Dom, w którym urodził się Kartezjusz (La Haye-en-Touraine)
René Descartes urodził się 31 marca 1596 w La Haye en Touraine, której to miejscowości w 1967 nadano na jego cześć nazwęDescartes[4]. Pochodził ze starego szlacheckiego rodu[5]. Był synemJoachima(inne języki) – prawnika i urzędnika miejskiego – oraz Jeanne z d. Brochard. René był już drugim męskim potomkiem w rodzinie, która była jak na owe czasy oświecona[6]. Jej członkowie brali czynny udział w życiu kulturalnym kraju. Jeden z jego przodków, Piotr Descartes, był doktorem medycyny. Teść, Jan Ferrand, był lekarzem, doświadczonym chirurgiem i znawcą choróbnerek[6]. Matka filozofa, Joanna Brochard, pochodziła w linii matki z rodziny Sauzaj, której członkowie pełnili funkcję kustoszy królewskiej biblioteki uniwersyteckiej wPoitiers[7]. Ojciec Kartezjusza ożenił się powtórnie w 1600 roku i z nowego związku miał jeszcze dwójkę dzieci. René wraz z dwójką starszego rodzeństwa o imionachPierre(inne języki) i Jeanne spędził dzieciństwo w domu babki ze strony matki. O tych wczesnych latach życia Descartes’a nie zachowały się prawie żadne wiadomości; również sam Descartes, z wyjątkiem jednego czy dwóch wypadków, nigdy nic nie opowiadał o latach swego dzieciństwa[8].
Około 1607 Kartezjusz rozpoczął naukę w kolegium prowadzonym przezjezuitów wLa Flèche (Collège Henri IV), gdzie od 1604 uczył się już jego brat Pierre. W kolegium przebywał prawdopodobnie do 1615. Później naukę kontynuował w Paryżu i w 1616 uzyskał stopień zprawa cywilnego i kanonicznego naUniwersytecie w Poitiers[9].
W wieku 21 lat zaciągnął się do sprzymierzonej z Francjąarmii holenderskiej[9]. Poznał tamIsaaca Beeckmana, który przedstawił mu wiele nowych teorii matematycznych. Z wdzięczności Kartezjusz napisał dla niego traktat muzycznyCompendium musicae, opublikowany dopiero w 1650[10]. W 1621 porzucił służbę wojskową i powrócił do Paryża, gdzie skierował swe zainteresowania ku naukom matematycznym i fizycznym. Rozpoczął również prace nad traktatem poświęconymmetodologii nauk[11].
Od 1628 do 1649 przez większość czasu mieszkał w Holandii, przedkładającAmsterdam nad Paryż czy francuską wieś[12]. Francję odwiedził trzykrotnie (1644, 1647, 1648)[13]. W 1648 w uznaniu jego prac król Francji przyznał mu pensję[14]. W tym okresie oprócz problematyki fizycznej (głównieoptyka,mechanika), matematycznej i metodologicznej zaczął pisać również na tematybiologiczne imetafizyczne[15]. Kartezjusz nigdy się nie ożenił. W 1635 ze związku ze służącą Helene Jans urodziła się córka Kartezjusza – Francine, która zmarła w 1640[16].
Pewien wpływ na jego prace miały spory światopoglądowe. Pod wpływem potępieniaGalileusza w 1633 porzucił plany opublikowania dziełaŚwiat albo Traktat o świetle (ukazało się dopiero po jego śmierci)[17]. W 1643Uniwersytet w Utrechcie potępił tezy Kartezjusza, zakazując ich nauczania[18].
W 1649 filozof przyjął zaproszenieszwedzkiej królowej Krystyny doSztokholmu, która chciała pod jego kierunkiem studiować filozofię i skorzystać z jego rad przy organizowaniuszwedzkiej akademii nauk. By zachować trzeźwość i czystość umysłu, królowa wyznaczyła mu godzinę swoich korepetycji na piątą rano. Filozof przeziębił się, w wyniku czego rozwinęło sięzapalenie płuc[19]. Kartezjusz odmawiał początkowo leczenia, zgadzając się na pomoc dopiero po kilku dniach[20]. Zmarł 11 lutego 1650.
Nagrobek Kartezjusza w opactwie Saint-Germain-des-Prés
Pochowano go w Sztokholmie. W 1667 ciało ekshumowano i pochowano w paryskim opactwieSaint-Germain-des-Prés. W 1817 roku szczątki przeniesiono do osobnej kaplicy opactwa. Czaszka Kartezjusza znajduje się wMuzeum Człowieka (nie jest eksponowana)[13].
O ile filozofia nastawionaontologicznie zajmowała sięprzedmiotem i jego istnieniem, o tyle filozofia mentalistyczna postawiła pod znakiem zapytania możliwość prawdziwego poznania. Filozofia ta wskazywała, że zanim będziemy mogli powiedzieć, jaki jestbyt, należy najpierw określić, czy prawdziwe poznanie jest możliwe i jakie są jego warunki. Zasadniczym jej pytaniem było „co można poznać?”, „co można wiedzieć?”[23]. Dlatego też zamiast ontologii w paradygmacie mentalistycznym zaczęto uprzywilejowywaćepistemologię. Rozwinęła sięfilozofia umysłu badająca procesy myślowe i stanyświadomości. Metodycznewątpienie było nie tylko punktem wyjścia, ale i jedną z podstawowych metod testowania prawdziwości sądów. Kartezjusz, a za nim inni filozofowie, dążył wpierw do rozstrzygnięcia zasadniczych kwestii epistemologicznych (jakiego rodzaju wiedza jest wiedzą pewną), a dopiero w dalszej kolejności do stawiania tez ontologicznych[24].
We wczesnej nowożytności doszło do wyodrębnienia się z filozofiinauk ścisłych iprzyrodniczych, dotychczas uprawianych w ramachfilozofii przyrody. Mimo to filozofia i przyrodoznawstwo nadal się inspirowały, a wielu ówczesnych filozofów było jednocześnie wybitnymi naukowcami. Sam Kartezjusz – oprócz filozofii – zajmował się też matematyką, badaniami z zakresu fizyki i optyki, meteorologii ifizjologii. Uważał, że jego odkrycia naukowe są ściśle związane z jego rozważaniami na tematymetafizyczne,epistemologiczne czy z zakresufilozofii umysłu. Filozofia dawała metodologiczne podstawy dla uprawiania nauk empirycznych[21].
Tak jakFrancis Bacon, Kartezjusz za najważniejszy cel nauki uważał opanowanie sił przyrody oraz udoskonalenie samej natury ludzkiej[25]. Zakładał, że możliwe jest oparcie całości wiedzy ludzkiej na pewnym niepowątpiewalnym fundamencie. Tylko w ten sposób możliwe było jego zdaniem odparcie argumentówsceptycyzmu co do możliwości uzyskania wiedzy pewnej. Stanowisko takie określane jest jakofundacjonalizm[26].
Poszukiwanie pewnych podstaw wiedzy rozpoczął Kartezjusz od opracowania nowejmetody filozofowania.Arystotelizm opierał się na logicznychrozumowaniach, przede wszystkimsylogizmie. Rozumowanie to opierało się jednak na danych zmysłowych, które – zdaniem Kartezjusza – mogą być zawodne. Tym samym, skoro przesłanki są jedynie prawdopodobne, to również konkluzje nie są pewne[27]. Arystotelizm został w średniowieczu pogodzony z chrześcijaństwem i przybrał postaćfilozofii scholastycznej, co sprawiało, że miał silne oparcie w Kościele katolickim. Kartezjusz został wyedukowany w tej tradycji, lecz dość szybko zauważył jej błędy i ograniczenia (przede wszystkim w zakresie metody i twierdzeń przyrodniczych)[28].
Pierwszym krokiem w refleksji filozoficznej było dla Kartezjusza odrzucenie wszelkich niepewnych sądów.Wątpienie to („wątpienie kartezjańskie”) miało charakter metodologiczny, a jego celem miało być znalezienie niepodważalnych podstaw, nie zaś podważenie istniejących sądów. „Kartezjański sceptycyzm” jest więcsceptycyzmem metodologicznym[29].
Swoje słynne rozumowanie przedstawił Kartezjusz (pierwotnie w języku francuskim) wRozprawie o metodzie (1637)[31]. Wychodząc z zasadniczego zwątpienia o wszystkim, co nazywane bywa poznaniem, doszedł do stwierdzenia, iż jedynie uświadomienie sobie zwątpienia jest bezwzględnie pewne; wątpienie jest aktem myśli. Fakt myślenia jest zdaniem Kartezjuszaoczywisty i dany w sposób prosty i bezpośredni[32]. Jest ideąjasną i wyraźną, a tym samym nie wymaga dalszego uzasadniania[33].
Z faktu myślenia wynika równocześnie istnienie myślącego podmiotu. Tak Kartezjusz dochodzi do swego twierdzenia: „cogito ergo sum” („myślę, więc jestem”). Traktuje to twierdzenie jako prostą i podstawową ideę, która jest filarem wiedzy pewnej, z której wywodzą się kolejne sądy[32].
Schemat rozchodzenia się bólu (ilustracja zTraite de l’homme, 1664)
Zasadniczym rysem filozofii Kartezjusza jest dualizm duszy i ciała[34] (dualizm psychofizyczny). Według Kartezjusza istnieją dwa niezależne od siebie prapierwiastki: niematerialna i materialna substancja. Podstawową cechą substancji niematerialnej jest myślenie, materialnej zaś – rozciągłość. Rzeczywistość fizyczna zbudowana jest zmaterii rozciągłej wtrójwymiarowej przestrzeni, ma charaktermechanicystyczny i jest badana przez nauki przyrodnicze.Rzeczywistość umysłowa złożona jest z myśli iświadomości i jest obszarem wolności[35]. W człowieku te dwa rodzaje rzeczy się łączą. Tym samym przynajmniej część ludzkich zachowań można wyjaśniać mechanicznie. Problem relacji rzeczywistości fizycznej (ciała) i umysłu (zwanyproblemem psychofizycznym) pozostaje do dzisiaj jednym z istotniejszych problemów filozofii i nauki.
Filozofia praktyczna nie była w centrum zainteresowań Kartezjusza. Fragmenty jej dotyczące są rozproszone i nie tworzą spójnej całości. Inne były poglądy samego Kartezjusza, a inne wnioski z jego systemu filozoficznego wyciągali jego zwolennicy i krytycy. Sam Kartezjusz skłaniał się ku posłuszeństwu wobec władzy publicznej, autorytetów religijnych oraz obyczajów społecznych. Jego metodyczne wątpienie nie podważało porządku społecznego czy poglądów religijnych, lecz było przygotowaniem do ich afirmacji. Jednostki nie powinny się sprzeciwiać istniejącemu systemowi społecznemu, ale pozostawać w posłuszeństwie[36]. Inne wnioski z filozofii Kartezjusza wyciągali jego czytelnicy. Dostrzegano, że filozofia Kartezjusza ma tendencje rozsadzające porządek społeczny i religijny, a jego sceptycyzm może być zradykalizowany i nastawiony przeciwko religii i panującej władzy. Współczesny historyk,Jonathan Israel, określił Kartezjusza jako przedstawiciela umiarkowanego oświecenia, który nie odważył się w pełni przemyśleć społecznych i religijnych konsekwencji swojej filozofii. Otworzył on jednak drogę myślicielom radykalnego oświecenia (Baruch Spinoza imechanicyzm), którzy uczynili ten krok, występując przeciwko ówczesnemu porządkowi władzy[37].
Refrakcja światła w oku (ilustracja zDioptrique, 1637)
Obok dokonania szeregu odkryć empirycznych czy matematycznych, Kartezjusz stał się jedną z czołowych postaci, która obaliłaarystotelesowskie przyrodoznawstwo i stworzyła podstawy pod nową naukę (chociaż wiele jego twierdzeń okazało się ostatecznie błędnych).Już przed Kartezjuszem pojawili się wybitni badacze, którzy byli oznaką zmieniającego się obrazu świata i początków nauki nowożytnej. OdkryciaKopernika,Galileusza,Keplera czyWilliama Harveya były znane Kartezjuszowi i skłoniły go do własnych badań[3]. Z zamiarem stworzenia nowej nauki, jawnie zrywającej z arystotelizmem, wystąpił wcześniejFrancis Bacon. Bacon opierał nową naukę naeksperymencie jako podstawowej metodzie badawczej iindukcji jako sposobie wyprowadzania tez ogólnych. Dla Kartezjusza eksperyment miał znaczenie wtórne, ilustracyjne. Większe znaczenie przypisywałdedukcji tez z zasad ogólnych[38]. Tę jednostronność systemów Bacona i Kartezjusza zauważyłChristiaan Huygens, wskazując, że nowa metoda naukowa musi być syntezą podejścia matematycznego i eksperymentalnego[39].
Podstawą alternatywnej wobec arystotelizmu obrazu rzeczywistości byłmechanicyzm, którego Kartezjusz (obokPierre’a Gassendiego) był najbardziej wpływowym przedstawicielem[3]. Tym, co różniło mechanicyzm Kartezjusza od wcześniejszych filozofów przyrody (np.epikurejczyków), było połączenie go zmatematycznym opisem przyrody oraz szukanie potwierdzenia tez w badaniach empirycznych.
Wiry eteru wokół planet (ilustracja zPrincipia philosophiae, 1644)
Arystoteles dzielił rzeczywistość przyrodniczą na obszary istotowo różne. Rzeczywistość ziemska składała się z czterechżywiołów (ziemi, wody, ognia, powietrza), natomiast rzeczywistość nadziemska (gwiazdy) składała się zeteru. W ramach rzeczywistości ziemskiej Arystoteles rozróżniał również przyrodę nieożywioną i ożywioną. Przyroda ożywiona obdarzona była różnymi formamiduszy, która była podstawowym elementem życia (witalizm). W mechanistycznym modelu rzeczywistości Kartezjusza te podziały zostały zniesione. Cała rzeczywistość składała się z jednolitejmaterii (pełnia, plenum).Próżnia jego zdaniem nie istniała, a poruszane cząstki zastępowane są od razu przez inne (w tym cząstki eteru). Oddziałują one na siebie w sposób mechaniczny w oparciu o prawa fizyczne (będące prekursoramiNewtonowskiego prawa bezwładności i odbicia)[3]. Tym samym Kartezjusz odrzucał arystotelesowską koncepcjęruchu, opierającą się na takich pojęciach jakpotencja,akt,przyczyna sprawcza czymiejsce naturalne. Ruch odbywał się jego zdaniem wtrójwymiarowej przestrzeni, w której żaden punkt nie jest uprzywilejowany. Mechanicznymi ruchami tłumaczył Kartezjusz również działanie organizmów żywych (nie odwołując się do pojęcia duszy), ruchy planet, magnetyzm czy tworzenie się skomplikowanych form materii[3]. Koncepcja materii jako pełni była charakterystyczną cechą mechanicyzmu w wydaniu Kartezjusza, a jej konsekwencją była tzw.teoria wirów. Materia zdaniem Kartezjusza znajdowała się w ciągłym ruchu kolistym, wywoływanym przez zawirowania eteru. Ideę stałej tendencji ciał do poruszania się (conatus), Kartezjusz przejął z wcześniejszej tradycji filozoficznej, przeformułowując ją jednak w sposób mechanicystyczny[40]. Inny nurt mechanicyzmu, opierający się naatomizmie, stworzony został przez Pierre’a Gassendiego i to on w perspektywie czasu stał się bardziej popularny[41].
Przez długi czas kartezjańska wizja rzeczywistości konkurowała też z systememIsaaca Newtona. Spór międzykartezjanizmem anewtonizmem toczył się jeszcze w drugiej połowie XVIII w. Obok takich kwestii, jak rola Boga, kształt Ziemi czy funkcjonowanie istot żywych, nałożyły się na to również kwestie narodowej dumy Francuzów i Anglików. Newtonizm okazał się słuszny w wielu szczegółowych kwestiach, natomiast Kartezjusz w większym stopniu przyczynił się do ukształtowania ducha nowej nauki. Kartezjanizm oddzielił się od religijnych rozważań Kartezjusza, oferując czysto świecki obraz świata. Tym samym w większym stopniu odpowiadał materialistycznej, oświeceniowej nauce niż mocno zakorzeniony w teologii newtonizm[42].
W samych pismach Kartezjusza Bóg pełnił jednak nadal ważną rolę[3]. To on ustalił prawa ruchu materii i utrzymywał je w działaniu. Dzięki Boguumysł ludzki ma możliwość pewnego poznania rzeczywistości materialnej.Dusza (w znaczeniu chrześcijańskim) została przypisana wyłącznie ludziom. Kartezjusz oddzielił ją jednak od ludzkiego ciała, funkcjonującego w sposób mechaniczny. Twierdzenia te były dalekie od religijnej ortodoksji i stały się jedną z przyczyn potępienia pism Kartezjusza przezKościół katolicki[19].
Powstawanie tęczy (ilustracja zDiscours de la méthode, 1637)
Teza o mechanicznej i matematycznej naturze świata okazała się bardzo owocna badawczo. Mechanicyzm miał jednak swoje ograniczenia i konsekwencja w jego stosowaniu prowadziła czasem Kartezjusza do formułowania skomplikowanych wyjaśnień, które w końcu nie ostały się krytyce naukowej. Stało się tak w szczególności z Kartezjańską fizyką. Całkowicie błędna okazała się jego koncepcja materii – nieskończenie podzielnej i ciągłej (wykluczającej próżnię i atomizm). Podobnie było z jegoteorią wirów, mającą wyjaśniaćgrawitację imagnetyzm.
Istotny pozostał natomiast jego wkład w optykę. WDioptrique (1637) sformułowałfalową teorię światła i jako pierwszy opisał zjawiskorefrakcji światła. Zjawisko to zostało odkryte już w 1621 przezWillebrorda Snella, który sformułowałprawa załamania światła, ale jednak swojego odkrycia nie opublikował[43]. Łącznie z geometrą Claudem Mydorge zastosował następnie prawo załamania światła do sformułowania teoriisoczewek (Dioptrique, 1637) oraz rozwiązania problemu powstawania tęczy (Les Meteores, 1637)[44].
Wrażenia zmysłowe przenoszone sąnerwami doszyszynki, gdzie powstaje reakcja, przekazywana nerwami domięśni (ilustracja zL’homme, et un Traitté de la formation du foetus, 1664)
Traktując ciało jako materialną maszynę, Kartezjusz zainspirował całe pokoleniefizjologów i przyrodników. Sam wniósł duży wkład w rozumienie funkcjonowaniaukładu nerwowego. Opisywał, w jaki sposób bodźce zmysłowe przenoszone sąnerwami doszyszynki, którą uznawał za narząd, w którym umysł łączy się z ciałem. Zdaniem Kartezjusza bodźce przenoszone są przez nerwy drganiami[45]. Kartezjusz jest niekiedy uznawany za twórcęteorii odruchów. Ciało bowiem reaguje na drgania nerwów półautomatycznie, a świadomość tylko częściowo może je kontrolować[46].
W matematyce Kartezjusz zastosowałalgebrę w geometrii, jako pierwszy łącząc obie dziedziny matematyki w swojej pracyGéométrie[47]. Opracowałalgorytm, w jaki sposób radzić sobie z problemami geometrycznymi za pomocą algebry. Algorytmu użył pierwszy raz w swojej pracyGéométrie do rozwiązania problemuPapusa[47][48]. Kartezjusz jest uznawany za jednego z ojcówgeometrii analitycznej[49]. Zajmował się takżewielomianami. Opracował nazwany później jego imieniemukład współrzędnych[50]. Wniósł też istotny wkład w rozwójsymboliki matematycznej, co znacznie przyczyniło się do rozwoju algebry. Wprowadził np. stosowaną do dziś konwencję, w której początkowe litery alfabetu łacińskiego oznaczają wielkości wiadome (a,b,c), natomiast litery końcowe (x,y,z) –wielkości niewiadome[51]. Wielu odkryć matematycznych dokonał równolegle zPierrem de Fermatem, co spowodowało spory o pierwszeństwo, zakończone ostatecznie ugodą i uznaniem wzajemnych zasług[50].
Prace Kartezjusza w dziedzinie matematyki zostały docenione dopiero dzięki pracy matematykavan Schootena oraz jego tłumaczeniu nałacinę dziełaGéométrie wraz z komentarzem[52].
Kartezjusz był jednym z najbardziej wpływowych filozofów w historii. Jego system uznawało i rozwijało wielu filozofów, matematyków czy naukowców empirycznych. Kartezjanizm był szczególnie popularny w Holandii i Francji XVII i XVIII w. W szerszym znaczeniu kartezjanizmem nazywa się też poglądy, które noszą cechy filozofii Kartezjusza, w szczególności przyjmujądualizm psychofizyczny czyfundacjonalizm[55].
Karta tytułowa pierwszego (1637) wydaniaDiscours de la methodeKarta tytułowa pierwszego (1641) wydaniaMeditationes de prima philosophiaPole magnetyczne ziemi wSpecimina philosophiae (1644)
Lista zawiera pierwsze wydania dzieł oraz wczesne tłumaczenia[56].
(pl) 1878 –Rozprawa o metodzie jak dobrze kierować swym rozumem i szukać prawdy w naukach: przytem List do księdza Picot ; oraz Reguły do kierowania umysłem (tłum. Wojciech Dobrzycki), Lwów: Nakładem I Związkowej Drukarni,
(pl) 1918 –Rozprawa o metodzie dobrego powodowania swoim rozumem i szukania prawdy w naukach (tłum.Tadeusz Boy-Żeleński), Kraków: G. Gebethner, Warszawa: Gebethner i Wolff; Poznań: M. Niemierkiewic,Tekst na Wolnych Lekturach,
(pl) 1921 –Rozprawa o metodzie dobrego powodowania swoim rozumem i szukania prawdy w naukach (tłum.Feliks Kierski),
(pl) 1981 –Rozprawa o metodzie (tłum. Wanda Wojciechowska), Warszawa: PWN,
(pl) 2015 –Geometria (tłum. Piotr Błaszczyk, Kazimierz Mrówka), Kraków: Universitas,
(pl) 2002 –Medytacje o filozofii pierwszej. (tłum.Jan Hartman) Kraków: Zielona Sowa.
1642 –Meditationes de prima philosophia, in quibus Dei existentia & animae humanae à corpore distinctio demonstrantur: his adjunctae sunt variae objectiones doctorum virorum in istas de Deo & anima demonstrationes, cum responsionibus authoris (II wydanie, zmienione i rozszerzone). Amsterdam: Elzevir,
(pl) 1960 –Zasady filozofii (tłum.Izydora Dąmbska), Warszawa:PWN,
1644 –Specimina philosophiae, seu Dissertatio de methodo recte regendae rationis & veritatis in scientiis investigandae: Dioptrice et Meteora (tłum. Etienne de Courcelles). Amsterdam: Elzevir,pdf,
1647 –Les meditations metaphysiques, touchant la premiere philosophie, dans lesquelles l’existence de Dieu, & la distinction réele entre l’ame & le corps de l’homme, sont demonstrées: et les Objections faites contre ces Meditations par diverses personnes tres-doctes, avec les réponses de l’Auteur, trans. Louis-Charles d’Albert, duc de Luynes (Meds.) and Claude Clerselier (Objections and Replies). Paryż: Jean Camusat and Pierre Le Petit,pdf,
1661 – II wydanie, rozszerzone,
1647 –Les principes de la philosophie (tłum. Claude Picot, wyd. rozszerzone). Paryż: Henry Le Gras,pdf,
1649 –A discourse of a method for the well guiding of reason, and the discovery of truth in the sciences. London: Thomas Newcombe,
1650 –Passiones animae (tłum. Henry Desmarets). Amsterdam: Elzevir,pdf,
1650 –The passions of the soule. London: John Martin and John Ridley,
1657–67 –Lettres, où sont traittées les plus belles questions de la morale, physique, medecine, et des mathematiques (3 tomy), red. Claude Clerselier. Paryż: Charles Angot,t. 1,t. 2,t.3,
(pl) 1995 –Listy do księżniczki Elżbiety (tłum. Jerzy Kopania). Warszawa: PWN,
(pl) 1996 –Listy do Regiusa. Uwagi o pewnym pisemku (tłum. Jerzy Kopania). Warszawa: PWN,
(pl) 1998 –List do Voetiusa (tłum. Joanna Usakiewicz). Warszawa: PWN,
(pl) 2004 –Zarzuty i odpowiedzi późniejsze. Korespondencja z Hyperaspistesem, Arnauldem i More’em (tłum. Jerzy Kopania). Kęty: Antyk,
1662 –De homine (tłum. Florentius Schuyl). Lejda: Leffen and Moyardum,pdf,
(pl) 1989 –Człowiek. Opis ciała ludzkiego (tłum. Andrzej Bednarczyk), Warszawa: PWN,
(pl) 2005 –Świat albo Traktat o świetle (tłum. Tomasz Śliwiński), Kraków: Aureus,
1664 –L’homme, et un Traitté de la formation du foetus, red. Claude Clerselier. Paryż: Charles Angot,pdf,
To pierwsze wydanie francuskiego oryginału. Dzieło wydano wcześniej (1662) w tłumaczeniu na łacinę,
1680 –Six metaphysical meditations wherein it is proved that there is a God and that mans mind is really distinct from his body: hereunto are added the objections made against these meditations by Thomas Hobbes, with the authors answers (tłum. William Molyneux). Londyn: Benjamin Tooke
1701 –Opuscula posthuma, physica et mathematica. Amsterdam: Blaeu,pdf,
Mundus, sive dissertatio de lumine. Ut et de aliis sensuum objectic primariis
De mechanica tractatus una cum elucidationibus N. Poissonii
Musicae compendium
N. Poisson elucidationes physicae in Cartesii musicam
↑RogerR.AriewRogerR.,Descartes and Scholasticism: the Intellectual Background to Descartes’ Thought, [w:]JohnJ.Cottingham (red.),The Cambridge Companion to Descartes, Cambridge: Cambridge University Press, 2005, s. 58–90.
↑UrsulaU.GoldenbaumUrsulaU.,The Geometrical Method, [w:]JamesJ.Fieser,BradleyB.Dowden (red.),The Internet Encyclopedia of Philosophy. Brak numerów stron w książce
↑RenéR.DescartesRenéR.,Rozprawa o metodzie, Kęty: Antyk, 2002, s. 32.
↑BogdanB.SzlachtaBogdanB.,Kartezjusz, [w:]MichałM.Jaskólski (red.),Słownik historii doktryn politycznych, t. 3, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2007, s. 238-239.
↑ChristopherCh.SkeaffChristopherCh.,Radical Enlightenment, [w:]MarkM.Bevir (red.),Encyclopedia of Political Theory, Los Angeles - London - New Delhi - Singapore - Washington, DC: Sage, 2010, s. 1145-1149.
↑John A.J.A.SchusterJohn A.J.A.,Descartes, René (1596–1650), [w:]WilburW.Applebaum (red.),Encyclopedia of the Scientific Revolution. From Copernicus to Newton., New York & London: Garland Publishing, 2000, s. 290.
↑z klauzulądonec corrigendum oznaczającą do czasu wniesienia poprawek
↑Index librorum prohibitorum Ssmi D.N. Leonis XIII iussu et auctoritate recognitus et editus : praemittuntur constitutiones apostolicae de examine et prohibitione librorum, Rzym 1900, s. 106.
↑WillisW.DoneyWillisW.,Cartesianism, [w:]Donald M.D.M.Borchert (red.),Encyclopedia of Philosophy, t. II, Thomson Gale, 2006, s. 53–60,ISBN 0-02-866072-2.
↑Uchwała nr 28 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 24 listopada 1961 r. w sprawie nadania nazw ulicom, "Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 20 grudnia 1961 r., nr 22, poz. 96, s. 3.
BertrandB.RussellBertrandB.,Dzieje filozofii Zachodu i jej związki z rzeczywistością polityczno-społeczną od czasów najdawniejszych do dnia dzisiejszego,Warszawa:Aletheia, 2000.
HerbertH.SchnädelbachHerbertH.,Filozofia, [w:]EkkehardE.Martens,HerbertH.Schnädelbach (red.),Filozofia. Podstawowe pytania,Warszawa:Wiedza Powszechna, 1995, s. 57–97.
w języku angielskim
RogerR.AriewRogerR. i inni,Historical Dictionary of Descartes and Cartesian Philosophy, Lanham, Maryland – Toronto – Oxford: The Scarecrow Press, Inc, 2003.
William E.W.E.BurnsWilliam E.W.E.,Science in the Enlightenment. An Encyclopedia, ABC-Clio, 2003.
JohnJ.CottinghamJohnJ.,Introduction, [w:]JohnJ.Cottingham (red.),The Cambridge Companion to Descartes, Cambridge: Cambridge University Press, 2005, s. 1–20.
EdwinE.CurleyEdwinE.,Descartes, René, [w:]Donald M.D.M.Borchert (red.),Encyclopedia of Philosophy, t. II, Thomson Gale, 2006, s. 720–756,ISBN 0-02-866072-2.
StathisS.PsillosStathisS.,Philosophy of Science A-Z, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2007, s. 149–150.
Michael DellaM.D.RoccaMichael DellaM.D.,René Descartes, [w:]StevenS.Nadler (red.),A Companion to Early Modern Philosophy, Malden, MA – Oxford – Carlton: Blackwell Publishing, 2002, s. 60–79.
GenevièveG.Rodis-LewisGenevièveG.,Descartes’ Life and the Development of his Philosophy, [w:]JohnJ.Cottingham (red.),The Cambridge Companion to Descartes, Cambridge: Cambridge University Press, 2005, s. 21–57.
DonaldD.RutherfordDonaldD.,Innovation and orthodoxy in early modern philosophy, [w:]DonaldD.Rutherford (red.),The Cambridge Companion to Early Modern Philosophy,Cambridge University Press, 2006, s. 11–38.
NeilN.SchlagerNeilN.,JoshJ.LauerJoshJ. (red.),Science and Its Times. Understanding the Social Significance of Scientific Discovery, t. III. 1450–1699, Farmington Hills, MI: Gale Group, 2000.
JustinJ.SkirryJustinJ.,René Descartes (1596–1650), [w:]JamesJ.Fieser,BradleyB.Dowden (red.),The Internet Encyclopedia of Philosophy.
Hans Niels Jahnke: A history of analysis. Providence, RI: American Mathematical Society, 2003.ISBN 0-8218-2623-9.OCLC51607350.
Steven Nadler, Tad M. Schmaltz, Delphine Antoine-Mahut: The Oxford Handbook of Descartes and Cartesianism. Oxford University Press, 2019.ISBN 978-0-19-251720-3.
