grupy nordyckie
grupa Harpstedt-Nienburg
kultura przeworska
kultura wschodniobałtycka strefy leśnej
kultura kurhanów zachodniobałtyjskich
grupy estońskie
grupy trackie
kultura Poieneşti-Lukaševka
Kultura przeworska daw.kultura wenedzka –kultura archeologicznaepoki żelaza rozwijająca się międzyIII w. p.n.e. aV w. n.e. na terenach obecnejPolski orazzachodniej Ukrainy. Dawniej zwana kulturąwenedzką lub grupą przeworską kultury grobów jamowych. Kultura przeworska zastąpiła na znacznej części swojego terytorium wcześniejsząkulturę pomorską.
kultura przeworska
kultura przeworska
Imperium Romanum
.png)
przed 750 p.n.e.
do początków naszej ery
do 100 n.e.
po 100 n.e.
Dominuje pogląd o związkuWandalów z kulturą przeworską[1][2][3][4][5], jednak na wcześniejszym etapie dziejów badań archeologicznych, od okresu międzywojennego, istniała pewna rozbieżność opinii[6]. Obrońcyhipotezy o wczesnym rozwoju Słowian na obecnych ziemiach polskich wskazywali na łączność kultur: przeworskiej iłużyckiej. Zauważali także pochodzenie z tych regionów najwcześniej potwierdzonych plemion słowiańskich. Jeszcze inni badacze przychylali się ku mieszanemu (germańsko-słowiańskiemu) charakterowi kultury przeworskiej[6].
Istotny przełom w badaniach nad kulturą przeworską przyniosły prowadzone od lat 80. XX wieku prace badawcze, które w istotny sposób wzbogaciły zasób źródeł i studiów[7][8][9].
Nazwa pochodzi od miastaPrzeworsk, leżącego niedaleko od miejscowościGać, w której znaleziono cmentarzysko. Pierwszej publikacji nt. tego stanowiska dokonał w 1909 r. polski archeologKarol Hadaczek, określając je jako należące do kultury germańskich Wandalów, jednak do literatury nazwę wprowadzono dopiero w latach trzydziestych.
Geneza kultury przeworskiej nie została w pełni wyjaśniona, wpływ na jej rozwój miała ludność kulturypomorskiej orazgrobów kloszowych. Tereny kultury przeworskiej są przypisywane wzmiankowanym przez autorów starożytnych plemionomLugiów[10], oraz germańskich Wandalów,Silingów iBurgundów[11]. Nie bez znaczenia pozostały też szerokie wpływy kultury lateńskiej i wędrówki plemion, np.Bastarnów iSkirów.
Zgromadzony materiał archeologiczny kultury przeworskiej datowany jest od fazy C2 okresu lateńskiego do okresu wędrówek ludów (250/200 lat p.n.e. do ok. 400–450 roku n.e.).
Kultura przeworska zanikła w starszej częściokresu wędrówek ludów.
Pewne elementy kultury przeworskiej znalazły swoją kontynuację w późniejszejkulturze Sukow-Dziedzice trwając aż do początku VII wieku, okresu bliskiego już powstaniu pierwszych prapolskich formacji przedpaństwowych na terenie dzisiejszejWielkopolski.
Ludność kultury przeworskiej w okresie przedrzymskim zajmowała terenyŚląska,Wielkopolski,Mazowsza,Podlasia i częściMałopolski. Drobne, nieistotne zmiany w zasięgu jej występowania obserwuje się w okresie rzymskim.
Stanowiska tej kultury graniczyły w II-I wieku p.n.e. ze stanowiskamikultury oksywskiej od północy, kręgu jastorfskiego od zachodu,kultury zarubinieckiej od wschodu oraz osadnictwa celtyckiego orazkultury puchowskiej od południa. W V wieku n.e. graniczyły ze stanowiskami ludnościkultury luboszyckiej oraz kręgu nadłabskiego od zachodu, grupy dębczyńskiej od północy orazkultury wielbarskiej od wschodu.
Oprócz zwartych obszarów istniały enklawy osadnictwa przeworskiego – środkowe Niemcy nadSoławą oraz w dolinieWetterau.
Charakterystyczna dla ludności kultury przeworskiej jest duża ilość przedmiotów żelaznych. Są toumba z kolcem, klamry do pasa o formie sztabkowej lub zawiasowej, koliste sprzączki, nożyki sierpikowate, a także zestawy narzędzi w postaci młotków,pilników, kowadełek,obcęgów i tłoczków oraz zestawy toaletowe: nożyce, półksiężycowate brzytwy, szczypce. Badania metaloznawcze wskazują, że 60-70% wyrobów żelaznych tej kultury wykonanych jest z żelaza z okręgu świętokrzyskiego[12].
Ceramikę wytwarzaną przez ludność kultury przeworskiej lepioną ręcznie można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej z nich zalicza się tzw. ceramika stołowa. Prezentowała zróżnicowaną formę o cienkich ściankach, wygładzonych i czernionych powierzchniach, starannie wykonanych. Do drugiej grupy zalicza się ceramika tzw. kuchenna – grubościenna, słabo wykonana, o chropowatych powierzchniach. Występowała również ceramika toczona na kole, która z czasem wyparła ceramikę stołową. Ręcznie lepiona ceramika kuchenna przetrwała do końca trwania tej kultury.
Jedną z przewodnich form budownictwa w kulturze przeworskiej mogły być dwunawowe domy słupowe z podziałem na część mieszkalną i inwentarzową. Najliczniej występowały obiekty o powierzchni kilkudziesięciu metrów kwadratowych. Ściany występowały w postaci plecionki lub dranic. Używano gliny do uszczelniania ścian. Półziemianki oraz mniejsze obiekty słupowe spełniały funkcje gospodarcze: wytwórcze oraz magazynowe. W przeszłości dominował pogląd o tym, że główną formą budynku mieszkalnego była półziemianka/ziemianka. Wynikało to z braku doświadczenia w badaniach ówczesnych archeologów, a archeologia przedinwestycyjna (głównie badania autostradowe) udowodniła, że zamieszkiwano domy naziemne[13].
Ludność kultury przeworskiej zamieszkiwała w osadach tzw. zagrodowych, tzn. z budownictwem rozproszonym, tworzyła również większe skupiska osadnicze, jak na przykład osada w Kruszy Zamkowej identyfikowana z miejscowościąAskaukalis umieszczoną na mapie Ptolemeusza z 150 roku naszej ery.
W pierwszych fazach rozwojowych ludność praktykowała głównie obrządek ciałopalny, w którym groby jamowe przeważały nad popielnicowymi. Niezwykle rzadko występowałyczyste groby popielnicowe. Zmarłych wyposażano w dary. Dla mężczyzn typowe były: broń, ostrogi, nożyce, brzytwy, osełki, narzędzia kowalskie, klamry do pasa; dla kobiet: dwie żelazne zapinki drucikowate, klamry, przęśliki i noże sierpikowate. Praktykowano zwyczaj palenia ich razem z kośćmi. Większe dary (miecze) były gięte i łamane.
Bardzo rzadko występowały groby szkieletowe (zasięg pokrywa się z wcześniejszym osadnictwem celtyckim), w których ciała zmarłych układano na boku w pozycji embrionalnej. Rzadko też występowały groby książęce (odkryte np. wPrzywozie oraz w Karczynie/Witowach[14]) oraz kamienne nasypy przykrywające szczątki w miejscu kremacji –kurhany siedlemińskie.
W niektórych rejonach odkryto kamiennestele, bruk kamienny oraz kamienne kręgi spełniające funkcje ogrodzeń.
Największe przebadane archeologicznie cmentarzysko kultury przeworskiej znajduje się niedaleko wsiMokre, na terenie historycznejMałopolski. Podczas prac badawczych zakończonych w 2004, odsłonięto podczas dziesięciu sezonów archeologicznych 470 grobów, które stały się źródłem wiedzy o plemionach germańskich zamieszkujących te tereny.Wydobyte z ziemi eksponaty znajdują się obecnie w zbiorach Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz miejscowego Muzeum Kultury Przeworskiej[15]
Osobny artykuł:Cmentarz ciałopalny Wandalów w Prusieku.Podstawą gospodarki tej kultury było przede wszystkimrolnictwo orazhodowla zwierząt. Istniałhandel ze strefą południowoeuropejską, co poświadczone jest przez liczne importy, np.dzbany isitule z Italii. Na wysokim poziomie stała produkcja rzemieślnicza. Znane są stanowiska będące wyspecjalizowanymi centrami produkcyjnymi jak np. produkcji garncarskiej we Wrzępi, będące jednym z największych z okresu rzymskiego na terenie europejskiegoBarbaricum[16].
 | Zobacz multimedia związane z tematem:Kultura przeworska |