Naród –wspólnota ludzi utworzona w procesie dziejowym na podstawie języka, religii, terytorium, życia społecznego i gospodarczego, przejawiająca się wkulturze iświadomości swych członków. Naród wyróżnia się na tle innychzbiorowości wspólnąświadomością narodową, czyli poczuciem przynależności do wspólnoty definiowanej aktualnie jako naród[1].
Jednym z istotnych wyróżników narodu, jest kwestia istnienia świadomości narodowej, czyli kwestia postrzegania własnej zbiorowości jako narodu. Przykładowogrupy etniczne spełniające obiektywne warunki zaistnienia narodu: wspólnakultura,język,religia,historia czypochodzenie etniczne, których członkowie nie postrzegają siebie jako naród, nie są uznawane za narody, np.tubylcze plemiona afrykańskie.Amerykanie mają różne pochodzenie etniczne, ale łączy ich historia i styl życia.Chińczycy posługują się różnymi językami, ale łączy ich to samopismo.
Ze względu na to, że niemożliwym stało się jednoznaczne wskazanie czynników koniecznych do zdefiniowania narodu, obecnie częściej wskazuje się na różne podejścia teoretyczne do problemów związanych z tym pojęciem[2].
Antonina Kłoskowska w pracyKultury narodowe u korzeni, uznaje, że w potocznym rozumieniu słowo „naród” oznacza zbiorowość, w której naturalnewięzi wyrosły ze wspólnoty przekonań iterytorium.
W tym sensie przekonanie o przynależności do określonego narodu ma postać silnie przeżywanej, emocjonalnej wiary. Jest ona wynikiem procesu kulturowego i społecznego przypisania. O naturalności więzi decyduje między innymi brak jakichkolwiekinicjacyjnych obrzędów podczas przystępowania do wspólnoty narodowej. Więź nie jest wyraźnie sformułowana, ale funkcjonuje wświadomości wszystkich jednostek i może znajdować wyraz w twórczości artystycznej, postawach itp.
Przyjęło się ono w drugiej połowie XX w. po tym, jak problem uwarunkowań biologicznych w społeczeństwach ludzkich przejęłasocjobiologia. Biologiczna koncepcja narodu opiera się na tezieWilliama Hamiltona oinclusive fitness.
W tym ujęciu naród jest definiowany jako zespół więzi opierających się na poznawczo postrzeganych cechach wspólnych, a nie na instynktownym popędzie. Co prawda skłonności doksenofobii i agresji są uwarunkowane biologicznie, jednak sam przedmiot ich ekspresji należy już do sfery definiowanej kulturowo.
Wprowadzona przezErnesta Gellnera. Skupia się na opisie relacji pomiędzy narodem anacjonalizmem. Gellner uważał, że to idea nacjonalizmu była pierwotna, a powstanie narodu jest jej ekspresją. W tym ujęciu naród definiujemy poprzez nacjonalizm rozumiany jako postulat pokrywania się granic etnicznych i państwowych.
Kłoskowska uznała związek pomiędzy formującymi się narodami a ich pierwotnym etnicznym podłożem.Grupa etniczna i naród są jej zdaniem zbiorowościami o charakterzewspólnoty, określonymi przez względnie odrębną tożsamość i odrębność kulturowych właściwości.
Istotą narodu jest w tym ujęciu autoteliczna kultura wyspecjalizowanych dziedzin życia. Do tożsamości narodu Kłoskowska zalicza między innymi poczucie ich ciągłości. Ważną cechą jest to, że naród jest wynikiem twórczej i odbiorczej działalności jednostek igrup społecznych. Ucieleśnione elementy kultury narodowej toarchitektura, zbiory dzieł literackich itp.
Powstanie i funkcjonowaniekultur narodowych realizuje się przez działanie mechanizmów: tworzenia systemów symbolicznych, wyodrębniania tych systemów jako właściwych grupie, eksportu tych systemów do szerszej zbiorowości społecznej (np. państwa) i wreszcie rozszerzenia własności kultury poza granice państw.
Badania całościludzkiego genomu (DNA), które trwały 13 lat (1990–2003) i zostały ukończone[3], nie wskazały na to, żeby w obrębieczłowieka współczesnego istniały genetyczne podstawypodziałów etnicznych. Ludzie, którzy żyją w tym samym regionie geograficznym od wielu pokoleń, mogą mieć pewne allele wspólne, ale żaden allel nie zostanie znaleziony we wszystkich członkach populacji ani w żadnym innym członku populacji[4].
Większość istniejących narodów tworzy niezależne państwa. Ich powstanie wiąże się ze wzrostem nastrojównacjonalistycznych wXVIII iXIX wieku, kiedy to powstała idea, że każdy naród powinien tworzyć niezależnepaństwo.
Wzajemne oddziaływanie pomiędzy państwem a narodem można określić dwoma terminami:
- narodotwórcza rola państwa – młode państwo za pomocą działań politycznych, ekonomicznych czy oświatowych doprowadza do zjednoczenia różnych grup etnicznych w jeden zintegrowany naród. Może się to także odbywać na drodze podbojów terytorialnych danego państwa.
- państwotwórcza rola narodu – naród jako grupa społeczna dąży za pomocą określonych działań do stworzenia przez niego własnego i suwerennego państwa.
W przypadku definiowania narodu zachodzą często spory terminologiczne. Czasami naród jest odróżniany odgrupy etnicznej na bazie kryterium, jakim jest liczebność populacji. Wówczas zakłada się, że grupa etniczna jest zbiorowością mniejszą od narodu, choć to kryterium nie jest precyzyjne. Innym kryterium jest kwestia uznania narodu jako zbiorowości, której „przysługuje” posiadanie własnego państwa. Zazwyczaj jednak uznanie takie pojawia się, gdy dana grupa etniczna poprzez upolitycznienie zacznie wszczynać ruch narodowy. Według Thomasa Eriksena można wyróżnić we współczesnym świecie tego typu grupy etniczne, które same uważają się za prawdziwe narody (Sikhowie,Palestyńczycy,Kurdowie), ale na arenie międzynarodowej często nie ma pewności co do uznania ich jako odrębnych narodów, którym przysługiwałaby polityczna autonomia. Eriksen dla tego typu grup etnicznych używa pojęciaprotonarodu, czasami używa się wobec tych zbiorowości alternatywnie terminunaród bez państwa. Mimo to, niełatwo jest rozróżnić narody i grupy etniczne. Czasami wobec grup etnicznych używa się określeniazalążek narodu, przez co rozumie się, że potencjalnie każda grupa etniczna w przyszłości może stać się narodem.
Współcześnie nadal[styl do poprawy] twierdzi się, że każdy naród ma prawo do samostanowienia[5]. Jednak wydzielanie się nowych państw jest sprzeczne z także obecną tendencją do integracji ponadnarodowej. Wiele zależnych narodów (narodów bez państwa) dąży nadal do pełnej suwerenności m.in.Kurdowie,Baskowie. Szczególnie wiele konfliktów na tym tle występuje w Afryce, gdzie granice państw zostały sztucznie narzucone przez państwa kolonialne, które nie zważały na podziały etniczne.
Narodowość, identyfikowana z obywatelstwem lub z etniczno-kulturową przynależnością obywateli, żyjących w obrębie społeczeństwa danego państwa, czyli mniejszościami narodowymi.
W prawie międzynarodowym brak precyzyjnej definicji mniejszości. Dokumenty jedynie określają, że w państwach, w których istnieją “osoby należące do mniejszości etnicznych, religijnych lub językowych nie będą pozbawione prawa do własnego życia kulturalnego, wyznawania i praktykowania własnej religii oraz posługiwania się własnym językiem” (Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych art. 27, Nowy Jork 1966), a także “zapewni się im warunki rozwijania ich tożsamości” (Deklaracja ONZ art. 1, Nowy Jork 1992)[6].
Pojęcie narodu (Volk), jako ważnej idei pojawiło się dopiero w XVIII wieku za sprawąJohanna Gottfrieda Herdera,niemieckiegofilozofa, który przyczynił się do rozwinięcia ideipaństwa narodowego. W tym okresie trwałarewolucja przemysłowa, która dała początekspołeczeństwu przemysłowemu. Zmiany te przyczyniały się do wzrostuświadomości narodowej w Europie:
- Industrializacji towarzyszyłaurbanizacja, a ta z kolei przyczyniała się do rozpadu tradycyjnychwspólnot wiejskich. Ponieważ miasto nie dawało możliwości tworzenia się zbiorowości typu wspólnotowego, odwoływanie się do narodu jako wspólnoty rekompensowało tę stratę.
- W społeczeństwie przemysłowym podział stanowy był nie do utrzymania, co przyczyniało się do zmiany poczuciatożsamości. Jednostki przestawały postrzegać siebie jako chłopów czy arystokratów, a zaczęły postrzegać siebie jako członków narodu. Towarzyszyła temu także nośna, szczególnie porewolucji francuskiej idea braterstwa.
- Rozwójoświaty przyczyniał się do upowszechniania języków narodowych, czemu towarzyszył rozwój związanej z danym językiemkultury symbolicznej.
- Laicyzacja, która także osłabiała poczucie przynależności tożsamości związanej z danąreligią,wyznaniem na rzecz tożsamości ze zbiorowością narodową.
- ↑naród, [w:]Encyklopedia PWN [online],Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2019-12-15] .
- ↑Piotr L. Wilczyński. Pochodzenie, teraźniejszość i przyszłość narodów. „Przegląd Geopolityczny”. Tom 46, s. 42-69, 2023. Kraków: Polskie Towarzystwo Geopolityczne. ISSN 2080-8836. [dostęp 2024-01-16].
- ↑National Human Genome Research Institute, National Institutes of Health, Department of Health and Human Services, Office of Science U.S. Department of Energy: "International Consortium Completes Human Genome Project. All Goals Achieved, New Vision for Genome Research Unveiled". www.genoscope.cns.fr, 2003-04-14. [dostęp 2006-04-20]. [zarchiwizowane ztego adresu]. (ang.).
- ↑Human Genome Project: Minorities, Race, and Genomics. 2013-08-06. [zarchiwizowane ztego adresu]. (ang.).
- ↑Karta Narodów Zjednoczonych art. 1.2 oraz art. 55, obaMiędzynarodowe Pakty Praw Człowieka art. 1.
- ↑Declaration on the Rights of Persons Belonging to National or Ethnic, Religious and Linguistic Minorities,Deklaracja w sprawie Osób Należących do Mniejszości Narodowych lub Etnicznych, Religijnych i Językowych rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 47/135z 18 grudnia 1992 roku.
