Ten artykuł dotyczy plemienia zachodniosłowiańskiego. Zobacz też:inne znaczenia tego słowa.
Polanie – nazwa domniemanego plemieniazachodniosłowiańskiego z grupyplemion lechickich zamieszkującegoPojezierze Wielkopolskie, które miało doprowadzić do powstaniapierwszego państwa na ziemiach dzisiejszejPolski. Z plemienia Polan wywodziła się dynastiaPiastów. Obecnie nazwaPolanie, nie do końca poświadczona na okres wczesnego średniowiecza, jest kwestionowana. Zamiast dużego związku plemiennego Polan archeolodzy wyznaczają w Wielkopolsce siedziby kilku bezimiennych plemion słowiańskich (grup etnicznych), nie rozstrzygając o drogach wzrostu władzy ponadplemiennej wśród nich[potrzebny przypis].
Osobny artykuł:Etymologia nazwy Polska.Nazwa Polan pochodzi najprawdopodobniej od rolniczego charakteru ich gospodarki (pole).Opolami nazywano najstarsze jednostki terytorialneSłowian tworzone jeszcze w czasach przedpaństwowych, od połowy pierwszego tysiąclecia. Członkowie lokalnego związku osiedleńczego skupieni byli wokół pola uprawnego stanowiącego podstawę bytu całej społeczności[1]. Od nazwy terytorium na jakim mieszkali nazywano ich Opolanami czyli ludźmi mieszkającymi wokół pola uprawnego.
Wzrost zaludnienia u Lechitów nadwarteńskich wywołać musiał wcześnie potrzebę rolnictwa, tj. przemiany lasów na pola, od których nazwano ich „polanami”, czyli „polakami”. Najtrafniej określił początek tej nazwyDługosz: „Lechitowie, ci zwłaszcza, którzy na polach siedzieli, zostali przez inne pokrewne sobie drużyny, koczujące po lasach, nazwani Polanami, tj. pól mieszkańcami, a ta nazwa tak się potem między ludźmi utarła, że dawne nazwisko (Lechitów) poszło w zapomnienie, a naród i kraj wszystek począł mianować się Polską”. W którym wieku to nastąpiło, nie podobna dzisiaj ściśle oznaczyć. W każdym razieKromer zdaje się być bliskim prawdy, pisząc w wieku XVI: „Nazwisko Polaków ledwie od siedmi albo ośmi set lat do używania weszło”. W najdawniejszych świadectwach, jakie mamy z końca X wieku, nazwę Polski pisano po łacinie: Polonia i Polenia, aBruno, pisząc żywotśw. Wojciecha około r. 1000, nazywa Polaków: Polani, Poloni i Poloniani.
Gramatycznie nazwaPolanin składa się z dwóch członówPol oznaczającejpole uprawne lubwyznaczoną przestrzeń oraz końcówki-anin, która wjęzyku polskim oraz innych językach słowiańskich służy do tworzenia nazw odśrodowiskowych nazywających osobę od jego terytorialnego lub etnicznego pochodzenia[3][4]. Polskiformant-anin wywodzi się zjęzyka prasłowiańskiego, ze skrzyżowania dwóch prasłowiańskich formantów –-enin(ь), oraz-janin(ь) za pomocą których tworzone są nazwy związane z przynależnością grupową osób pochodzących z jednego miejsca np.krakowi-anin osoba pochodząca z Krakowa,ziemia-anin mieszkaniec planety Ziemia,Podhal-anin pochodzący z Podhala,Rzymi-anin obywatel miasta Rzym oraz notowany już w średniowiecznych dokumentach z 1400 rokumieszcz-anin[3] czyli osoba pochodząca z miasta. Formant ten używany jest również do określenia powinowactwa niezwiązanego z zajmowanym obszarem, a np. z wyznawaną religią, światopoglądem np.chrześcij-anin,muzułm-anin,pog-anin,rastafari-anin. NazwaPolanie jestetnonimem – nazwą etniczną[4].
Według innej teorii wywodzi się od słowa plemię – współplemiennik, człowiek związany więzami krwi, mający te same wierzenia. Niektórzy lingwiści twierdzą, że być może jest to związane z pierwotną formą organizacji plemiennej – opola, będącego pewną odmianą ludowładztwa z obieralnym władcą, wspólną własnością ziemi i rodem jako podstawą społeczną.
Nazwę "Polanie" wymieniają dość liczne średniowieczne kroniki i dokumenty, lecz nie jest pewne, czy dotyczy ona nazwy plemienia, czy jest to synonim nazwy Polaków, mieszkańców Polski. Wszystkie źródła historyczne wymieniające tę nazwę powstały bowiem długo po zakończeniu okresu plemiennego, a najstarsze pochodzą z czasu panowaniaBolesława Chrobrego.
Pierwszy raz nazwa pojawia się pod koniec X wieku, kiedy to datowany na lata 998–999Vita s. Adalberti, znany na ziemiach polskich jakoŻywot pierwszy św. Wojciecha, wspomniał o „Bolizlav Polanorum duce” w kontekście roku 995. Współczesny historyk tłumaczy ten tytuł jako „Bolesław książę Polan”[6].
Po raz kolejny Polanie zanotowani zostali whistorycznymtraktacieGesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum spisanym w latach 1075–1080 przez niemieckiego kronikarza i geografaAdama z Bremy. Wymienia on Polan oraz słowiańskie plemiona z nimi sąsiadujące. Za strefę graniczną pomiędzySłowianami połabskimi z plemionwieleckich orazlucickich, aPomorzanami i Polanami uznaje on rzekęOdrę. Według jego relacji ziemia Polan graniczy z ziemiami pomorskimi, pruskimi, czeskimi i rozciąga się aż po granice państwa ruskiego:Trans Oddoram fluvium primi habitant Pomerani, deindePolani, qui a latere habent hinc Pruzzos, inde Behemos, ab oriente Ruzzos czyli w języku polskimWzdłuż rzekiOdry pierwsi żyjąPomorzanie, dalejPolanie, którzy graniczą zPrusami,Czechami, a na wschodzie zRusami[7][8]. W tekście wymienia również kilkukrotnie Polskę w różnych odmianachPolonia,rege Polanorum Bolizlao itp.[9]
Kolejnym źródłem średniowiecznym notującym istnienie polskiego plemienia Polan jest staroruskilatopis z 1113 roku ruskiego kronikarzaNestora zatytułowanyPowieść minionych lat[10][11], który pisze w nim, że:
Волохомъ бо нашедшим на Словены на Дунаискыє, и сѣдшимъ в нихъ, и насилѧющимъ имъ. Словѣне же ови пришєдшє и сѣдоша на Вислѣ, и прозвашасѧ Лѧховѣ, а от тѣхъ Лѧховъ прозвашасѧ Полѧне, Лѧховѣ друзии – Лютицѣ, инии Мазовшане, а нии Поморѧне. Тако же и тѣ же Словѣне, пришедше, сѣдоша по Днепру и наркошасѧ Полѧне а друзии Деревлѧне, зане сѣдоша в лѣсѣхъ [...] Полѧномъ жеживущи особѣ по горамъ симъ, и бѣ путь из Варѧгъ въ Грѣкы, и изъ Грѣкъ по Днепру
Gdy bowiemWołosi naszliSłowian dunajskich, i usadowiwszy się między nimi ciemiężyli ich, Słowianie owi przyszedłszy siedli nadWisłą i przezwali sięLęchami, a od tych Lęchów przezwali się jedniPolanami, drudzy LęchowieŁużyczanami, inniMazowszanami, inniPomorzanami. Tak samo i ciż sami Słowianie przyszedłszy siedli nad Dnieprem i nazwali sięPolanami, a drudzyDrewlanami, przeto że siedli w lasach [...] GdyPolanie żyli z osobna po górach tych, był szlak zWaregów do Grecyi, a z Grecyi Dnieprem [...][12]
Polan dwukrotnie wymienia również mnichHelmold w swoim dziele „Kronika Słowian” spisanym po łacinie w latach 1163–1172[13]. W rozdziale IO podziale Słowian poświęconemu opisowi ziem zamieszkanych przez plemiona słowiańskie pisze:
Slavorum igitur populi multi sunt habitantes in litore Balthici maris. Sinus huius maris ab occidentali occeano orientem versus porrigitur. Appellatur ideo Balthicus (...) idemque mare barbarum seu pelagus Schiticum vocatur a gentibus, quas alluit, barbaris. Hoc mare multae circumsedent naciones. Dani siquidem ac Sueones, quos Northmannos vocamus, septentrionale litus et omnes in eo continent insulas. At litus australe Slavorum incolunt nationes, quorum ab oriente primi sunt Ruci, deindePolani, habentes a septentrione Pruzos, ab austro Boemos et eos qui dicuntur Marahi sive Karinthi atque Sorabi.
czyli w tłumaczeniu na język polski:
Mnogie są ludy Słowian zajmujące wybrzeże Morza Bałtyckiego. Zatoka tego morza skierowana jest od oceanu zachodniego ku wschodowi. Nazywa się ono Bałtyckim (...) To samo morze nazywa się również Barbarzyńskim albo Morzem Scytyjskim od barbarzyńskich ludów, które oblewa. Wokół tego morza siedzą mnogie ludy; mianowicieDuńczycy iSzwedzi, których nazywamyNormanami, zajmują wybrzeże północne i wszystkie wyspy. Południowe zaś wybrzeże zamieszkują ludy Słowian; pierwszymi z nich sąRusowie; dalej idąPolanie mający od północyPrusów, od południaCzechów oraz tych, którzy nazywają sięMorawami alboKaryntami iSorabami.[14]
Chociaż nazwa plemienia Polan pojawia się w źródłach w XI i XII wieku to wcześniejsze średniowieczne źródła już od X wieku wielokrotnie wymieniają Polskę jako kraj oraz notują polskich władców:
Nazwy Polan nie wymienia tzw.Geograf Bawarski, główne źródło naszej wiedzy o geografii plemiennej ziem dzisiejszej Polski w IX wieku nie zna tego plemienia. Stąd też powstała hipoteza, nawiązująca do wymowykroniki Anonima zwanego Gallem, głosząca, że Polanie byli początkowo podporządkowani plemieniuGoplan (Glopeani u Geografa Bawarskiego), a śladem przejęcia przez nich władzy jest legenda oPopielu iPiaście. Stolicą Goplan i ich rządzącej dynastii „Popielidów” była zapewneKruszwica, na co wskazuje nie tylko legenda dynastyczna, ale także wyniki badań archeologicznych (wczesny gród plemienny w Mietlicy). HipotezaGerarda Labudy sugeruje, że jednostka ponadplemienna posiadająca 400 grodów nie mogła zniknąć ze sceny dziejowej jak jakaś efemeryda, i że pod nazwą Goplan (i Glopeani) faktycznie ukrywają się Polanie. Te wersje zdarzeń zakwestionował profesorPrzemysław Urbańczyk zInstytutu Archeologii i Etnologii PAN[18], odnosząc się do tezy przedstawionej przez niemieckiego historykaJohannesa Frieda[19].
NazwachoronimuPolonia ietnonimuPoloni pojawia się ok. 1000 r. nagle, i pomimo iż raczej oczywisty jest związek ich źródłosłowu zpolem, czyli: miejscem równym, odkrytym, uprawianym, wylesionym itp. (przy czym z czysto etymologicznego punktu widzenia najbardziej poprawne były zdaniem P. Urbańczyka wersjePolenia iPoleniThietmara) to istnienia plemienia Polan na terenie późniejszejWielkopolski,a priori założyć nie można. Przy okazji odrzuca podstawowe tezy Frieda, iż nazwęPolonia/Poleni nadał krajowi ChrobregoOtton III podczaszjazdu gnieźnieńskiego (nadanie nowego imienia przy chrzcie), gdyż w opinii samego Ottona III był onin Sclavania in civitae Gnesni ubi corpus beati martyris Ad[alberti... re]quiescit[20], a więcw kraju Słowian (Słowianii), w mieście Gnieźnie, gdzie spoczywa ciało błogosławionego męczennika Wojciecha, a o istnieniu Polan i Polonii pojęcia raczej nie posiadał, i doszukiwanie się pochodzenia nazwy odpolewania (wodą podczas chrztu) uważa za kuriozalne[21].
Zatem z powodu braku wzmianek we wczesnych źródłach historycznych i rezultatów badań archeologicznych, współcześnie wyrażany jest pogląd, że plemię o nazwie Polanie mogło nigdy nie istnieć[22][23]. Nazwa Polanie bywa w tym przypadku używana umownie w odniesieniu do plemienia lub plemion wielkopolskich, którym przypadła rola zapoczątkowania państwowości polskiej. Kwestionowanie istnienia Polan nie jest rzeczą nową, już w 1848 r.Aleksander Tyszyński tak pisał:
Polska nie nazwaną została odpola; kraj, o którym jego kronikarz l-szy mówił, iż był całylasami okryty:Polonia regio est nemorosa (Gall), nie mógł być nazwanym odpola. Gdy więc pierwiastkiem wyrazuPolska,Polacy nie jest dźwiękpole, być musi przyimekpo, który też był powszechnym u Słowian w odcienianiu imion właściwych (Po-morze, Po-lesie, Po-dole, Po-łowcy, Po-labij itp). [...] I nazwiska:Podlasie Pod-Lachią aPolesie Po-Lechią (po ma tu znaczenie od zewnętrznego względu) zapewne oznaczają; pierwiastkiem bowiem tych nazwisk nie mógł byćlas. Jako leżąca zalasem przylesie podlasem, może się uważać wioska, miasto (Zalesie, Przyborze, Podhajce i t. p), ale nie cała prowincya, sama zwłaszcza w lasy obfitująca.
Plemię o identycznej nazwie (Polanie) znane jest zPowieści minionych lat jako zamieszkujące rejonKijowa po obu stronachDniepru. Zagadnienie związku pomiędzy tymi dwoma Polanami jest przedmiotem debat.
Trwa dyskusja naukowców na temat pierwotnej stolicy Polan. Wyniki ostatnich datowańdendrochronologicznych pokazują, że w Wielkopolsce na początku X wieku mamy do czynienia z horyzontem chronologicznym niszczenia plemiennych grodów obronnych powstałych w czasach przedpiastowskich. Nowe grody, które możemy wiązać właśnie z Polanami, powstają nie wcześniej niż ok. 930–940 (Grzybowo,Moraczewo,Kłecko[24],Ostrów Lednicki,Gniezno,Giecz) podczas gdy inne wznoszono ponownie (Poznań). Niezależnie od sprawy piastowskich grodów wczesnopaństwowych można rozpatrywać koncepcję miejsca centralnego wspólnoty terytorialnej (plemienia) zamieszkującego archeologiczną ziemię gnieźnieńską. ZdaniemZofii Kurnatowskiej (2000) od samego początku rolę taką spełniało Gniezno, mimo że aż do ok. 940 r. nie było grodem. Od przełomu VIII i IX w. na Górze Lecha istniały miejsca kultu (na wyższej kulminacji w rejonie kościoła św. Jerzego oraz na niższej kulminacji, pod archikatedrą prymasowską). W Gnieźnie mogły już od tego czasu odbywać się ogólnoplemienne ceremonie kultowe, obrady wiecu i starszyzny oraz intronizacje książąt. Podobnego zdania jest prof.Hanna Kóčka-Krenz:Gniezno najprawdopodobniej było początkowo znaczącym ośrodkiem kultowym, świadczyć o tym mogą ostatnie badania pod kościołemśw. Jerzego[25].
Niektórzy uczeni uważają, że Polanie wywodzili się z rejonu Giecza (prof.Zofia Kurnatowska, „Początki Polski”, Poznań 2000), inni natomiast wskazują naKalisz (prof.Andrzej Buko[26]). Argumentem wspierającym koncepcję „kaliską” jest to, że w rejonie kaliskim starsze grody plemienne nie były niszczone i palone, choć może to zjawisko być interpretowane także jako świadectwo pokojowej asymilacji tych grodów przez Polan. Poza tym niezniszczony pozostał równieżGiecz i otaczające go osady[27].
Jedna z koncepcji głosi, że po przejęciu władzy w Wielkopolsce centralnym grodem Polan stało sięGniezno, co wynikało z domniemanej kultowej roli znajdującej się tam świątynipogańskiej, przejęcie kontroli nad którą dawało Piastom legitymizację władzy[28]. Istnieją argumenty świadczące o tym, że pierwsze państwo Polan zwane było –państwem gnieźnieńskim. W dokumencieDagome iudex wydanym pod koniec rządówMieszka I użyta jest taka właśnie nazwa (Civitas Schinesghe). Równieżniektóre monety Bolesława Chrobrego noszą napisGnezdun civitas. Kluczową rolę Gniezna (przede wszystkim religijną) w państwie pierwszych Piastów potwierdza także fakt złożenia tam szczątków św. Wojciecha oraz to, że Gniezno staje się centrum administracji kościelnej po przyjęciu chrześcijaństwa.
Teoria ta jest krytykowana przez innych badaczy, którzy sugerują, żeDagome Iudex – jako przepisywany przez osobę nie zorientowaną w problematyce ziem dzisiejszej Polski, jest dokumentem mało wiarygodnym, a pierwszym centrum administracji kościelnej po przyjęciu chrześcijaństwa, związanym z biskupamiJordanem iUngerem, był najprawdopodobniej Poznań.Obecnie obie koncepcje mają swoich zwolenników w świecie naukowym: w środowisku warszawskim (prof. Andrzej Buko, prof. Przemysław Urbańczyk, doc. Marek Dulinicz) – „teoria kalisko-gnieźnieńska”, w środowisku poznańskim (prof. Zofia Kurnatowska) – „teoria giecko-poznańska”.
Panuje zgodność co do tego, że ważną rolę na terenie Polan pełniły cztery grody:
Rozstrzygnięcie, który z tych ośrodków mógł być stolicą pierwszego państwa Polan, jest niemożliwe. Wszystkie one, jak również i inne (np. Kalisz, Płock), stanowiły tzw.sedes regni principales (główna siedziba królestwa), czyli ośrodki władzy, w których znajdowały się m.in. książęce palatia. Książę sprawował władzę objeżdżając kolejno te ośrodki. Podobnie sprawowana była władza w państwie Karolingów i we wczesnymŚwiętym Cesarstwie Rzymskim.
Po opanowaniu Wielkopolski Piastowie rozpoczynają szeroko zakrojoną akcję budowy nowych grodów obronnych i rozpoczynają dalszą ekspansję terytorialną. Polanie opanowują:
 | Zobacz hasłoPolanin w Wikisłowniku |
| Słowianie wschodni | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Słowianie zachodni |
| ||||||||||||||||||
| Słowianie południowi |
| ||||||||||||||||||