kijowska stanowi początek państwowości rosyjskiej. Wyakcentowuje się początek państwa w Nowogrodzie Wielkim. Stwierdza się upadek Kijowa w XII wieku, koniec jedności politycznej Rusi po 1132 roku, oddzielenie przezAndrzeja Bogolubskiego roli wielkiego księcia (seniora) od miejsca jego rezydowania w roku 1169. Następnie podkreśla się przetrwanie księstw Rusi Północno-Wschodniej i zanik księstw Rusi Południowo-Zachodniej, wchłoniętych przez Litwę i Polskę. Dalej wskazuje się na władzę zwierzchniąwielkich książąt włodzimierskich nad pozostałymi księstwami ruskimi, szczególnie rządyAleksandra Newskiego i kontynuację dynastyczną Rurykowiczów, którzy rządzili Rusią Kijowską, następnieWielkim Księstwem Moskiewskim iRosją aż do 1610 roku (z przerwą w latach 1598–1606). Stwierdza się, żeod upadku w XII wieku Kijów i ziemie ukrainne nie odgrywały żadnej decydującej roli w sztuce ruskiej. Dawne, wielkie świątynie kijowskie uległy jeszcze przed najazdem tatarskim zaniedbaniu, następnie popadły w ruinę i były opuszczane przez duchowieństwo[40].
Zdaniem historiografii ukraińskiej to przede wszystkim terytorium współczesnej Ukrainy, związane w średniowieczu zBizancjum, jest miejscem dziejów Rusi Kijowskiej, co czyni ją też początkiem państwowości ukraińskiej, a pretensje Rosji do dopatrywania się w Rusi Kijowskiej początków państwa moskiewskiego uważa się za produkt długotrwałej rosyjskiej dominacji politycznej[50]. Zarówno postać Ruryka jak i przeniesienie stolicy z Nowogrodu do Kijowa uważane bywają za wpół legendarne[51]. Podkreśla się, że wiele najważniejszych zabytków Rusi Kijowskiej i ją symbolizujące, takie jak Sobór Mądrości Bożej czy Ławra Pieczerska znajdują się w Kijowie. W historiografii ukraińskiej, a także polskiej i niemieckiej panuje pogląd, że dziedzictwo Rusi Kijowskiej przejęłoksięstwo halicko-włodzimierskie[52][53]. Twórca nowoczesnej historiografii ukraińskiejMychajło Hruszewski uznał Ruś Kijowską za początek ukraińskich dziejów.
Przez długi czas brak niepodległego państwa ukraińskiego dawał ogromną przewagę historiografii rosyjskiej. Od 1991 roku sytuacja ulega zmianie i historycy ukraińscy związani z amerykańską i kanadyjsko-ukraińską szkołą historyczną prowadzą samodzielne i szeroko zakrojone badania[54][55].
Od 1169 roku kniaziowie włodzimiersko-suzdalscy i halicko-wołyńscy osadzali na tronie kijowskim swych wasali, z kolei kniaziowie czernihowscy i smoleńscy, którym udało się tymczasowo przejmować władzę zwierzchnią na Rusi, często sprawowali swe rządy samodzielnie z Kijowa. Dla odróżnienia książąt wasali osadzanych w Kijowie od faktycznych zwierzchników wprowadzono tytuł „wielkiego księcia kijowskiego i/lub włodzimierskiego i wszech Rusi”. Mimo to Kijów pozostawał cały czas symbolem władzy zwierzchniej i prestiżu.
Od końca podboju Rusi przez Mongołów w 1243 roku i powtórnego panowaniaJarosława II Wsiewołodowicza księstwo kijowskie straciło wszystkie formalne resztki swej niezależności na rzecz Wielkiego Księstwa Włodzimierskiego, co zostało ostatecznie zatwierdzone przez Złotą Ordę. Tytularni książęta kijowscy automatycznie podlegali władzy książąt włodzimierskich na mocy jarłyku tatarskiego. Sami książęta kijowscy nie zasiadali już w Kijowie, lecz osadzali tam podległych sobie namiestników. Około 1320 roku Księstwo Kijowskie stało się po przegranej wojnie wasalemLitwy, co zerwało jego dotychczasowe więzi z Wielkim Księstwem Włodzimierskim[36]. W 1362 roku Księstwo Kijowskie zostało zlikwidowane i wcielone bezpośrednio do państwa litewskiego[37].
↑abА.В.А.В.НазаренкоА.В.А.В.,Древняя Русь на международных путях: Междисциплинарные очерки культурных, торговых, политических связей IX–XII вв, Moskwa: Языки русской культуры, 2001, s. 40, 42–45, 49–50,ISBN 5-7859-0085-8(ros.).
↑abPaul R.P.R.MagocsiPaul R.P.R.,A History of Ukraine: The Land and Its Peoples, Toronto, Buffalo: University of Toronto Press, 2010, s. 73,ISBN 1-4426-4085-5(ang.).
↑Samuel HazzardS.H.CrossSamuel HazzardS.H. (red.),The Russian Primary Chronicle. Laurentian Text, Cambridge, Massachusetts: The Mediaeval Academy of America, 1953, s. 59-60, Cytat: 6368-6370 (860-862). The tributaries of the Varangians drove them back beyond the sea and, refusing them further tribute, set out to govern themselves. There was no law among them, but tribe rose against tribe. Discord thus ensued among them, and they began to war one against another. They said to themselves, "Let us seek a prince who may rule over us and judge us according to the Law." They accordingly went overseas to the Varangian Russes: these particular Varangians were known as Russes, just as some are called Swedes, and others Normans, English, and Gotlanders, for they were thus named. The Chuds, the Slavs, the Krivichians, and the Ves' then said to the people of Rus', "Our land is great and rich, but there is no order in it. Come to rule and reign over us." They thus selected three brothers, with their kinsfolk, who took with them all the Russes and migrated. The oldest, Rurik, located himself in Novgorod; the second, Sineus, at Beloozero; and the third, Truvor, in Izborsk. On account of these Varangians, the disuict of Novgorod became known as the land of Rus'. The present inhabitants of Novgorod are descended from the Varangian race, but aforetime they were Slavs.(ang.).
↑WładysławW.A.SerczykWładysławW.,Historia Ukrainy, Warszawa 2009, s. 22–26,ISBN 978-83-04-04938-3.
↑abКнязь Андрей Боголюбский и его отношение к киевской Руси, [w:]WasilijW.KluczewskiWasilijW.,Русская история. Полный курс лекций, Олма-ПРЕСС Образование, Moskwa 2005, Лекция 18,ISBN 5-94849-564-7 [dostęp 2016-09-10], Cytat: Андрей впервые отделил старшинство от места: заставив признать себя великим князем всей Русской земли, он не покинул своей Суздальской волости и не поехал в Киев сесть на стол отца и деда. Известное словцо Изяслава о голове, идущей к месту, получило неожиданное применение: наперекор обычному стремлению младших голов к старшим местам теперь старшая голова добровольно остаётся на младшем месте. Таким образом, княжеское старшинство, оторвавшись от места, получило личное значение, и как будто мелькнула мысль придать ему авторитет верховной власти.
↑abJaroslawJ.PelenskiJaroslawJ.,The Sack of Kiev of 1169: Its Significance for the Succession to Kievan Rus’, „Harvard Ukrainian Studies”, nr 11, 1987, s. 303–316(ang.).
↑Rozdział 3. Księstwo Halicko-Wołyńskie, [w:]ОрестО.СубтельнийОрестО.,Україна. Історія, Київ 1993,ISBN 5-325-00451-4. Brak numerów stron w książce
↑Tolochko, A. P. (1999). "Khimera "Kievskoy Rusi"", strony: 29–33
↑J. B. Harley and D. Woodward, eds., The History of Cartography, Volume III, Part 1. P. 1852. Note 3. University of Chicago Press, Chicago & London. 2007.ISBN 978-0-226-90733-8
↑D.A. Maczinskij: Niektoryje problemy etnogeografii wostocznojewropejskich stiepiej wo II w. do n.e.– I w. n.e. // Archeologiczeskij sbornik Gosudarstwiennogo Ermitażje. T. 16. 1974, s. 122–133. (ros.).
↑Stryjkowski, Maciej: Kronika Polska Litewska, Żmodzka, y wszystkiey Rusi Kijowskiey, Moskiewskiey, światu świeżo pokazane. Rozdział 3. Królewiec 1582, du Gerzego Ostenbergera. Porównaj z: Brückner, Aleksander: Słownik etymologiczny języka polskiego, hasła „Rosja” i „Ruś” (Kraków: Nakładem Krakowskiej Spółki Wydawniczej, 1927).
↑Aleksander Brückner: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Nakładem Krakowskiej Spółki Wydawniczej, 1927, s. 463, 469.
↑abSamuel HazzardS.H.CrossSamuel HazzardS.H. (red.),The Russian Primary Chronicle. Laurentian Text, Cambridge, Massachusetts: The Mediaeval Academy of America, 1953, s. 59–60, Cytat: 6368-6370 (860-862). The tributaries of the Varangians drove them back beyond the sea and, refusing them further tribute, set out to govern themselves. There was no law among them, but tribe rose against tribe. Discord thus ensued among them, and they began to war one against another. They said to themselves, „Let us seek a prince who may rule over us and judge us according to the Law.” They accordingly went overseas to the Varangian Russes: these particular Varangians were known as Russes, just as some are called Swedes, and others Normans, English, and Gotlanders, for they were thus named. The Chuds, the Slavs, the Krivichians, and the Ves’ then said to the people of Rus’, „Our land is great and rich, but there is no order in it. Come to rule and reign over us.” They thus selected three brothers, with their kinsfolk, who took with them all the Russes and migrated. The oldest, Rurik, located himself in Novgorod; the second, Sineus, at Beloozero; and the third, Truvor, in Izborsk. On account of these Varangians, the disuict of Novgorod became known as the land of Rus’. The present inhabitants of Novgorod are descended from the Varangian race, but aforetime they were Slavs.(ang.).
↑Rut A. Agiejewa: Strany i narody: proischożdienije nazwanij. Moskwa: Nauka, 1990, s. 141–153.ISBN 5-02-002609-3.
↑A.W.A.W.SołowjowA.W.A.W.,Византийское имя России, „Византийский временник”, № 12, 1957, s. 134–155.
↑Б.М.Б.М.КлоссБ.М.Б.М.,О происхождении названия «Россия», Studia historica. Series minor, Moskwa: Рукописные памятники Древней Руси, 2012, s. 26,ISBN 978-5-9551-0527-7(ros.).
↑Aleksandr D. Niekipelow (red.): Nowaja rossijskaja enciklopedija. T. 1 (Rossija). Moskwa: Enciklopedija, 2004, s. 200.ISBN 5-94802-003-7.
↑Ottův slovník naučný. T. 22. V Praze: Jan Otto, 1904, s. 129. (cz.).
↑Powieść minionych lat, tłum. F. Sielicki, Wrocław – Warszawa – Kraków 1999.
↑„Вся жe Русь стала называться Gardariki – «страна гардов» (= городов). На ранних этапах своeй истории Рюриково городище (дрeвнeйший Новгород русских лeтописeй IX – X вв.) являлось резиденцией князeй – Рюрика, Олeга, откуда в 882 г.”, [w:] Anders Hedman, Анатолий Николаевич Кирпичников. Викинги и Славяне. 1998.
↑LeszekL.PodhorodeckiLeszekL.,Dzieje Ukrainy, Warszawa 2014, s. 51,ISBN 978-8311133297.
↑LeszekL.PodhorodeckiLeszekL.,Dzieje Ukrainy, Warszawa 2014, s. 52,ISBN 978-8311133297.
↑LeszekL.PodhorodeckiLeszekL.,Dzieje Ukrainy, Warszawa 2014, s. 53,ISBN 978-8311133297.
↑Александр ИльичА.И.ФилюшкинАлександр ИльичА.И.,Титулы русских государей, Москва: Альянс-Архео, 2006, s. 29–48,ISBN 5-98874-011-1.
↑Русина О. В. Україна під татарами і Литвою. – Київ: Видавничий дім «Альтернативи» (1998),ISBN 966-7217-56-6, s. 274.
↑V. Spečiūnas. Lietuvos valdovai (XIII–XVIII a.): enciklopedinis žinynas. Wilno, 2004. s. 15–78.
↑Encyclopedia Lituanica. Boston, 1970–1978, Vol.5, s. 395.
↑abHistorians disagree on exact dating: Maciej Stryjkowski provided 1320/21, Aleksandr Ivanovich Rogov argues for 1322, C.S. Rowell for 1323, Feliks Shabul’do for 1324, Romas Batūra for 1325.
↑Rowell, S.C.,Lithuania Ascending: A Pagan Empire Within East-Central Europe, s. 1295–1345,Cambridge Studies in Medieval Life and Thought: Fourth Series, Cambridge University Press, 1994, s. 97,ISBN 978-0-521-45011-9.
↑АнтонА.ГорскийАнтонА.,Русь. От славянского расселения до Московского царства, Москва: Языки славянской культуры, 2004,ISBN 5-94457-191-8. Brak numerów stron w książce
↑Н.П.Н.П.КрадинН.П.Н.П.,Русское деревянное оборонное зодчество, Москва: Искусство, 1988. Brak numerów stron w książce
↑МауроМ.ГаллиганиМауроМ.,ФранческоФ.БигацциФранческоФ.,Кремли: твердыни русской земли, Москва: Олма-Пресс, 2004,ISBN 5-224-04702-1. Brak numerów stron w książce
↑И.А.И.А.ВоротниковаИ.А.И.А.,В.М.В.М.НеделинВ.М.В.М.,Кремли, крепости и укрепленные монастыри Русского государства XV-XVII веков. Крепости Центральной России, БуксМАрт, 2013,ISBN 978-5-906190-01-7. Brak numerów stron w książce
↑abАбрам ЛьвовичА.Л.КагановичАбрам ЛьвовичА.Л.,Русская скульптура. Избранные произведения, Ленинград, Москва: Советский художник, 1966, s. 1-17.
↑abН.О.Н.О.МайороваН.О.Н.О.,Русская иконопись: сюжеты и шедевры,Г.К.Г.К.Скоков, Москва: Белый город, 2009,ISBN 978-5-7793-4430-2(ros.). Brak numerów stron w książce
↑abВ.Д.В.Д.СарабьяновВ.Д.В.Д.,История древнерусской живописи,Э.С.Э.С.Смирнова, ПСТГУ, 2007,ISBN 9785-7429-0309-3(ros.). Brak numerów stron w książce
↑AndreasA.KappelerAndreasA.,Russland und die Ukraine. Verflochtene Biographien und Geschichten, Wien/Köln/Weimar 2012,ISBN 978-3-205-78775-4. Brak numerów stron w książce
↑Chapter Ten Europe or Little Russia? Ukraina, [w:]AnnaA.ReidAnnaA.,Borderland. A Journey Through the History of Ukraine, 2000,ISBN 0-8133-3792-5. Brak numerów stron w książce
↑TadeuszT.StryjekTadeuszT.,Jakiej przeszłości potrzebuje przyszłość? Interpretacje dziejów narodowych w historiografii i debacie publicznej na Ukrainie 1991 – 2004, Warszawa 2004. Brak numerów stron w książce
↑Rozdział Ziemia Halicka i Wołyńska, [w:]WładysławW.A.SerczykWładysławW.,Historia Ukrainy, 2009,ISBN 978-8304-04938-3. Brak numerów stron w książce
↑Galizien-Wolhynien-Litauen-Pole: Die Ukraine im 13. bis 16 Jahrhundert, [w:]AndreasA.KappelerAndreasA.,Kleine Geschichte der Ukraine, München 1994,ISBN 3-406-37449-2. Brak numerów stron w książce
↑SerhiiS.PlokhySerhiiS.,The Gates of Europe. A History of Ukraine, 2017,ISBN 978-0465094868. Brak numerów stron w książce
↑OrestO.SubtelnyOrestO.,Ukraine. A History, Toronto 1988. Brak numerów stron w książce
_pl.svg)
%2c_c._1062_(from_S.Michael_monastery_in_Kiev%2c_GTG)_by_shakko_01.jpg)
_%25D0%25B2_%25D0%2592%25D0%25B5%25D0%25BB%25D0%25B8%25D0%25BA%25D0%25BE%25D0%25BC_%25D0%259D%25D0%25BE%25D0%25B2%25D0%25B3%25D0%25BE%25D1%2580%25D0%25BE%25D0%25B4%25D0%25B5.jpg)
_06.JPG)
_church_(XII_century)._(cropped).jpg)
._%25D0%2591%25D0%25B5%25D0%25BB%25D0%25BE%25D0%25BA%25D0%25B0%25D0%25BC%25D0%25B5%25D0%25BD%25D0%25BD%25D0%25B0%25D1%258F_%25D1%2580%25D0%25B5%25D0%25B7%25D1%258C%25D0%25B1%25D0%25B0.jpg)
.jpg)
