 Awers Krzyża Wielkiego | |||
 Awers Krzyża Komandorskiego | |||
 Baretka Krzyża Wielkiego | |||
 Baretka Krzyża Srebrnego | |||
| Ustanowiono | 22 czerwca 1792 | ||
|---|---|---|---|
| Dewiza | – 1808–1831:REX ET PATRIA (Król i Ojczyzna) | ||
| Wielkość | 62 × 62 mm (krzyż I klasy) | ||
| Wydano | ponad 26 tys. | ||
| Powyżej | |||
| Poniżej | |||
| Powiązane | |||
| |||
Order Wojenny Virtuti Militari (VM,łac.Męstwu wojskowemu – (cnocie) dzielności żołnierskiej) – najwyższe polskieodznaczenie wojenne, nadawane za wybitne zasługi bojowe. Jest jednym z najstarszych orderów wojennych na świecie[1]. Ustanowiony przez królaStanisława Augusta Poniatowskiego 22 czerwca 1792 dla uczczenia zwycięstwa wbitwie pod Zieleńcami po rozpoczęciuwojny polsko-rosyjskiej przeciwko interwencjiImperium Rosyjskiego ikonfederacji targowickiej, a w obronieKonstytucji 3 maja. Dewiza orderu brzmi:Honor i Ojczyzna.
Order był nadawany w okresieKsięstwa Warszawskiego. Po utworzeniu tzw.Królestwa Kongresowego order, zachowując swójstatut, otrzymał nazwę Order Wojskowy Polski. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 rokuSejm Ustawodawczy na mocy Ustawy z dnia 1 sierpnia 1919 roku wskrzesił order, nadając mu nazwę Orderu Wojskowego Virtuti Militari. Obecnie order może być nadawany podczas wojny lub 5 lat po jej zakończeniu przezPrezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosekKapituły Orderu Wojennego Virtuti Militari.
Łączna liczba odznaczonych wynosi ponad 26 tysięcy[2].
Król PolskiStanisław August Poniatowski wprowadziłOrder Wojskowy22 czerwca1792 roku, pismem skierowanym do dowódcy wojska koronnegogenerała lejtnanta ks.Józefa Poniatowskiego, niedługo po rozpoczęciuwojny polsko-rosyjskiej przeciwkokonfederacji targowickiej w obronieKonstytucji 3 Maja i po interwencjiwojska RosjicesarzowejKatarzyny II[3], jednak w tym czasie wprowadził order bez sformalizowanej instytucji, którą planował stworzyć.
W raporcie pisanym do króla po zwycięskiejbitwie pod Zieleńcami w dniu 18 czerwca 1792 roku, dowodzący w niej książęJózef Poniatowski zażądał szybkiego wprowadzenia nowego orderu wojennego. W raporcie przesłanym królowi wręcz domagał się stworzenia orderu wojennego w szybkim trybie, co pozwoliłoby podnieść morale w wojsku. Myślał już o tym wcześniej, spoglądając ku innym krajom europejskim od lat przyznającym odznaczenia[4].
Król zareagował natychmiast, ponieważ już od pewnego czasu nosił się z zamiarem ustanowienia takiego odznaczenia:
Przyszło mi do głowy przesłać rodzaj medali owalnych, które z jednej strony mieścić będą moje imię, a z drugiej napis „Virtuti Militari”, a które będzie można nosić, tak jakkrzyże orderu Marii Teresy, na wąskiej wstążce podobnej do wstążki orderu Św. Stanisława. Będą to medale srebrne dlaszeregowych ipodoficerów, a złote dlaoficerów –Stanisław August Poniatowski z listu do ks.Józefa Poniatowskiego napisanego 12 czerwca 1792[5][6].
Pierwsze egzemplarze medali – nie były one sygnowane, ale najprawdopodobniej zaprojektowane zostały przez króla, a wyrzeźbione przez saskiego medalieraJana Filipa Holzhausera z ewentualnym wkłademJana Jakuba Reichela[7][8] – wykonałaMennica Warszawska. 15 czerwca 1792[5][9] król wysłał je do księcia:
Jeżeli czas i okoliczności pozwolą, ustanowię instytucję formalną orderu wojskowego. Teraz z największym pośpiechem wysyłam Ci 20 medalów złotych, oznaczonych dewizą Virtuti Militari, dla znaczniejszych oficerów, którzy odznaczyli się w ostatnich bitwach obecnej kampanii. [...] Jest was 16 wymienionych na załączonym wykazie, ale ponieważ może się zdarzyć, iż znajdzie się jeszcze kilku, już zasługujących na tę odznakę, dodaję przeto jeszcze 4 dla tych, których nazwiska mi wskażesz. Przesyłam Ci nadto 40 medali srebrnych dla niższych oficerów i prostych żołnierzy, których nazwiska mi nadeślesz [...] – król do księcia 22 czerwca 1792[4][6].
List zawierał spis osób, którym tego dnia nadano pierwsze złote medale:
Wręczenie medali nastąpiło 25 czerwca 1792 roku wOstrogu naWołyniu, gdzie znajdował się obóz wojskRzeczypospolitej. Udekorowano nimi 15 oficerów i żołnierzy biorących udział wbitwie pod Zieleńcami. Miał on wtedy dwie klasy:
Między 10 a 28 sierpnia 1792 roku, gdy do Warszawy powrócił ks.Józef Poniatowski, ustanowiono utajniony przed konfederatami targowickimistatut orderu (nigdy nie został opublikowany), opracowany na podstawie statutu austriackiegoOrderu Wojskowego Marii Teresy, który nazwanoOrder Krzyża Wojskowego. Miał dzielić się na pięć klas, z czego trzy pierwsze miały formę orderową, a dwa pozostałe medalową:
Ustalono formę noszenia krzyży na wstążce błękitnej z czarnymi obwódkami, ponadto Krzyż Wielki był dekorowany srebrną, sześciopromienną gwiazdą. Ponadto zatwierdzono uposażenie w postaci dodatkowego podwójnego żołdu dla odznaczonych Krzyżem Złotym i dodatkowej połowy żołdu dla odznaczonych Krzyżem Srebrnym[5].
Król Stanisław August Poniatowski był Wielkim Mistrzem Orderu Virtuti Militari i z mocy prawa odznaczonym Krzyżem Wielkim[11].
W myśl statutu order miał być nadawany przezkapitułę orderu, w której skład mieli wejść kawalerowie tego orderu w kolejności ich nadania. Pierwszy jej skład mieli stanowić odznaczeni po bitwie pod Zieleńcami:
W 1792 król dokonał poprawki formalnej dotyczącej nadań, w myśl której uprzednio odznaczonym oficerom Krzyżem Złotym nadano Krzyże Kawalerskie, zaś ks. Józef Poniatowski, jako jedyny, otrzymał Krzyż Komandorski[5].
W 1792 roku statut orderu nie został zastosowany w praktyce, gdyż po przystąpieniu króla dokonfederacji targowickiej przestano go nadawać, pod pretekstem równości szlachty. 29 sierpnia 1792 roku, wLubomlu, konfederacja targowicka ogłosiłauniwersał zakazujący noszenia i przyznawania orderu pod groźbą surowych kar, włącznie z utratą rang wojskowych, oraz zażądała jego zwrotu[4].
22 listopada 1793 rokusejm grodzieński uchylił uniwersał konfederacji i przywrócił order jako odznaczenie wojskowe. Ustawę uchwalono na skutek przeoczenia, co stało się powodem odwołaniaposła rosyjskiegoJakoba Sieversa. Pod naciskiem następcy Sieversa posłaOsipa Igelströma król Stanisław August Poniatowski wraz zRadą Nieustającą dla złagodzenia gniewucesarzowej RosjiKatarzyny II rezolucją z7 stycznia1794 roku uchylili uchwałę sejmową. Król zabronił noszenia medali i krzyży Virtuti Militari, nakazując ich zwrot w ciągu miesiąca pod groźbąnajsurowszych kar kryminalnych[12].
Za kampanię 1792 roku zostało odznaczonych medalami złotymi 63 oficerów i generałów, a medalami srebrnymi – 290 podoficerów i szeregowych.
Łącznie za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego odznaczono 526 osób:
.jpg)
W 1806 roku generał lejtnant ks.Józef Poniatowski rozpoczął starania o przywrócenie w oddziałach polskich walczących wwojskach napoleońskich polskiego orderu wojennego. Miano go rozpocząć nadawać za udział w kampaniach włoskiej, francuskiej i polskiej w latach 1806–1807, lecz dopiero 26 grudnia 1806[4][13] roku dekret króla saskiego i księcia warszawskiegoFryderyka Augusta otworzył drogę do jego nadawania[14].
Wówczas to ostatecznie ustalił się obowiązujący do dziś podział orderu:
W myśl statutu order otrzymał nazwę„Order Wojskowy Księstwa Warszawskiego”. Statut początkowo określał, że ordery wyższych klas otrzymywali automatycznieoficerowie w zależności od rangi. Krzyż Komandorski (II klasa) otrzymywał generał dywizji, Krzyż Kawalerski (III klasa) – generał brygady, pułkownik i major.
Poszczególni dowódcy mogli przyznawać określone ordery swoim oficerom i żołnierzom – były to krzyże III, IV i V klasy. Dowódcy otrzymali: dowódcy Legii – 6 Krzyży Kawalerskich, 3 Krzyże Złote, pułku piechoty – 4 Krzyże Kawalerskie, 4 Krzyże Złote, 6 Krzyży Srebrnych, dowódca batalionu artylerii – 2 Krzyże Kawalerskie, 2 Krzyże Złote, 3 Krzyże Srebrne. Ponadto minister wojnyKsięstwa Warszawskiego miał w dyspozycji 6 Krzyży Kawalerskich i 6 Krzyży Złotych.
Również Fryderyk August jako książę warszawski mógł nadawać order bez żadnych ograniczeń. Po pierwszym okresie nadawania orderu ten sposób nadawania orderów niejako automatycznie został zmieniony i od rozkazu z 22 lutego 1808 roku ministra wojny Księstwa Warszawskiego, ks. Józefa Poniatowskiego, zaczęto go nadawać za konkretne jednostkowe czyny bohaterskie na polu walki. 10 października 1812 roku został wydany w sprawie orderu ostatni dekret, w myśl którego każdy podoficer i szeregowy odznaczony Krzyżem Złotym lub Srebrnym miał prawo pobierać roczną pensję, do czasu awansu na oficera, lub w przypadku zwolnienia ze służby wojskowej – dożywotnio.
W okresie Księstwa Warszawskiego wykształcił się również sposób nadawania i wręczania orderu jako szczególnej uroczystości odbywającej się przed frontem jednostki, w której służy odznaczony żołnierz.
W sumie w okresie Księstwa Warszawskiego nadano łącznie 2569 orderów Virtuti Militari, w tym:
Krzyżem Wielkim odznaczono:
Krzyżem Komandorskim odznaczono:
Joanna Żubr, sierż. piechoty z 4 kompanii 2 batalionu2 Pułku Piechoty Legionów, była pierwszą kobietą, która została odznaczona orderem Virtuti Militari. Otrzymała ona odznaczenie V klasy – Medal Srebrny za udział w szturmieZamościa w dniach 19–20 maja 1809 roku.
Po utworzeniuKrólestwa Polskiego na mocy art. 160Konstytucji Królestwa PolskiegoOrdery polskie cywilne i wojskowe, to jest Orła Białego, Świętego Stanisława i Krzyża Wojskowego, są zachowane order przy zachowaniu statutu otrzymał nazwęOrder Wojskowy Polski. W myśl jego statutu nadawano ten order uczestnikom kampanii 1812, 1813 i 1814. Wnioski w sprawie orderów rozpatrywała specjalna Komisja Rządowa Wojny. Według art. 44 Konstytucji nadawanie orderów należało do króla. Na mocy dekretu z 5 czerwca 1817 roku utrzymano przywilej dożywotniej pensji dla podoficerów i szeregowych a dodatkowo oficer odznaczony tym medalem nabywał prawo do uzyskaniaszlachectwa. W sumie nadano 1213 orderów, a proces nadawania zakończono około roku 1820.
Po wybuchupowstania listopadowego wznowiono nadawanie orderu, który otrzymał uchwałąSejmu z 19 lutego 1831 roku nazwęOrder Virtuti Militari. Pierwsze nadanie orderu nastąpiło 3 marca 1831 roku, a ostatnie najprawdopodobniej w październiku 1831 roku, gdyż ostatni naczelny dowódca powstania listopadowego gen. dyw.Maciej Rybiński nadawał ordery na emigracji już po upadku powstania. Po klęsce powstaniacar RosjiMikołaj I zniósł order, ustanawiając 31 grudnia 1831 rokuPolski Znak Honorowy, którego odznaka była kopią Orderu Virtuti Militari, lecz nie było to odznaczenie w rozumieniu orderu wojennego, a już na pewno nie polskie[15].
Rozkazem z 12 stycznia 1832 roku cesarzMikołaj I zdegradował Order Virtuti Militari do rangi rosyjskiej odznakiPolska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne, którą nadano w liczbie ponad 100 tysięcy uczestnikom tłumienia powstania listopadowego[16][17]. Cesarz tak uzasadnił utworzenie nowej odznaki:
„Aby upamiętnić wyjątkowe zasługi Naszej armii w czasie działań wojennych przeciw polskim buntownikom, uznałem za rzecz sprawiedliwą przyznać wszystkim żołnierzom uczestniczącym bezpośrednio w tych działaniach Odznakę Zaszczytną za Zasługi Wojenne, która należy do Królestwa Polskiego, oraz ustanowić na wstążce jej, lecz starszy od niej medal na pamiątkę poskromienia Warszawy”[4].
Ustanowiony przez Mikołaja I po upadku powstania listopadowegoMedal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku noszony był na wstędze orderowej Orderu Wojskowego Polski[18].
W okresie powstania listopadowego uhonorowano ogółem 3863 osoby, w tym:
Jedyny Krzyż Komandorski otrzymał gen. dyw.Jan Skrzynecki za bitwypod Wawrem iDębem Wielkim. Uhonorowano także dwie kobiety Krzyżami Srebrnymi (V klasy):Józefę Kluczycką – st. asystenta chirurga10 Pułku Piechoty Liniowej (późniejszą żonę kapitanaDaniela Rostkowskiego) orazBronisławę Czarnowską – kadeta z1 Pułku Jazdy Augustowskiej[19]. Order otrzymał także m.in. synNapoleona I iWalewskiej –Aleksander Colonna-Walewski.
Około 1000 orderów zostało przyznanych w okresie od 11 do 28 listopada 1831, już po kapitulacji Warszawy, gdy nie prowadzono walk; nadań dokonał ostatni wódz naczelny gen.Maciej Rybiński, który szafując tymi nadaniami i awansami chciał zaskarbić sobie sympatię wojska[20].
Lista osób odznaczonych w powstaniu listopadowym została opublikowana w książce:Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830; zawierająca spis imienny dowódzców i sztabs-oficerów tudzież oficerów, podoficerów i żołnierzy Armii Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym „Virtuti Militari” ozdobionych.
Osobny artykuł:Kawalerowie Virtuti Militari 1914–1921.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918,Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej na mocy Ustawy z dnia 1 sierpnia 1919 roku o ustanowieniu orderu wojskowego „Virtuti Militari”[21] wskrzesił order ustanowiony w 1792 roku przez króla PolskiStanisława Augusta Poniatowskiego, nadając mu nazwęOrderu Wojskowego Virtuti Militari. Zgodnie z ustawą przywrócone zostało dawne znaczenie orderu jako nagrody[...] czynów wybitnego męstwa i odwagi, dokonanych w boju i połączonych z poświęceniem się dla dobra Ojczyzny[...]. Restytuowany order zachował dawny, wprowadzony w okresie Księstwa Warszawskiego, podział na pięć klas oraz ich nazwy. W ustawie określono podstawowe parametry orderu, zasady jego noszenia, kwalifikacje czynów, za które żołnierze mogli otrzymać poszczególne klasy orderu oraz prawa i przywileje odznaczonych.
W ustawie ustalono, żeżołnierz mógł otrzymać order poszczególnej klasy za następujące czyny:
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej postanowił m.in. że każdy odznaczony orderem (bez względu na klasę i inne pobory otrzymywane z tytułu wykonywanej pracy) będzie otrzymywał dożywotnio rocznąpensję orderową w wysokości 300 zł (w tej wysokości była wypłacana do 1939 roku[22]). Ponadto przyznano im przywilej pierwszeństwa przy przydziale ziemi, przy obejmowaniu posad rządowych, przy przyjmowaniu do zakładów dla inwalidów oraz uzyskiwaniu dla dzieci miejsc stypendialnych w rządowych placówkach oświatowych i zakładach wychowawczych. Kawalerowie orderu Virtuti Militari mieli także prawo do honorów ze strony wojskowych równych stopniem, a nieposiadających orderu. Podoficerowie i szeregowi odznaczeni tym Krzyżem mieli prawo awansowania na stopień oficerski, o ile posiadali odpowiednie kwalifikacje. Awansowani na tych warunkach podoficerowie i szeregowi zachowywali wszystkie prawa oficerów służby czynnej. Jednakże byli zobowiązani w ciągu roku po zakończeniu wojny złożyć stosowny egzamin na stopień oficera rezerwy.
Wszyscy odznaczeni Orderem Virtuti Militari tworzyli zgodnie z Ustawąbraterski zespół pod nazwą „Zgromadzenie Kawalerów Orderu Virtuti Militari” z Kanclerzem Orderu i Kapitułą na czele. Kapitułę tworzyło dwunastu najstarszych kolejnością kawalerów czterech klas starszych (po trzech z każdej klasy). Przewodniczącym Kapituły z tytułem Kanclerza mógł być najstarszy klasą i kolejnością kawaler orderu (był nim marszałekJózef Piłsudski, jako jedyny Polak odznaczony Krzyżem Wielkim z Gwiazdą). Decyzja o nadaniu orderu od 1920 roku należała doNaczelnika Państwa, przy czym I, II i III klasę nadawał on na wniosek Kapituły, a klasy IV i V – na wniosek dowództwa dywizji (samodzielnych jednostek szczebla taktycznego). Ustawa z 1919 roku ustanowiła Święto Orderu na dzień 3 maja.
1 stycznia 1920 roku Naczelnik Państwa i Wódz NaczelnyJózef Piłsudski powołał pierwszą Tymczasową Kapitułę Orderu, w skład której weszli[23][24]:
Jednocześnie Naczelny Wódz nadał wszystkim członkom kapituły Order klasy V[24].
22 stycznia 1920 w rocznicę wybuchupowstania styczniowego odbyła się pierwsza dekoracja Krzyżami Srebrnymi, uhonorowano nimi wtedy wszystkich członków kapituły. Najmłodszym kawalerem tego orderu zostało wówczas pośmiertnie 13-letnieOrlę LwowskieAntoni Petrykiewicz. Przyznawanie Orderu Virtuti Militari za bezpośredni udział w walkach o niepodległość w latach 1914–1920 rozpoczęto w sierpniu 1920 roku[26]. W gronie pierwszych wyróżnionych znaleźli się m.in. amerykański lotnik podporucznik Edwin Noble, członek legendarnej7 Eskadry Kościuszkowskiej, majorBernard Mond, dowódca 205 Pułku Ochotniczego, oraz kapelan ks.Ignacy Skorupka. Srebrnymi Krzyżami Virtuti Militari uhonorowano również miastoLwów za niezwykłą odwagę w latach 1918–1920 oraz kobiecy oddziałPolskiej Organizacji Wojskowej. Następne nadania odbywały się w kolejnych latach. Ostatecznie w 1923 roku przyznawanie orderów zakończono.
24 listopada 1922 powołano nową Kapitułę Orderu w składzie:
W 1922 Naczelnik Państwa J. Piłsudski przeznaczył cesarzowi JaponiiYoshihito do rozporządzenia dla armii japońskiej 51 krzyży Orderu VM[27].
Po 1926 odznaczeni musieli nosić pełne odznaki orderu, nawet na mundurze polowym.
25 marca 1933 rokuSejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił nową Ustawę o orderze wojennym „Virtuti Militari”, którą ogłoszono 8 maja tegoż roku[28]. Ustawa utrzymała podział na pięć klas, przeniosła Święto Orderu na 11 listopada oraz zmieniła jego nazwę naorder wojenny „Virtuti Militari” (a nie jak dotychczas: „wojskowy”). Nadanie orderu uprawniało odznaczonego do tytułu kawalera orderu „Virtuti Militari” danej klasy[28]. Wprowadzone zostały zmiany w wyglądzie odznak orderowych, precyzyjniej określono warunki przyznawania poszczególnych klas orderu, uzależnione od funkcji odznaczonego i kwalifikacji czynu.
Poszczególne klasy orderu mogły być przyznawane w następujący sposób:
Prawo nadawania orderu w czasie wojny przysługiwało Wodzowi Naczelnemu, a po zawarciu pokoju byłemu Naczelnemu Wodzowi, przy czym I, II i III klasa miały być przyznane na wniosekKapituły Orderu, a klasy IV i V na wniosek dowódców oddziałów. Kapitułę pod przewodnictwem Kanclerza, mieli tworzyć kawalerowie II, III, IV i V klasy w liczbie dwunastu (po trzech z każdej klasy), powoływani w czasie pokoju przez generalnego inspektora sił zbrojnych, a w czasie wojny przez Naczelnego Wodza. Do składu Kapituły wchodzili z urzędu także wszyscy kawalerowie I klasy. Kapituła Orderu miała być w 1/3 części odnawiana co dwa lata. Funkcję Kanclerza Orderu powierzono kawalerowi I lub II klasy Orderu, mianowanego w czasie wojny przez Naczelnego Wodza, a w czasie pokoju przez Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych.
Kawalerowie Orderu – obywatele polscy – tworzyli, jak poprzednio, „braterski zespół” pod nazwą «Zgromadzenie Kawalerów Orderu Wojennego „Virtuti Militari”» z kanclerzem i kapitułą na czele[28]. Przysługiwały im, bez względu na klasę, te same uprawnienia, jakie nadano w Ustawie z 1919 roku, z tym że podoficer odznaczony Krzyżem Złotym mógł być mianowany do stopniapodporucznika, a szeregowiec –sierżantem[28].
Nowa Ustawa z 1933 roku rozszerzała ponadto zakres przywilejów. Odznaczeni Orderem Wojennym Virtuti Militari otrzymali dodatkowo uprawnienia do 80% zniżki kolejowej[29] oraz leczenia na koszt skarbu państwa, jeżeli choroba była skutkiem służby wojskowej w czasie wojny. Państwo polskie było zobowiązane również dostarczyć im pracy, zapewniającej godne utrzymanie, natomiast niezdolni do pracy i niemający odpowiednich warunków materialnych otrzymywali zaopatrzenie jak dla osób szczególnie zasłużonych. Ponadto od 1933 roku roczna pensja orderowa w wysokości 300 zł była zwolniona od wszelkich podatków i nie mogła być zajęta sądownie.
Ogółem w tzw.Drugiej Rzeczypospolitej (do 1 września 1939) nadano 8389[26] krzyży wszystkich klas orderu, w tym:
Między innymi, do 1939 roku odznaczeni zostali[31]:
Krzyżem Wielkim (I klasy):
Krzyżem Komandorskim (II klasy) zostali odznaczeni[32]:
Krzyżem Kawalerskim (III klasy) zostali odznaczeni:
Krzyżem Złotym (IV klasy) zostali odznaczeni:
Łącznie nadano 8300 Krzyży Srebrnych. Wśród odznaczonych znalazły się:
Orderem V klasy udekorowano chorągwie, sztandary i trąbki następujących jednostek wojskowych[40]:1 Pułk Piechoty Legionów,5 Pułk Piechoty Legionów,6 Pułk Piechoty Legionów,15 Pułk Piechoty „Wilków”,22 Pułk Piechoty,34 Pułk Piechoty,35 Pułk Piechoty,41 Suwalski Pułk Piechoty,55 Pułk Piechoty Wielkopolskiej,56 Pułk Piechoty Wielkopolskiej,57 Pułk Piechoty Wielkopolskiej,58 Pułk Piechoty Wielkopolskiej,81 Pułk Strzelców Grodzieńskich,85 Pułk Strzelców Wileńskich,86 Pułk Piechoty,14 Batalion Saperów,1 Pułk Szwoleżerów,1 Pułk Ułanów Krechowieckich,7 Pułk Ułanów Lubelskich,14 Pułk Ułanów Jazłowieckich,15 Pułk Ułanów Poznańskich,Oddział Bajończyków, Oddział żeńskiegoP.O.W. oraz 12 baterii i dywizjonów artylerii.
Zgodnie z postanowieniem Kapituły OVM pensje za odznaczenie wypłacały kasy urzędów skarbowych[41].
Po utworzeniu we FrancjiPolskich Sił Zbrojnych rozkazem Naczelnego Wodza gen. dyw.Władysława Sikorskiego z 1940 roku ogłoszonym wDzienniku Rozkazów nr 1 w styczniu 1941 roku, przywrócono nadawanie Orderu Virtuti Militari z zachowaniem przepisów obowiązujących w ustawie z 25 marca 1933 roku. Także sposób nadawania został zachowany, tzn. był nadawany przez Naczelnego Wodza. Po zakończeniu wojny na mocy dekretu Prezydenta RP z 11 czerwca 1945 roku ustalono, że Order Virtuti Militari klas I, II i III będzie nadawałPrezydent RP na wniosek Kapituły Orderu, a klas IV i V – na wniosek Naczelnego Wodza.
W latach 1940–1990 nadano w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie łącznie 6160 orderów, w tym:
Krzyżem Komandorskim (II klasy) zostali odznaczeni:
Krzyżem Kawalerskim (III klasy) zostali odznaczeni:
Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari (V klasy) odznaczono pośmiertnie takżeIgnacego Jana Paderewskiego iJerzego Iwanowa-Szajnowicza[42] oraz miastoWarszawę[36] (9 listopada 1939 lub 1940[44]).Polskie Towarzystwo Heraldyczne pozytywnie zaopiniowało umieszczenie odznaczenia w herbie Warszawy.
Krzyż VM został zawieszony naPomniku Katyńskim w Londynie[45].
Cudzoziemcy odznaczani byli wyłącznie Krzyżem Srebrnym Orderu (V klasy). Łącznie uhonorowano 90 obcokrajowców, m.in.[42][43]:
31 Brytyjczyków (w tym 2 Kanadyjczyków, Australijczyk i Nowozelandczyk):
27 Francuzów: | 16 Amerykanów:
Chińczyk:
Norweg:
Dunka:
Czech:
Gruzin:
|
11 listopada 1963 w Londynie wraz z obchodami Święta Niepodległości odbyły się uroczystości święta Kawalerów Virtuti Militari, w których uczestniczyło ponad 100 odznaczonych tym orderem[46].
DekretPolskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 22 grudnia 1944 o orderach, odznaczeniach oraz medalach uznał Order Virtuti Militari za odznaczenie wojskowe Rzeczypospolitej Polskiej. W myśl dekretu Order był nadawany przezPrezydium Krajowej Rady Narodowej na wniosek przewodniczącego PKWN lub Naczelnego Dowódcy WP. Dekret zachował zasadnicze postanowienia ustawy z 1 sierpnia 1919, zniósł jednak zgromadzenia kawalerów orderu, jego kanclerza i kapitułę oraz pensję. Z kolei dekret PKWN z 23 grudnia 1944 o trybie nadawania orderów, odznaczeń wojskowych oraz medali stanowił, że Naczelny Dowódca WP w czasie wojny mógł w imieniu Krajowej Rady Narodowej nadawać Order Wojskowy Virtuti Militari III, IV i V klasy, a swoje uprawnienia w tej kwestii – przekazywać dowódcom armii, korpusów i dywizji.
Należy dodać, że już 11 listopada 1943 gen.Zygmunt Berling (wówczas dowódca1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR) wydał rozkaz, w którym uhonorował 16 żołnierzy1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki Krzyżami Srebrnymi Orderu Virtuti Militari za bohaterstwo wykazane w czasiebitwy pod Lenino. W rozkazie znalazły się słowa:
„Przykładami osobistej odwagi i bohaterstwa [...] wywołali ogólny podziw i szacunek oddziałów sojuszniczej Armii Czerwonej, które walczyły obok nas”[4].
Krzyże Srebrne były nadawane do czasu wydania dekretu.
Po 1947 wszelkie uprawienia do nadawania Orderu otrzymał Prezydent RP, a później Rada Państwa. Ustawa Sejmu PRL z 17 lutego 1960 o orderach i odznaczeniach, zastępując dotychczasowe przepisy, nadała orderowi nazwę Order Virtuti Militari. Ustawa ta nie zawierała szczegółowych kryteriów nadawania orderu, określając jedynie, że jest on orderem wojennym, stanowiącym nagrodę za wybitne zasługi bojowe.
W 1972 roku w ustawie o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych i ich rodzin uchwalono w art. 34, że odznaczonym żołnierzom zawodowym przysługiwał 25% dodatek do emerytury lub renty. Wymieniono tam listę odznaczeń, za które przysługiwał ten dodatek i wśród wymienionych odznaczeń znajdował się Order Virtuti Militari. Aby jednak otrzymać ten dodatek to order Virtuti Militari musiał być nadany przez władze Polski Ludowej w okresie od dnia 1 września 1939 r. do dnia 13 lutego 1946 r. za zasługi w czasie wojny 1939–1945 r.[47]
W 1974 roku władzePRL odznaczyły Orderem Wojennym Virtuti Militari I klasy radzieckiego przywódcęSekr. Generalnego KC KPZRtow.Leonida Breżniewa. W 1976 w proteście przeciw odznaczeniu obcego komunisty przedwojenni dowódcy wojskowi zorganizowali uroczystość złożenia naJasnej Górze swoich Orderów Wojennych Virtuti Militari.
W latach 1943–1989 nadano łącznie 5229 orderów, w tym:
Krzyżem Wielkim (I klasy) zostali odznaczeni:
Krzyżem Komandorskim (II klasy) zostali odznaczeni:
Krzyżem Kawalerskim (III klasy) zostało odznaczonych:
Krzyżem Złotym (IV klasy) został odznaczony:m.in. gen. broniIwan Sierow, Postanowieniem Prezydenta RPLecha Wałęsy z 1995 r. uchylono Uchwałę KRN z 1946 r. o przyznaniu orderu.
Krzyżem Złotym (IV klasy) zostały odznaczone 28 czerwca 1987 roku okrętORP Błyskawica – jako jedyny polskiokręt, oraz1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki.
Jednostki wojskowe udekorowane Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari:
UchwałąKRN z 31 października 1946 Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militariza bohaterskąobronę Poczty Polskiej w Gdańsku w 1939 r. został odznaczonyZwiązek Zawodowy Pracowników Poczt i Telekomunikacji – Koło Gdańsk 1[51] jako jedyna organizacja cywilna. W 1969 Krzyż Srebrny orderu VM otrzymałgarnizon Hel[44].
Order Wojenny Virtuti Militari po 1989 roku nie był nadawany.
Kapituła na wniosek zainteresowanych przeniosła Order Wojenny Virtuti Militari z odznaczonegoBatalionu Parasol na dziedziczącą jego tradycjęJednostkę Wojskową 4101.
16 października 1992 roku Sejm RP uchwalił Ustawę, na mocy której orderowi nadano ponownie nazwęOrder Wojenny Virtuti Militari. Została przywrócona Kapituła Orderu Wojennego Virtuti Militari, a nadawany ma być przez Prezydenta RP. Określono również podobne szczegółowe kryteria nadawania, jak w Ustawie z 25 marca 1933 roku. Dodano również, że order może być nadany tylko w czasiewojny lub nie później niż przez pięć lat od zakończenia wojny. 21 czerwca 1993 roku funkcję kanclerza powołanej Kapituły Orderu Wojennego Virtuti Militari objął płkStanisław Komornicki[4].
W 1995 roku Kapituła Orderu Virtuti Militari wyjaśniła kwestie legalności nadań tego odznaczenia w okresie Polski Ludowej. W specjalnym dokumencie oznajmiła także:[...] w obronie i przez szacunek dla tych niewątpliwych zasług [polskich żołnierzy walczących na wszystkich frontach w obronie ojczyzny] stwierdzamy jednak głośno i dobitnie, że praktyka nadań przez władze Polski Ludowej Orderów Virtuti Militari, zwłaszcza najwyższych klas nadanych w bezprecedensowej liczbie przedstawicielom obcego mocarstwa, to obraza honoru polskiego żołnierza[4].
Współczesną wersję odznaczenia opracował rzeźbiarz i medalierEdward Gorol.
Postanowieniem z 10 lipca 1990 roku Prezydent RPWojciech Jaruzelski uchylił uchwałę Rady Państwa PRL z 21 lipca 1974 roku w sprawie nadaniaLeonidowi Breżniewowi Krzyża Wielkiego Orderu Wojennego Virtuti Militari.
Postanowieniem z 2 sierpnia 1995 roku Prezydent RPLech Wałęsa uchylił uchwałęKrajowej Rady Narodowej z 24 kwietnia 1946 rokuw części dotyczącej nadania generałowi broniIwanowi Sierowowi Krzyża IV klasy Orderu Virtuti Militari.
Postanowieniem z 26 lipca 2006 roku Prezydent RPLech Kaczyński pozbawił orderuprzestępcę,zdegradowanegoWincentego Romanowskiego, nadanego na mocy Rozkazu Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego z 3 sierpnia 1945 roku. Powodem tej decyzji były prześladowania działaczy niepodległościowych. Jako żołnierzGłównego Zarządu Informacji Romanowski m.in. znęcał się nad więźniem politycznym w 1946 roku, za co został w 1998 roku skazany wyrokiem sądu na karę 1 roku i 6 miesięcypozbawienia wolności.
Ustanowiony przez króla PolskiStanisława Augusta Poniatowskiego order posiadał początkowo formę owalnego krążka, wykonanego ze złota i srebra, dla poszczególnych klas. Oznaka miała wymiary ok. 43 × 34 mm i ważyła odpowiednio: dla złotych orderów ok. 25 gramów a dla srebrnych ok. 19 gramów. Na awersie widniał monogram królewskiSAR (łac.Stanislaus Augustus Rex) zwieńczony koroną królewską, a pod monogramem znajdowały się dwie gałązki palmowe. Na rewersie był umieszczony dwuwierszem napisVIRTUTI MILITARI (Cnocie wojskowej – dzielności żołnierskiej), poniżej gałązki palmowe jak na awersie. Początkowo był noszony na wstążce jakOrder Świętego Stanisława, czyli czerwonej z dwoma wąskimi białymi paskami po bokach. Później używano wstążki takiej jak obecnie ciemnoniebieskiej z dwoma czarnymi paskami po bokach. Taki wygląd posiadały tylko ordery wręczone w okresie czerwiec – sierpień 1792 roku, było ich około 160 z tego 30 złotych i 100 srebrnych.
Order ten wykonałJohann Philip Holzhaeusser[52].
Po opracowaniu statutu w sierpniu 1792 roku oznaka otrzymała formę krzyża równoramiennego, awers emaliowany na czarno, w środku umieszczono na złotej tarczy otoczonej emaliowanymi na zielono liśćmi wawrzynu emaliowanego na biało orła trzymającego w szponach jabłko i berło[53] – na ramionach napisVIRTUTI MILITARI na rewersie w środku otoczony liśćmi wawrzynu znakPogoń (herbWielkiego Księstwa Litewskiego) pod nim data 1792. Na ramionach napisSARP (łac.Stanislaus Augustus Rex Poloniae). Krzyże wykonywane były ze złota dukatowego i miały wymiary ok. 42 × 42 mm, wymiary były zmienne, gdyż wykonywano je w różnych zakładach złotniczych. Taka forma oznaki utrzymała się również w okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego – do czasu upadku powstania listopadowego, z niewielkimi zmianami, np. w 1808 roku usunięto z rewersu znak Pogoni umieszczając w to miejsce napisREX ET PATRIA (łac.Za Króla i Ojczyznę), choć zdarzały się ordery gdzie nadal na rewersie był umieszczony znak Pogoni.
Typowa oznaka Orderu Virtuti Militari z tego okresu miała następujący wygląd:
Ordery Virtuti Militari wykonywane były w różnych warsztatach złotniczych i wersjach, stąd niewielkie różnice w wykonaniu i w wymiarach. Należy przy tym dodać, że były one wykonywane zarówno na polecenie władz, jak i poszczególnych osób odznaczonych. Te wykonywane na życzenie osób odznaczonych były wykonane staranniej i miały więcej szczegółów.
Oznaka orderu Virtuti Militari po 1919 roku opierała się na wzorach wcześniejszych, choć z rewersu usunięto inicjały króla oraz umieszczono napisHonor i Ojczyzna.
Oznaka według wzoru z 1919 roku – to krzyż typu kawalerskiego zakończony na rogach ramion kulkami. Na ramionach poziomych umieszczono napisVIR–TUTI, a na pionowychMILI–TARI. Ramiona na awersie w klasach I, II i III pokryte są czarną emalią z obramowaniem złoconym, na rewersie bez emalii, złocone z wypukłym obrzeżem wzdłuż ramion krzyża. W klasie IV krzyż jest złocony po obu stronach, a w klasie V – srebrzony, wzdłuż ramion krzyża IV i V klasy umieszczone są radełkowane prążki. Napisy w klasach I, II i III są złocone, w klasie IV i V z czarnej emalii, także brzegu krzyża tych klas są pokryte czarną emalią. Na środku krzyża wszystkich klas znajduje się złocona okrągła tarcza z umieszczonym na niej orłem z białej emalii, orzeł posiada koronę ze złota oraz złote berło i jabłko, otoczony jest wieńcem wawrzynowym zielono emaliowanym. Na tarczy na rewersie jest napisHONOR I OJCZYZNA, a poniżej data 1792.
Krzyż I i II klasy jest zwieńczony złotą koroną królewską. Do klasy I należy także srebrna gwiazda o średnicy 100 mm, składająca się z ośmiu srebrnych pęków promieni, na nich nałożony jest emaliowany na czarno awers odznaki Orderu Virtuti Militari o średnicy 60 mm, z tą różnicą, że ramiona krzyża nie mają kulek, a wokół orła na czarno emaliowanym otoku jest złocony napisHONOR I OJCZYZNA.
Wymiary krzyży w poszczególnych odznakach wynoszą odpowiednio:
Wstęga orderu I klasy wykonana jest z jedwabnej mory, ciemnoniebieskiej, szerokości 100 mm, z czarnymi paskami o szerokości 20 mm wzdłuż brzegów (zakładana przez prawe ramię do lewego boku), w klasie II – szerokości 40 mm z paskami o szerokości 10 mm po bokach (noszona na szyi), w klasach III, IV i V – szerokości 35 mm z paskami o szerokości 9 mm (noszone na piersi).
Krzyże były produkowane w kilku zakładach grawerskich na terenie Warszawy, najczęściej wykonywano je z tombaku lub miedzi i srebrzono. Część medali produkowana była na życzenie osób odznaczonych, wtedy były czasami wykonywane ze srebra i złocone. Także krzyże dla cudzoziemców były wykonane ze srebra.
Krzyże nadawane przez Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie początkowo pochodziły z zapasów wywiezionych z Polski po kampanii wrześniowej, a następnie produkowane były w pracowni medalierskiej M. Rubin wTel Awiwie[54] i brytyjskiej medalierni Spink & Son Ltd[55]. Miały kształt i wymiary podobne jak order nadawany w Polsce przed 1939 rokiem.
Po wyzwoleniu części Polski z okupacji niemieckiej na podstawie dekretu z dnia 22 grudnia 1944 rokuPolskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego uznano Order Virtuti Militari jako odznaczenie wojskowe dla wyróżniania za wojenne zasługi. Oznaka orderu nieznacznie różniła się od oznaki z 1919 roku. Różnice dotyczą wymiarów krzyża I, II, III i IV klasy wynosząc odpowiednio: 64 mm, 55 mm, 45 mm, 38 mm. Także usunięto koronę w klasach I i II wprowadzając w to miejsce zawieszkę w postaci owalnego złotego krążka otoczonego wieńcem laurowym z napisemRP (później po 1952 roku –PRL, ponadto orzeł na tarczy w środku orderu nie posiada korony) o wymiarach dla klasy I – 26 × 32 mm, dla klasy II – 24 × 29 mm. Ponadto na rewersie klas I, II i III ramiona krzyża są emaliowane na czarno.
Wstążka orderowa dla I klasy jest ciemnoniebieska o szerokości 115 mm, z czarnymi paskami po bokach szerokości 15 mm, dla klasy II noszonego na szyi szerokości 50 mm, z czarnymi paskami po bokach szerokości 10 mm. Wstążki orderu klas III, IV i V są szerokości 40 mm, z czarnymi paskami o szerokości 9 mm.
Ustawa z dnia 16 października 1992 roku o orderach i odznaczeniach przywróciła wygląd Orderu Virtuti Militari sprzed II wojny światowej[56].
| Sposób noszenia Orderu Virtuti Militari | ||||
|---|---|---|---|---|
 | ||||
| 1 – Krzyż Srebrny, 2 – Krzyż Złoty, 3 – Krzyż Kawalerski, 4 – Krzyż Komandorski, 5 – Krzyż Wielki | ||||
| Insygnia iBaretki orderu[57] | ||||
|  |  |  | |
 |  |  | | |
Barwy wstążki Orderu Virtuti Militari posiada baretkaOdznaki honorowej za Rany i Kontuzje. Na baretce umieszcza się srebrne pięcioramienne gwiazdki za kontuzje bądź rany, odniesione podczas walk w obronie ojczyzny.
Z tym tematem związana jest kategoria:Odznaczeni Orderem Virtuti Militari.| Rodzajodznaczenia | |
|---|---|
| Elementy insygniów | |
| Formy zredukowane |
|
| Lista odznaczeń w | |
| Lista baretek w | |
| Prawo | |
| System odznaczeń w Polsce |
.svg)
