Schemat przedstawiający efekt paralaksy. Z punktu widzenia A gwiazda wydaje się być przesunięta w stosunku do widoku jej z punktu widzenia B.Animacja przedstawiająca efekt paralaksy. Obiekty w oddali wydają się przesuwać wolniej niż te pobliskie.
Paralaksa (zgr. παράλλαξις) – efekt niezgodności różnych obrazów tego samego obiektu obserwowanych z różnych kierunków. W szczególności paralaksa odnosi się do jednoczesnego obserwowania obiektów leżących w różnych odległościach od obserwatora lub urządzenia obserwującego, a objawia się tym, że obiekty te na obu obrazach są oddalone od siebie o odmiennąodległość kątową lub też nachodzą na siebie na tych obrazach w odmiennym stopniu.
Wmetrologii, czyli w nauce o pomiarach, paralaksa jest zjawiskiem błędnego odczytu wskazaniaprzyrządu pomiarowego, wynikającym z nieodpowiedniego kąta patrzenia człowieka na to urządzenie[1], skutkiem czego linia wzroku przechodząc przez element wskazujący (wskazówka wmierniku wychyłowym, słupek cieczy w termometrze cieczowym lubpipecie miarowej) pada na znajdującą się za tym elementem skalę odczytu w niewłaściwym miejscu. Różnica pomiędzy odczytem rzeczywistym a wartością odczytu poprawnego nazywana jestbłędem paralaksy[2]. Można ten błąd wyeliminować np. w mierniku wychyłowym przez umieszczenie za wskaźnikiem lustra (równolegle do powierzchni wyznaczonej przez ruch wskaźnika) – wtedy prawidłowy odczyt można uzyskać jedynie pod takim kątem, pod którym wskaźnik pokryje się ze swoim odbiciem w lustrze (czyli kątem prostym).
Paralaksa heliocentryczna: wskutek ruchu orbitalnego Ziemi widome położenia gwiazd ulegają cyklicznym zmianom (tym większym, im mniejsza jest odległość do gwiazdy)Zdjęcie przedstawia zjawisko paralaksy. Słońce jest widoczne nad latarnią. W wodzie widać ich odbicie, które jestobrazem pozornym, znajdującym się pod powierzchnią wody. Latarnia i Słońce, widoczne z dwóch różnych kierunków, wydają się być przesunięte względem siebie
Wastronomii paralaksą nazywa się zmiany położenia ciała nasferze niebieskiej względem dalszych obiektów, wynikające ze zmiany miejsca obserwacji, spowodowanej przemieszczeniem się obserwatora[3].
Pojęcie paralaksy funkcjonuje w różnych układach:
paralaksa dobowa (geocentryczna paralaksa równikowa), związana z ruchem obrotowym Ziemi
paralaksa roczna (paralaksa heliocentryczna), związana z ruchem Ziemi po orbicie wokółsłonecznej
Zjawisko paralaksy rocznej bezskutecznie próbowano zaobserwować w starożytności. Niemożność jej dostrzeżenia była głównym powodem, dla którego przeważył wtedy pogląd o braku ruchu obiegowego Ziemi, czyligeocentryczna wizja budowy Wszechświata.
W astronomii nowożytnej jako pierwszyprzesunięcie paralaktyczne gwiazd próbował mierzyćTycho Brahe, początkowo gorący zwolennik poglądów Kopernika (zaobserwowanie tego zjawiska mogło być bezpośrednim dowodemteorii heliocentrycznej). Nie uzyskawszy pozytywnych rezultatów Brahe uznał, że albo hipotezaKopernika jest niesłuszna, albo (biorąc pod uwagę dokładność własnych pomiarów) gwiazdy znajdują się w odległościach ponad 700 razy większych, niż Saturn (najdalsza znana wówczas planeta) i że w związku z tym muszą być obiektami o gigantycznych (porównywalnych ze Słońcem) rozmiarach i jasnościach. To drugie wyjaśnienie uznał za nierealne i w celu pogodzenia wyników obserwacji z modelem Kopernika stworzył swój własny system budowy świata, w którego centrum znajdowała się Ziemia, obiegana przez Księżyc i Słońce, wokół którego z kolei krążyły wszystkie pozostałe planety[4].
W XVIII wiekuRobert Hooke twierdził, że paralaksa roczna gwiazdyEtamin (γ Dra) wynosi 30 sekund łuku, jednak obserwacjeJamesa Bradleya wykazały, że zmiany położenia gwiazdy wywołało zjawiskoaberracji światła. Dopiero w 1839 r. trzej astronomowie (niezależnie od siebie) zmierzyli pierwsze paralaksy gwiazd. Byli to:
Thomas James Henderson, który w latach 1832–1833 wKapsztadzie dokonywał pomiarów współrzędnych gwiazdyAlfa Centauri, na podstawie których stwierdzono potem istnienie jej przesunięcia paralaktycznego.
Początkowo paralaksy gwiazd wyznaczano metodami wizualnymi przy użyciu długoogniskowych instrumentów lub heliometrów. Użycie fotografii spowodowało przełom w tych pomiarach. Kolejnym krokiem była astrometryczna misja satelityHipparcos, dzięki której znamy dziś paralaksy ponad 100 000 gwiazd. Prowadzona od 2013 roku misjaGaia ma za zadanie zmierzyć paralaksy ponad miliarda gwiazd[5].
Paralaksa heliocentryczna stała się podstawą definicjiparseka – jednostki odległości używanej w astronomii:1 pc jest to odległość ciała od Ziemi, dla której paralaksa roczna wynosi 1sekundę kątową. Odległość wyrażona w parsekach jest odwrotnością paralaksy heliocentrycznej danego obiektu wyrażonej w sekundach łuku[6].
Wfotografii paralaksą nazywana jest niezgodność, niepokrywanie się obrazu widzianego w wizjerze z obrazem fotograficznym[7]. Wolne od tego błędu sąaparaty fotograficzne, w których celowanie odbywa się poprzez obiektyw, np.lustrzanki. Błąd paralaksy maleje ze wzrostem odległości od fotografowanego motywu.
