 | Zobacz multimedia związane z tematem:Płaszczanica |
Płaszczanica[1][2][3][4][5][a] (cs. Плащаница), rzadziej:płaszczenica[2][7],sindon (całun,płótno)[1] lubepitafion (gr. επιτάφιος:ἐπί- „nа-” +τάφος „grób”)[2][3] – używana we wschodniej tradycjichrześcijańskiej bogato zdobiona, haftowana lub malowana tkanina liturgiczna z przedstawieniem umarłegoChrystusa i osób otaczających jego ciało (Marii z Nazaretu, dwóch Marii,apostołów[1][8],ewangelistów[9],aniołów orazJózefa z Arymatei iNikodema)[1][8]. Na obrzeżach płótna umieszczona jest fraza wjęzyku cerkiewnosłowiańskim: „Dostojny Józef zdjąwszy z drzewa przeczyste Ciało Twoje, całunem czystym owinął i wonnościami namaściwszy, w nowym złożył grobie” (Błagoobraznyj Iosif...)[1][10] lub: „W grobie ciałem, w otchłani duszą jakoBóg, w raju zaś z łotrem, na tronie z Ojcem i Duchem byłeś Chryste, wszystko napełniający, Ty, którego żadne słowo opisać nie może”[11][10]. Wobrządku wschodnim płaszczanica występuje w liturgiiWielkiego Piątku iWielkiej Soboty. Symbolizuje grób Jezusa, który w chrześcijaństwie jest miejscemzmartwychwstania, i przybliża wiernymmisterium paschalne[1]. Na wprowadzenie płaszczanicy do liturgii chrześcijańskiej, a także na niesiony przez nią przekaz ikonograficzny, wpływ wywarłkultCałunu Turyńskiego[12][9].
Termin płaszczanica znano już przed XIII w. i pierwotnie oznaczał płótno, w które (w niektórych kulturach funeralnych) zawijano zwłoki przed złożeniem do grobu. W staroruskich tekstach, a także w zabytkowych tekstach literatury chrześcijańskiej tłumaczonych uprzednio na terenach Bułgarii i przenoszonych na grunt ruski przez greckich duchownych termin płaszczanica oznaczał płótno, w któreJózef z Arymatei owinął ciało Chrystusa po zdjęciu z krzyża. Określenie to jest z pochodzeniacerkiewizmem i odpowiada greckiemu terminowisindón[13].
Współczesne słownikijęzyka rosyjskiego podają tylko, że jest to czworokątna tkanina z wizerunkiem złożonego do grobu ciała Chrystusa, używana w obrzędzie cerkiewnym. Według rosyjskiego leksykografa, pisarza i etnografaWładimira Dala (Толковый словарь живого великорусского языка, Petersburg 1903–1909) synonimami rosyjskiego terminu płaszczanica są pochodzące z greki wyrazysindón orazsâvan[13].
Aleksander Brückner wskazywał na termin płaszczenica jako słowo pochodne od prasłowiańskiegopłaszt’ (płaszcz), który ma z kolei pochodzić odpłast- lubpłask-[14], aMax Vasmer również uważał, że termin wywodził się (pośrednio przez „płaszcz“) od rosyjskiegopłosk (z polskiego „płaski“)[15].
Historię epitafionu należy rozpatrywać w dwóch płaszczyznach – jako symbolu w liturgiach, w których wspomina się pogrzeb Chrystusa: w codziennej Liturgii świętej i w nabożeństwach świąt cyklu rocznego (Wielkiego Piątku i Wielkiej Soboty)[16]. Historia kształtowania się płaszczanicy ujawnia wewnętrzną jedność liturgicznego cyklu rocznego i tygodniowego[17].
Starożytni liturgiści wskazywali na znaczenie płaszczanicy jako odniesienia do ołtarza w prezbiterium świątyni, który jako tron Boga miał symbolizować również grób.Sofroniusz I (patriarcha Jerozolimy) wskazywał, że „święty stół (cs.trapieza) oznacza święty grób, w którym Chrystus był pogrzebany“[16]. Podobną opinię podawał w komentarzu do liturgii bizantyjskiejGerman I,patriarcha Konstantynopola (715–730): „święty stół (trapieza) odpowiada miejscu grobu, w którym położony był Chrystus... święty stół jest także Bożym tronem, na którym noszony przez cherubinów nadniebiański Bóg spoczął cieleśnie“. „Święty stół (swiataja trapieza) odpowiada pogrzebowi Chrystusa, gdy Józef zdjął ciało Chrystusa z krzyża, owinął je czystą płaszczanicą i namaścił wonnościami i myrrą, podniósł z Nikodemem i złożył do nowego, wykutego w skale grobu. Obrazem tegoż świętego grobu jest stół ofiarny (thysiastērion – ołtarz) albo miejsce złożenia, to jest gdzie złożono święte i najczcigodniejsze ciało, a to jest święty stół“. Św.Symeon, metropolita Tesaloniki (1410–1429), łączył te znaczenia ołtarza w dzieleTołkowanije o bożestwiennom chramie: „tron (priestof) nazywa się święte świętych, tronem, miejscem i odpocznieniem Bożym, oczyszczeniem, miejscem przynoszenia wielkiej ofiary, grobem Chrystusowym i miejscem chwały jego“[18].
Najstarsze świadectwo, w którym płaszczanica odnosi się do symboliki ołtarza w kontekście sprawowania Liturgii, zawarte jest w liście św.Izydora z Peluzjum (+ ok. 435) do komesa Doroteusza. Izydor, wyjaśniając liturgię, pisał: „czysta płaszczanica (sindōn – płótno) rozścielana dla przeniesienia boskich darów, jest służeniem Józefa z Arymatei. Jak on zawinął ciało Chrystusa w płaszczanicę, i przekazał je do grobu, z którego dla całego rodzaju naszego przyszedł owoc zmartwychwstania; tak i my, na płaszczanicy uświęcając chleb przyniesienia, znajdujemy bez wątpienia ciało Chrystusa...” Płaszczanica – funkcjonująca jako płótno, którym w czasach Izydora przykryty był ołtarz, spełniała rolę liturgiczną, bowiem to na niej sprawowany był sakrament Eucharystii[b][20][21].
Najprawdopodobniej ta liturgiczna płaszczanica (sindōn) stosowana na ołtarzu otrzymała później nową nazwę –eiliton[c], oznaczającą: zwitek, zawiniątko (od czasownikaeileo: zginać, przewracać). Termin stosowano dla określenia sposobu użycia płaszczanicy (sindōn), która była składana i rozkładana. W języku cerkiewnosłowiańskim słowoeiliton oddawano za pomocą terminu „switoje”[19][22]. Najstarszym źródłem w którym użyto terminueiliton był komentarzu Jana Postnika do liturgii: „Eiliton rozkładany na boskim ołtarzu, według naszej opinii, na obraz płaszczanicy, w którą zawinięte było ciało Pańskie przez Józefa i Nikodema”. Podobnie tłumaczył termin patriarcha Germanos I: „eiliton oznacza płaszczanicę, w którą zawinięte było (eneilithi) zdjęte z krzyża i złożone do grobu ciało Chrystusa” oraz patriarcha Sofroniusz: „diakoni rozkładają eiliton podobnie jak Józef i Nikodem, gdy zamierzali pogrzebać samego Pana”[19].
Wspomniany już Symeon z Tesaloniki opisywał eiliton nie jako płaszczanicę, ale chustę, która spoczywała na głowie pochowanego Jezusa (J 20,6–7)[d][23]. Od XV w. tym mianem określana jest tylko chusta, która spoczywała na głowie pochowanego Jezusa[21].
W konsekwencji zmiany znaczenia terminueiliton kolejne etapy rozwoju symbolicznego znaczenia płaszczenicy i stosowania tego terminu wiążą się z rozwijaną symboliką ołtarza i aktów liturgicznych. Germanos I wspominał, że oprócz eilitonu także i pokrowiec używany do przykrywania pateny (diskos) oznaczał płaszczanicę, a pokrowiec nad kielichem był symbolem chusty spoczywającej na twarzy Chrystusa[23]. W tym znaczeniu płaszczanica symbolizowała także kamień, którym zamknięte było wejście do grobu Jezusa[10].
Żyjący na przełomie XIV i XV w.Symeon z Tesaloniki przedstawiał w komentarzu do Liturgii inną interpretację znaczenia pokrowców: „Następnie (kapłan) biorąc pokrowiec diskosu, który razem z innymi pokrowcami oznacza pieluszki, mówi słowa psalmu przedstawiające wcielenie Słowa:Pan jest królem, oblekł się w dostojność.... Kładzie również pokrowiec i na kielich (jeden lub wiele) wypowiadając przy tym słowa wskazujące także na wcielenie Pana [...]. Następnie, na koniec, kapłan po okadzeniu kładzie welon (grec.aẽr,scs.wozduch) oznaczający firmament z umocowanymi gwiazdami i płaszczanicę, albowiem on obejmuje (ciało i krew) Jezusa zmarłego i wonnościami namaszczonego, i on nazywa się płaszczanicą (scs.nadgrobije,grec.epitaphion)“[24][10]. Używanie przez Symeona z Tesaloniki terminu płaszczanica także w celu określenia trzeciego dużego pokrowca, którym przykrywany jest zarówno kielich jak idiskos, wskazuje na kolejny etap kształtowania się pojęcia płaszczenicy. Znaczenie płaszczenicy było przenoszone naaẽr – rodzaj przezroczystego i lekkiego materiału[11].
Aẽr było przez długi czas stosowane jako termin techniczny. W starożytnych liturgikonach i wyjaśnieniach liturgiiaẽr był także nazywanykatapietasmą[e][11]. Na niektórych wierzchnich pokrowcach (aẽr) odwzorowywana była ikona Eucharystii[f], ale takżeukrzyżowanie Chrystusa lub zdjęcie go z krzyża i złożenie ciała do grobu, w czym owe pokrowce nawiązują wprost o do epitafionów używanych wWielkim Tygodniu[11].
Te obrazowania stanowią ilustrację do Wielkiego Wejścia[g], symbolizującego drogę Chrystusa na mękę (a położenieŚwiętych Darów na ołtarzu jest interpretowane jako złożenie ciała Jezusa do grobu). Na takich płaszczanicach umieszczano często test ztroparionu: „W grobie ciałem, w otchłani duszą jako Bóg, w raju zaś z łotrem, na tronie z Ojcem i Duchem byłeś Chryste, wszystko napełniający, Ty, którego żadne słowo opisać nie może”[11] i doksologii (wieliczanija). Spotykany także tekst „Dostojny Józef zdjąwszy z drzewa przeczyste Ciało Twoje, całunem czystym owinął i wonnościami namaściwszy, w nowym złożył grobie” (Błagoobraznyj Iosif...)[28] wskazuje na zależność od liturgicznego użycia aẽra (płaszczanicy). Słowa te wygłaszane są podczas przykrywaniaŚwiętych Darów po przyniesieniu ich na ołtarz[29].
Inne obrazowania na pokrowcach liturgicznych przedstawiają samych aniołów z napisem: „Niech milczy wszelkie ciało” (Da mołczit wsiakaja płot), ukrzyżowanego Chrystusa w otoczeniu aniołów z napisem: „Niech milczy wszelkie ciało niech stoi z bojaźnią i drżeniem, i nie myśli o niczym, co ziemskie. Oto Król królów i Pan panujących przychodzi, złożyć Siebie w ofierze”[27].
Liturgia wschodniego Kościoła prawosławnego na przestrzeni wieków kształtowała się w oparciu o tradycje jerozolimską, tradycję bazylikiHagia Sophia wKonstantynopolu oraz o monastyczną tradycjęklasztoru św. Saby w Palestynie iStudionu w Konstantynopolu[12][30]. Najprawdopodobniej wyniesienie płaszczenicy w Wielkim Tygodniu wywodzi się z tradycji jerozolimskiej, w której – już od czasów starożytnych – chrześcijańskie liturgie cyklu rocznego w sposób realistyczny nawiązywały do wydarzeń z życia Jezusa, w tym do ostatnich dni jego życia. Nabożeństwa odprawiane w Wielkim Tygodniu w Jerozolimie charakteryzowały się realistycznym przedstawianiem wydarzeń, a w innych miejscach konieczne okazało się odwzorowywanie liturgii jerozolimskich[12][31].
Na wprowadzenie płaszczanicy do liturgii chrześcijańskiej, a także na niesiony przez nią przekaz ikonograficzny wpływ wywarł kultCałunu Turyńskiego, który – według chrześcijańskiej tradycji – był do VII w. przechowywany w Jerozolimie, a po najeździe Persów i muzułmanów z Arabii, pod wodzą kalifaUmara ibn al-Chattaba, przeniesiony został do Konstantynopola i przechowywany w cerkwi Bogurodzicy Blachemiotissy, gdzie w każdy piątek był ukazywany wiernym. Gdy krzyżowcy zdobyli Konstantynopol w 1204Otto de la Roche wywiózł całun doBesançon, skąd w 1578 trafił doTurynu[12][9].
Według prof. Jewgenija Gołubinskiego[32] historia rytuału wnoszenia płaszczanicy podczas obchodów Wielkiego Tygodnia w tradycji greckiej sięgała początków XI wieku. Wówczas to wprowadzono obyczaj, by po wielkiej doksologii na jutrzni Wielkiej Soboty praktykować wejście z ewangeliarzem[33]. WedługEncyklopedii Prawosławnej do XVI w. praktykowano owijanie wnoszonego uroczyście ewangeliarza pokrowcem (aẽr). Ewangeliarz symbolizował Ciało Chrystusa, aaẽr całun pogrzebowy. Po XVI w. płaszczenica była używana od Wielkiego Piątku do Wielkanocy jako samodzielny obiekt liturgiczny[34]. Z koleirosyjski biskupprawosławny,nowomęczennik i profesorMoskiewskiej Akademii DuchowniejHilarion (Troicki) uważał, że owo uroczyste wejście nie było wdrożone w XI w., ale że swoje korzenie ma w starożytnej formie świątecznego nabożeństwa tzw. „piesniennogo posliedowanija”, opisywanego już przezSymeona z Tesaloniki[35].
W zachowanych listach patriarchy konstantynopolitańskiegoAtanazego I (1289–1293 oraz 1303–1311) do cesarza docesarzaAndronika II Paleologa, a także w jego odezwach do wiernych, zachowały się zaproszenia do uczestniczenia w obrzędzie „Pogrzebu Zbawiciela” (gr. στον ενταφιασμό του Σωτήρος,to entaphiasmo tou Soteros). Według prof. Jewgenija Gołubinskiego[32] polegał on na uroczystym przeniesieniu do prezbiterium pokrowcaaẽr z wizerunkiem złożenia Chrystusa do grobu[35].
W Konstantynopolu na początku XVI w. – oprócz obrzędu wyniesienia płaszczanicy z ewangeliarzem na jutrzni Wielkiej Soboty – funkcjonował ryt „śpiewu nad grobem” (scs.nadgrobnogo pienija). Bp.Hilarion (Troicki) wskazywał, że w ślad za ukształtowaniem się liturgiki nabożeństwa Wielkiej Soboty w konstantynopolitańskiej świątyni Hagia Sophia, mniej więcej w tym okresie obrzędy te pojawiły się także w liturgii Cerkwi na Rusi. Nie stanowiły jednak dokładnego odwzorowania tradycji Konstantynopola, ale raczej przejęcie idei sprawowania tych obrzędów. Jego zdaniem forma liturgiczna kształtowała się samodzielnie[35][36][9].
Katedralne liturgikony opisywały bardzo złożone obrzędy, co świadczy o dużej różnorodności związanych z rytuałem wyniesienia płaszczenicy w Wielką Sobotę. Obecne redakcjeTypikonu oraz opracowania na temat liturgiki prawosławnej mówią także o wyniesieniu płaszczanicy na środek cerkwi w Wielki Piątek, ale dopuszczają zachowanie różnorodnych praktyk. Nie wiadomo, w jaki sposób powstał ten zwyczaj, ale w tej różnorodności praktyk można wyodrębnić wspólne elementy, pozwalające na określenie liturgicznego znaczenia płaszczanicy i jej udziału w kształtowaniu duchowości wiernych[37].
Do ostatnich wydarzeń z ziemskiego życia Jezusa w sposób szczególny odnosi się liturgia eucharystyczna i nabożeństwa Wielkiego Tygodnia. Przed rozpoczęciem wieczornej liturgii Wielkiego Piątku na ołtarzu umieszczana jest płaszczanica. W trakcie śpiewustichery[h] zostaje okadzony ołtarz wraz z umieszczoną na nim płaszczenicą. Później, podczas śpiewu troparionuBłagoobraznyj Iosif...[i] epitafion zostaje wyniesiony z prezbiterium i umieszczany w centralnym miejscu na przygotowanym stole symbolizującym grób. Wierni składają pocałunek na płaszczenicy i oddają pokłon. Grób przykryty płaszczenicą staje się centralnym miejscem cerkwi – tutaj sprawowane jest nabożeństwo Wielkiego Piątku (scs.powieczerije) z wykonywanym kanonem Symeona Logoteta oraz Wielkiej Soboty. Płaszczenica zostaje przeniesiona z centrum cerkwi przezkrólewskie wrota na ołtarz w prezbiterium świątyni w trakcie nabożeństwa odprawianego o północy (scs.połunoszcznica), czyli tuż przez procesjąrezurekcyjną. Na ołtarzu pozostaje przez 40 dni, czyli doWniebowstąpienia[38].
W obrządku wschodnim istnieje również tradycja czczenia płaszczenicy z wizerunkiem złożonej do grobuBogurodzicy, która zostaje umieszczona na środku świątyni w czasie nabożeństw związanych ze świętemZaśnięcia Bogurodzicy (Uspienije Preswiatoj Bogorodicy)[40][4]. W trzecim dniu od daty święta Zaśnięcia w niektórych świątyniach, zwłaszcza katedralnych, odprawiany jest tzw. obrzęd pogrzebu Bogurodzicy (Czin Pogrebienija Bożej Matieri) przed płaszczanicą[41][4].
Płaszczanice tworzone do końca XVIII w. były bogato haftowane, a później zaczęły powstawać całuny malowane, których tworzenie było tańsze oraz mniej czasochłonne, i zaczęły wypierać płaszczanice haftowane. Powstawały także płaszczanice wykonywane techniką mieszaną, na których tło było haftowane, a postaci malowane[9].
Główną postacią umieszczaną na płaszczanicach był zmarły Chrystus. W zależności od miejsca i czasu powstania, towarzyszyły mu różne dodatkowe elementy: symbole, przedmioty i osoby[9]. W przebiegu procesu kształtowania się płaszczanicy powstały cztery główne rodzaje obrazowań ikonograficznych[42]: