Rodzina kaszubska na zjeździe Kaszubów wŁebie w 2005.
Kaszubi (kaszub.Kaszëbi) – grupa etniczna mieszkająca w Polsce[3], zamieszkującaPomorze Gdańskie i wschodnią częśćPomorza Zachodniego, wywodząca się od wschodniej grupyzachodniosłowiańskich plemionpomorskich[4]. Dzielą się na wiele podgrupetnograficznych, zróżnicowanych językowo i kulturowo (Kaszubi północni –Bëlôcë,Gochy –Gôchë, Józcy –Józcë lub Mucnicy –Mùcnicë,Krubanie –Krëbane, Lesacy –Lesôcë, Morzanie –Mòrzanie, Rybaki –Rëbôcë,Borowiacy Tucholscy –Borowiany,Tuchòłki[5],Zaboracy –Zabòrôcë). Odrębną i izolowaną podgrupą (wymarłą w XX w.) byliSłowińcy. Kaszubi w zdecydowanej większości czują sięPolakami (zachowując, obok ogólnopolskich, także tradycje regionalne). W spisie ponad 90% deklarujących kaszubskość zadeklarowało ją wspólnie z polskością[6][7].
Mimo rozlicznych prób nie udało się dotąd dokładnie objaśnić etymologii i znaczenia nazwyKaszubi (lud) orazKaszuby (terytorium). Być może pochodzi ona od długich, podwijanych szat noszonych przez Kaszubów, stądKaszuby =kasać huby, tj. „podwijać fałdy”. Zwolennikiem wywodzenia nazwy Kaszubów od słowaszuba (kożuch) byłAleksander Brückner[8]. Przedstawiane są jednak także inne próby wyjaśnienia tej nazwy.Stanisław Kujot wywodził ją od pierwotnych siedzib Kaszubów,kaszuby znaczyłoby tyle cobagna, moczary[9]. Obecnie najbardziej uznawaną jest teoria, w myśl której nazwa jest tak archaiczna jakLucicy,Wieleci orazObodryci, a została wykształcona przezSłowian na określenie plemion słowiańskich osiadłych w czasie wędrówek ludów wzdłuż południowego brzeguMorza Bałtyckiego odWisły na wschodzie pozaOdrę na zachodzie. Pierwotne siedziby Kaszubów, z których zaczęli się oni przemieszczać w połowieI tysiąclecia w rejon ujścia Wisły,Gerard Labuda lokalizował na obszarze północnegoMazowsza orazPodlasia[10].
NazwaKaszuby w źródłach pisanych pojawia się dopiero w XIII wieku. Na światło dzienne wydobył jązakon dominikanów, który na tych terenach utworzył jednostkę terytorialną zwanąkontratą kaszubską, rozciągającą się odSłupska, a zapewne teżTczewa iGdańska na wschodzie poGreifswald iPasewalk na zachodzie. Dla dominikanów w XIII-XV w. nazwaKaszuby wiązała się głównie zPomorzem Zachodnim. Wynikało to m.in. z faktu, iżksiążęta wschodniopomorscy nigdy nie tytułowali się książętami Kaszub lub Kaszubów (w XIII wieku nadawali sobie tytułdux Pomeraniae). Zakon tę nazwę ludową wprowadził do swojej, a następnie papieskiej kancelarii, przez co zyskała ona rangę urzędową i międzynarodową[11].
Procentowe rozmieszczenie ludności województwa pomorskiego, ktora zadeklarowała narodowość kaszubską (2002).
Inaczej było z książętami Pomorza Zachodniego. Tutaj pierwszy raz nazwa określająca plemię kaszubskie wystąpiła 19 marca 1238 r. wbulli wydanej przezpapieżaGrzegorza IX, w którejksiążęszczecińskiBogusław I jest tytułowanyksięciem Kaszub. Bulla ta potwierdzała nadanie przez księcia Bogusława I posiadłości kołoStargardu na rzeczzakonujoannitów (w celu upamiętnienia tej daty od kilku lat na Pomorzu obchodzony jestDzień Jedności Kaszubów)[11].Barnim I w latach 1249–1253 polecił wykonać dla siebie pieczęć z napisem w otoku:Sigillum Barnym ilustris ducis Slauorum et Cassubie (pieczęć Barnima księcia Słowian i Kaszubów). Identycznymi pieczęciami i tytułami posługiwali się jego synowie, książętaBogusław IV (1278–1309) iOtton I (1295–1344), którzy w 1295 r. podzielili między siebiePomorze Zachodnie[11]. W ciągu pierwszych 50 lat używania nazwyKaszuby w tytulaturze władców Pomorza Zachodniego przeważał zwrotdux Slauorum et Cassubie (książę Słowian i Kaszub). Dopiero książęBarnim III (1320–1368) tytułował siędux Cassuborum (książę Kaszubów). Jak widać, w książęcej tytulaturze nazwa ta w pierwszej kolejności oznaczała ludzi (wspólnotę plemienną), a dopiero potem ich miejsce zamieszkania[12].
Przez długi czas – aż do XX wieku – wśród Polaków i Niemców panował stereotyp Kaszuba jako człowieka nieinteligentnego i nieznającego dobrych obyczajów; niemieckieKassube/Kaschube stosowane było wręcz jako obelga. Duży wpływ na poprawę wizerunku Kaszubów miała literatura: powieśćS. ŻeromskiegoWiatr od morza i twórczośćGüntera Grassa[13].
Wśredniowieczu bardzo często mieszkańcówPomorza Zachodniego określano mianemKaszubów, są tego ślady wRocznikach Kapituły Poznańskiej,Rocznikach Traski orazRocznikach Kołbackich, nazwa ta rozciągała się nie tylko na ludność pochodzenia słowiańskiego, ale też niemieckiego. Z czasem dostrzec można, iż zasięg terytorialny nazwyKaszuby i ludności słowiańskiej był zmienny w czasie. Spowodowane to było wielowiekowymi procesami przemian społecznych, ekonomicznych, politycznych, kulturalnych i religijnych[12].
W czasie drugiej wojny światowej Niemcy starali sięgermanizować Kaszubów zmuszając ich do podpisywaniaVolkslisty.Heinrich Himmler w swoich „myślach o traktowaniu obcoplemiennych na wschodzie” pisał „W ciągu niewielu lat – wyobrażam sobie, w ciągu 4 do 5 lat – np. pojęcie Kaszubów musi się stać nieznane, ponieważ wówczas kaszubskiego narodu już nie będzie (odnosi się to szczególnie doPrus Zachodnich)”[14].
Kaszubi stanowią typową ludność pogranicza, która w ciągu wielu wieków żyła na terytorium zmieniającym przynależność państwową. Wielu z nich uległo germanizacji lub polonizacji, proces ten miał charakter przymusowy lub naturalny. Wielu znanych wojskowych pruskich i niemieckich miało pochodzenie kaszubskie, ale nie poczuwało się do związków z rodzimą kulturą lub ulegały one całkowitemu zerwaniu w następnym pokoleniu. Z tego powodu trudno dokładnie zdefiniować, którą z postaci historycznych wolno uznać za Kaszuba, a którą za Niemca lub Polaka pochodzenia kaszubskiego[potrzebny przypis].
Część Kaszubów zachowała własną kulturę i mowę. Współcześnie w socjologii i historii dominuje pogląd, że Kaszubi stanowiągrupę etnicznąnarodu polskiego. Zdecydowana większość Kaszubów posiada podwójną identyfikację – narodową polską i etniczną kaszubską. Wielu polskich działaczy narodowych na Pomorzu w okresie zaborów oraz członków podziemia niepodległościowego w czasie okupacji było pochodzenia kaszubskiego[potrzebny przypis].
Wspisie powszechnym z 2002 r. 5062 obywateli polskich zadeklarowało narodowość kaszubską[15]. Jest to ok. 1% całej społeczności kaszubskiej. Rzeczpospolita Polska nie uznaje tych deklaracji za wiążące (podobnie w przypadku Ślązaków), stąd Kaszubi nie znaleźli się na oficjalnej liście mniejszości narodowych sporządzonej przezMSWiA. W tym samym spisie powszechnym używanie języka kaszubskiego zadeklarowało 52665 osób.
W 2011 r. podczasNarodowego Spisu Powszechnego, kaszubską przynależność narodową lub etniczną zadeklarowało 228 000 osób, w tym 16 000 osób zadeklarowało ją jako jedyną przynależność, 1000 jako pierwszą przy zadeklarowaniu również drugiej przynależności, 211 000 jako drugą przynależność narodową lub etniczną[16].
Liczba Kaszubów i osób z częściowym rodowodem kaszubskim
Kartuski
83,8
10,0
6,2
94 136
Pucki
64,6
15,6
19,8
56 358
Kościerski
61,4
13,1
25,5
49 116
Wejherowski
47,9
18,2
33,9
113 097
Bytowski
34,9
14,3
50,8
37 757
Gdański
21,0
9,6
69,4
13 742
Chojnicki
19,1
7,2
73,7
23 926
Lęborski
16,4
13,3
70,3
19 594
Gdynia
15,8
16,0
68,2
81 090
Sopot
5,8
7,9
86,3
5 795
Człuchowski
5,8
7,5
86,7
7 814
Gdańsk
4,7
5,6
89,7
47 163
Słupski i miasto Słupsk
3,4
5,5
91,1
17 449
Razem
23,0
10,4
66,6
566 737
Z powodu odmienności językowej Kaszubi byli już przezsanację posądzani oseparatyzm, tj. chęć oderwania odPolski części jej terytorium[18]. Oskarżenia te nie miały pokrycia w rzeczywistości, w okresie PRL służyły antagonizowaniu Kaszubów z pozostałą ludnością Polski i przybierały na sile w okresie kolejnych kryzysów politycznych, np. w 1968 i 1970.
Kaszubski ruch narodowy, choć nie należy do głównego nurtu w ruchu kaszubsko-pomorskim, ma jednak długoletnią tradycję. W okresie międzywojennym myśl Floriana Ceynowy kontynuowali działacze z kręgu tzw.Zrzeszeńców, którzy w PRL byli represjonowani przezUB, a następnieSB i zepchnięci na margines działalności publicznej. Po 1989 tę samą myśl w ruchu kaszubskim reprezentowało pismoTatczëzna, obecnie zaśKaszëbskô Òdroda. Współcześnie nawet najbardziej radykalny nurt w ruchu kaszubskim – narodowy – nie kwestionuje historycznych związków Kaszubów z Polską, zaś swoje postulaty ogranicza do troski o rozwójmowy ojczystej, kultury oraz dbałości o własną tradycję historyczną[potrzebny przypis].
W Polsce Ludowej w 1947 roku utworzono Muzeum Kaszubskie w Kartuzach (upaństwowione w 1949 r.). Rok wcześniej rozpoczął działalność Zespół Pieśni i Tańca „Kaszuby”[19]. Od 1956 roku działało Zrzeszenie Kaszubskie, w 1964 roku przekształcone w Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie.
Kaszubi, którzy w 1858 osiedlili się w okolicachBarry's Bay i dzisiejszegoWilna byli pierwszymi wKanadzie. Tam właśnie powstała pierwsza kaszubska szkoła, parafia iharcerstwo. W 1972 odsłonięto w Wilnie tablicę upamiętniającą osiedlenie się w tej okolicy pierwszych emigrantów kaszubskich. W 2001 w Kanadzie według deklaracji było 10 000 Kaszubów[potrzebny przypis].
Kaszubi posiadają swoje programy emitowane raz w tygodniu wTVP3 Gdańsk wjęzyku kaszubskim, takie jakRodnô zemia iTedë jo.Radio Kaszëbë jest nadawane w języku kaszubskim.Polskie Radio Gdańsk nadaje 2 audycje w języku kaszubskim Klëka 4 razy w tygodniu od 22:40 do 23:05, a w Poniedziałek do 23:00 i Magazyn Kaszubski raz w tygodniu. Audycje w języku kaszubskim nadaje również cyklicznieTwoja Telewizja Morska.
Kaszubi także mają sporą obecność w sieci internetowej. Ważniejsze strony to:
↑Józef Staszewski,Słownik geograficzny. Pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych, Spółdzielnia Wydawnicza Żeglarz, Gdynia 1948, s. 148.
↑Edward Breza,Nazwiska Pomorzan. Pochodzenie i zmiany, Tom III, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2004, s. 160.
↑Gerard Labuda,Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, tom 1, Instytut Kaszubski, Gdańsk 2006, s. 45.
↑abcPomorze Zachodnie w tysiącleciu: praca zbiorowa, pod red. Pawła Bartnika i Kazimierza Kozłowskiego; Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie, s. 172.
↑abPomorze Zachodnie w tysiącleciu: praca zbiorowa, pod red. Pawła Bartnika i Kazimierza Kozłowskiego; Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie, s. 173.
↑Andrzej Krajewski. Kaszubi. „Polityka – Pomocnik Historyczny”. Polacy i Niemcy – Tysiąc lat sąsiedztwa, s. 30, 2018. ISSN2391-7717.
↑GKBZH, Proces norymberski, nr 11 (Aussenministerium), T. 56, dok. NO-1881, zaOkupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka 1939–1945 Książka i Wiedza, Warszawa 1972.
↑TadeuszT.StaniewskiTadeuszT.,O pochodzeniu i przynależności narodowej Paula Nipkowa, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 1958. Brak numerów stron w czasopiśmie
Kaszubi: monografia socjologiczna, Praca zbiorowa red. Marek Latoszek,Rzeszów 1990, wyd. Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Oddział Rzeszów.
Pomorze Zachodnie w tysiącleciu. Praca zbiorowa pod red. Pawła Bartnika i Kazimierza Kozłowskiego; Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie. Szczecin: Wydawnictwo Archiwum Państwowego „Dokument” w Szczecinie, 2000, s. 159.ISBN 83-86992-75-1.
Zygmunt Szultka,Studia nad rodowodem i językiem Kaszubów, Gdańsk 1992.
