Ośrodek przemysłowy (przemysł chemiczny, budowlany, farmaceutyczny itp.), naukowy (6 instytutów naukowo-badawczych, szkolnictwo wyższe), turystyczno-kulturalny: będące częścią trójkąta turystycznego Puławy –Kazimierz Dolny –Nałęczów[3], ponadto ośrodek: muzealnictwa (pierwszemuzeum na ziemiach polskich, a zarazem najstarsze muzeum w Europie Środkowej), węzeł komunikacyjny (port rzeczny, 2 przeprawy mostowe, główne szlaki komunikacji drogowej i kolejowej).
Pochodzenie nazwy miasta Puławy nie zostało jednoznacznie ustalone ani oficjalnie potwierdzone. Ze względu na pierwotne usytuowanie osady nadWisłą przypuszcza się, że nazwa ta może być związana z rzeką i jej otoczeniem. Istnieje kilka hipotez dotyczących etymologii nazwy:
Nadwiślańskie łęgi – Nazwa Puławy może pochodzić od „pulw”, czyli określenia łęgów nadrzecznych.
Staropolskie „pławy” – Wyraz ten oznaczał przeprawianie się przez rzekę, co mogło nawiązywać do charakteru osady jako miejsca przeprawy.
„Pława” – Słowo to oznacza bojkę oznaczającą mieliznę, co również mogło mieć związek z lokalnym krajobrazem rzecznym.
„Pławia” – Termin ten odnosił się do nurtu lub prądu rzecznego, co również mogło wpłynąć na nazwę[7].
Pierwsze pisemne wzmianki o nazwie „Pollavy” pochodzą z XV wieku. Według tych zapisów nazwa mogła oznaczać przejście przez rzekę lub bród[8].
Ludowa legenda proponuje inne wyjaśnienie genezy nazwy. Opowiada, żeZawisza Czarny, zmęczony podróżą, zatrzymał się w osadzie, aby odpocząć. Gdy usiadł na ławce, ta złamała się pod jego ciężarem. Rycerz miał wtedy wykrzyknąć: „A niech to będzie pół ławy!”. Z czasem nazwa ta miała przekształcić się w „Puławy”[potrzebny przypis].
Wieś Pollawy pojawiła się w dokumentach po raz pierwszy w 1489 r. W kolejnych latach jej nazwa była zapisywana w różny sposób[10]:
1552 r. – Pulławi
1563 r. – Pułławi
1580 r. – Pulawi
1603 r. – Puławy
W XVII i XVIII wieku nazwa „Puławy” była powszechnie stosowana. W drugiej połowie XVIII oraz na początku XIX wieku Puławy stały się ważnym centrum kulturalnym, z dworemCzartoryskich jako jego ogniskiem.Po upadkupowstania listopadowego, miejscowość została skonfiskowana przezwładze carskie, a w 1846 r. nadano jej nową nazwę – Nowa Aleksandria[11]. Ta forma ulegała dalszym zmianom[10]:
1887 r. – Nowa Aleksandrya
1899 r. – Nowo-Aleksandrya
W 1906 r. Puławy uzyskały prawa miejskie, a dnia 2 maja 1916 r. przywrócono oryginalną nazwę, która obowiązuje do dziś.[12]
Odbudowę rozpoczęła w 1796 r. księżna Izabela. Wykorzystała przy tym talent architektaPiotra Aignera, przebudowując nie tylko rezydencję, ale też wznosząc szereg budowli ogrodowych w przylegającym do pałacu parku. Romantyczny charakter parku podkreślała m.in. obecnośćetatowego pustelnika mieszkającego w grocie, a wynajętego przez Izabelę Czartoryską. W jednej z budowli ogrodowych, wŚwiątyni Sybilli, w 1801 r. księżna założyła pierwsze w Polscemuzeum, gromadzące pamiątki narodowe. W 1816 roku księżnaMaria Wirtemberska, siostra księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, napisała w Puławach powieśćMalwina, czyli domyślność serca, uznawaną za pierwszą polską powieść psychologiczno-obyczajową, z wątkami autobiograficznymi.
W 1828 r. polski inżynier wojskowy gen. Ignacy Prądzyński proponował dowództwu wzniesienie fortyfikacji strzegących przepraw przez Wisłę w Puławach. Ostatecznie fortyfikacje wybudowano, ale w Dęblinie[15]. Koniec złotego wieku Puław przyniosłopowstanie listopadowe. Tutaj pułkownikJuliusz Małachowski dokonał brawurowego napadu na koszary rosyjskie, a także 2 marca 1831 roku rozegrała się zwycięska dla powstańcówbitwa pod Puławami.
W kwietniu 1905 r. doszło w Puławach z inicjatywySDKPiL do nieudanej próby powstania zbrojnego żołnierzy i okolicznych chłopów przeciwko władzom carskim[16]. W 1906 r. Puławy otrzymałyprawa miejskie. W roku 1915 miasto opuściły wojska rosyjskie, potem austriackie. W czasieI wojny światowej Puławy doznały znacznych zniszczeń.
W sierpniu 1920 roku, gdy wojska polskie toczyły ciężkie walki pod Warszawą, Józef Piłsudski przyjmował defiladę wojsk w Puławach[17]. Wokresie międzywojennym zaczął rozwijać się przemysł, oprócz tego w miejsce dawnegoInstytutu Rolniczego, utworzonoPaństwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego. Miasto było etnicznie zróżnicowane, mieszkali tu Polacy, Żydzi i Rosjanie, wyznawcy chrześcijaństwa, prawosławia i judaizmu[18]. Rozwój miasta przerwał wybuchII wojny światowej, w której zginęła trzecia część mieszkańców.
Powojenną historię zdominowała decyzja o budowieZakładów Azotowych, podjęta przez polskie władze w 1960 roku. Po tej dacie nastąpił znaczny wzrost liczby ludności, zmienił się także charakter miejscowości. Z małego miasteczka Puławy stały się miastem przemysłowym.
Powierzchnię miasta kilkukrotnie powiększano. Już w 1906 roku włączono do niego pobliskie wsie:Mokradki orazPuławską Wieś. 17 listopada 1933 przyłączono do niego zgminy Końskowola wsie:Włostowice iWólkę Profecką, ponadtostację kolejową Puławy, część gruntów wsiRudy i część lasu Ruda Czechowska[23]. 1 stycznia 1951 roku w skład Puław weszły z gminy Końskowola: las państwowy Ruda Czechowska oraz gospodarstwo rolne Michałówka i las instytutowy Ruda Las[24]. 31 grudnia 1964 roku obszar miasta powiększono kosztemgromady Gołąb, z której przyłączono 880 hektarów lasów państwowych oraz kosztemgromady Końskowola, z której przekazano 96 hektarów – część wsi Rudy[25].
Burzliwe dzieje Puław pozostawiły po sobie liczne zabytki. W zasadzie wszystkie znajdują się w kompleksie pałacowo-parkowym, leżącym w pobliżu skarpy wiślanej.
Pałac otacza park krajobrazowy o powierzchni 30 ha. Pierwotnie został założony przezLubomirskich, jako park regularny, i od tamtego czasu podążał za zmianami stylu puławskiejrezydencji. W latach 1731–1736 przybrałstyl francuski. W latach 1798–1806 księżna Izabela zmieniła go w ogród romantyczny wstylu angielskim, umieszczając w nim szereg budowli ogrodowych i rzeźb. W tym stanie park przetrwał do dzisiaj, aktualnie cały teren osady parkowo-pałacowej nazywa się Zespół Rezydencyjny Książąt Czartoryskich[26].
Najciekawsza budowla znajdująca się w parku toŚwiątynia Sybilli (d.Świątynia Pamięci), wybudowana w latach 1798–1801 według projektuAignera na wzór antycznej świątyniWesty wTivoli podRzymem. W roku 1801Izabela Czartoryska założyła tutaj pierwsze w Polsce muzeum, mające pobudzać patriotyzm w okupowanej Polsce.
Według danychGłównego Urzędu Statystycznego na dzień 31 grudnia 2021 roku w mieście mieszkało 46 304 osób, w tym 21 403 mężczyzn i 24 901 kobiet, awskaźnik feminizacji wynosił wówczas 116 kobiet na 100 mężczyzn. Gęstość zaludnienia w tym okresie wynosiła 917,1 osób/km²[27].
Państwowy Instytut Weterynaryjny – Państwowy Instytut Badawczy (PIWet-PIB) powołany w 1945 r. Prowadzi badania w zakresie medycyny weterynaryjnej ze szczególnym uwzględnieniem diagnostyki i profilaktykichorób zakaźnych, w tym chorób odzwierzęcych, oraz higieny i toksykologii żywności pochodzenia zwierzęcego. Od 2003 r. Państwowy Instytut Badawczy.
Od 1993 Zakład Doświadczalny Echo-Son SA (45% własnośćIPPT PAN, 55% pracownicy TechPAN)[30].Obecnie Echo-Son zaangażowane są w konstruowanie wyrafinowanej aparatury ultrasonograficznej (USG)[30].
W roku 2008 puławskie instytuty naukowo-badawcze, Urząd Miasta Puławy orazUniwersytet Technologiczno-Humanistyczny im. K. Pułaskiego w Radomiu wystąpiły z inicjatywą utworzenia Puławskiego Parku Naukowo-Technologicznego na terenie Puławskiej dzielnicy Azoty. W rezultacie podjętych działań powstaje nowoczesna baza naukowo-dydaktyczna, której koszt budowy wynosić będzie 79 mln złotych. Kompleks będzie mieścić w swoich murach m.in. 4 WydziałyUTH w Radomiu, na których będą prowadzone studia w formie stacjonarnej i zaocznej. Ostatecznie nie doszło do realizacji pomysłu utworzenia wydziałów UTH. W roku 2013 została podpisana umowa między Uniwersytetem Marii Curie Skłodowskiej a Zakładami Azotowymi o utworzeniu jednostki uczelnianej wraz z organizacją kierunku Chemia Techniczna oraz współpracy naukowej uczelni z puławskimi instytucjami naukowymi[32]. W październiku 2014 roku studia rozpoczęli pierwsi studenci Wydziału Zamiejscowego UMCS w Puławach.
W Puławach znajduje się 8 szkół podstawowych, 7 liceów ogólnokształcących, 8 zespołów szkół, jedna szkoła muzyczna I stopnia, Medyczne Studium Zawodowe oraz 5 szkół specjalnych. Ponadto w Puławach prowadzone są studia językowe w Nauczycielskim Kolegium Języków Obcych. Studia doktoranckie prowadzone są m.in. wPaństwowym Instytucie Weterynarii,Instytucie Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa.
W 2014 roku nastąpiło otwarcie przez Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie – w miejsce Puławskiej Szkoły Wyższej istniejącej w latach 1997–2014 – Wydziału Zamiejscowego UMCS w Puławach, który kształci stacjonarnie i niestacjonarnie na kierunkach:
administracja publiczna
chemia techniczna
fizjoterapia (wspólnie z Uniwersytetem Medycznym w Lublinie)
wychowanie fizyczne
Likwidacja wydziału zaplanowana jest na 2025 rok[33].
Zespół kaplicy pałacowej, obecnie kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w zespole pałacowo-parkowymKościół parafialny Matki Boskiej Różańcowej (dawna cerkiew garnizonowa)
Na terenie Puław działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:
W Puławach dzieciństwo spędziłBolesław Prus. W 1884 r. napisałPleśń świata, jedną z najkrótszych swoich nowel, której akcję umieścił w pobliżu Świątyni Sybilli. W felietonie natomiast zatytułowanymKartki z podróży.Puławy opisałosadę Puławy.
W latach osiemdziesiątych XX wieku w Puławach istniała prężna scenapunkrockowa. Tu działały m.in. zespołyTrafo iSiekiera. Jego pierwszy wokalista,Tomasz Budzyński, po odejściu z Siekiery założył m.in. zespółArmia.
Od 2000 r. Puławy mają swój własny hejnał miejski. Autorem melodii jest znany polski jazzman Henryk Majewski[46]. W 2011 r. powstało Centrum Informacji Turystycznej znajdujące się obecnie na Skwerze Niepodległości, które przejęło funkcję rozwiązanego PTTK[47].
1 kwietnia 2023 roku przy ulicy Wojska Polskiego, została oddana do użytku jedna z nowocześniejszych w województwie lubelskim placówka Biblioteki Miejskiej – Mediateka[48].
Radio Impuls (Puławy) (pierwotnieRadio Puławy 24 – istniejąca od 2014 rozgłośnia internetowa oraz nadająca na 97,2 FM – moc nadajnika 2,5 kW, co zapewnia odbiór w Dęblinie, Kozienicach, Nałęczowie, Radomiu, Lublinie i Zwoleniu)
LPU Radio – internetowa rozgłośnia radiowa, lpuradio.pl
Radio Plus Lublin (91,2 MHz) – nadające w Puławach od 29 kwietnia 2020
Puławy dysponują bezprzewodowym, publicznym i bezpłatnym dostępem do internetu, jest on realizowany w technologiiWi-Fi802.11g.Aktualnie na infrastrukturę sieciową (o nazwie hotspot.um.pulawy.pl) składa się 20 nadajników w różnych częściach miasta.
Związek Strzelecki oddział Puławy im. 15 pułk. piechoty „Wilków” Armii Krajowej.
Związek Harcerstwa Polskiego w Puławach.
W latach 1985–1990 w Puławach w budynku Puławskiego Ośrodka Kultury „Dom Chemika” działało Harcerskie Centrum Komputerowe, pierwsza w Polsce placówka tego typu[51].
W Puławach znajduje się stara wojskowalinia kolejowa nr 82. Prawdopodobnie jest to jedyna w kraju linia, która biegła po moście pontonowym przez Wisłę. W okresie PRL (w 1975 r. i 1985 r.) odbywały się ćwiczenia wojskowe. W ich trakcie budowano most kolejowo-drogowy, po którym przejeżdżał pociąg, a następnie most był rozbierany.
W granicach administracyjnych miasta przebiegadroga krajowa nr 12 (S12) jako obwodnica Puław. W 2006GDDKiA rozpoczęła budowę nowej przeprawy przez Wisłę, będącej elementem przyszłej obwodnicy. 12 lipca 2008 oddano do użytku nowymost im. Jana Pawła II w Puławach i całkowicie nową drogę od mostu do drogi krajowej nr 12 w miejscowości Zarzecze. Drugi etap obwodnicy od mostu do połączenia z drogąS17 na węźle „Kurów Zachód” ukończono w 2018 roku[52].
Przez Puławy przebiegają również drogi wojewódzkie nr801,824 i874.
Zakomunikację miejską w Puławach i regionie puławskim odpowiada Miejski Zakład Komunikacji w Puławach. W Puławach funkcjonuje 19 zwykłych linii autobusowych (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 11, 12, 14, 15, 16, 17, 19, 20, 22 oraz M1, M2), 2 linie kursujące w dzień targowy (18 i 28) oraz 8 linii szkolnych (9, 23, J1, J2, K1, K2, K3 i S7)[53]. MZK Puławy odpowiada także za komunikację miejską w Dęblinie, gdzie kursuje linia nr 31[54].
Zakłady Azotowe Puławy – uruchomione w 1966 r. „Azoty” są największym zakładem przemysłowym znajdującym się w granicach miasta i największym producentemnawozów sztucznych w Polsce. Dają zatrudnienie 4852 osób (stan z 31.12.2019)[57].
Centra handlowe: w 2006 roku swoją działalność rozpoczęła pierwsza w mieście galeria o nazwie „Galeria Zielona”, która posiadała na swym dachu plac zabaw oraz tor do kartingu dla dzieci w sezonie letnim, a w sezonie zimowym funkcjonowałolodowisko. Galeria Nova (zakończenie budowy w 2012 r.). Centrum „Karuzela” (otwarcie 28 kwietnia 2022 r.). Galeria „Yeti” (otwarta w sierpniu 2000 r.)[58]
↑Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
↑Jacek Pielas, Podział latyfundium Łukasza Opalińskiego, marszałka nadwornego koronnego z lat 1668–1670, w:Inter maiestatem ac libertatem. Studia z dziejów nowożytnych dedykowane Profesorowi Kazimierzowi Przybosiowi, red. J. Stolicki, M. Ferenc, J. Dąbrowski, Kraków 2010, s. 158.
↑Janusz Szczepański „Władze i społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej wobec bolszewickiego zagrożenia w 1920 roku” Wydawnictwo Sejmowe 2022,ISBN 978-83-7666-720-1, s. 462.
%2c_Wife_of_Adam_Kazimierz_-_MNK_XII-A-616_(416973).jpg)
.jpg)
