Heweliusz zajmował siępiwowarstwem, a w astronomii zasłynął dzięki mapomKsiężyca. Jest też wynalazcąpolemoskopu – pierwowzoru późniejszychperyskopów. Został wielorako upamiętniony – w rodzinnym Gdańsku postawiono mu pomnik, jego nazwiska użyto w nazwie tamtejszegoparku edukacyjnego, a także wyemitowanoznaczek pocztowy na cześć Heweliusza. Jego nazwiskiem ochrzczono równieżpociąg ekspresowy relacji Gdynia Główna – Wrocław Główny
Pochodził z zamożnej niemieckojęzycznej,luterańskiej rodziny browarników. Przodkowie Heweliusza przybyli zOttendorfu w 1434 i osiedlili się wSteblewie, od 1526 zaś mieszkali w Gdańsku. Początkowo zajmowali się kupiectwem, później pradziad Heweliusza Mikołaj (Nikel) Höuelke i jego brat założyli browary. Syn Nikela, Michał, jako pierwszy wszedł do władz miejskich. Syn Michała, Abraham (1576–1649), odziedziczył po kuzynie również browar stryja, a trzeci wniosła mu w posagu druga żona, Kordula Hecker (1592–1653). Mieli dziesięcioro dzieci, z których czworo zmarło we wczesnym dzieciństwie (podobnie jak trójka dzieci Abrahama z pierwszego małżeństwa), najstarszym z pozostałych przy życiu był Jan Heweliusz[3].
Duży wpływ na przyszłe życie Heweliusza miała rozpoczęta w 1618 nauka wGdańskim Gimnazjum Akademickim, gdzie pod wpływem profesora nauk ścisłychPiotra Krügera zainteresował się astronomią, zbudował też swoje pierwsze przyrządy. W styczniu 1622 rozpoczął naukę na wydziale sztuk wyzwolonych uniwersytetu w Królewcu, w 1627 powrócił jednak do Gimnazjum Akademickiego, gdzie do 1630 roku pogłębiał znajomość nauk ścisłych[4].
W 1630 Heweliusz rozpoczął studia prawniczo-ekonomiczne w Lejdzie, a rok później udał się w podróż, w której odwiedził między innymi Londyn i Paryż. W trakcie podróży po Europie Heweliusz poznał wielu wybitnych przedstawicieli nauki, z niektórymi się zaprzyjaźnił i później utrzymywał ścisłe kontakty, prowadząc obfitą korespondencję, niektórzy odwiedzili go też w Gdańsku. W Holandii spotykał się z rodziną Huygensów, w Londynie między innymi zJohnem Wallisem iSamuelem Hartlibem, w Paryżu – zPierre'em Gassendim iIsmailem Bouillaudem, w Awinionie – zAthanasiusem Kircherem. Zamierzał również odwiedzić Włochy, by spotkać się zGalileuszem iScheinerem, ale wezwany przez ojca, wrócił do Gdańska przez Szwajcarię w 1634[5].
Jan Heweliusz z drugą żoną Elżbietą.
Po powrocie ożenił się z Katarzyną Rebeschke. W posagu znajdował się kolejny browar oraz kamienice przy ulicy Korzennej 53–54. Na dachach tych kamienic Heweliusz zorganizował obserwatorium astronomiczne, regularne obserwacje rozpoczęły się w roku 1641.
W 1636 został członkiem, w 1643 starszym cechu browarników. Po śmierci ojca w 1653 odziedziczył kamienicę przy Korzennej 55 i jego browar. Gdy w 1653 zmarła jego matka, odziedziczył po niej browar przy ulicy Piwnej. Pierwsza żona Heweliusza zmarła w 1662. Półtora roku później ożenił się powtórnie z młodszą o 36 latElżbietą Koopman. Jej rodzice przybyli do Gdańska zAmsterdamu, byli majętni – posiadali położone pod Gdańskiem miejscowościOtomin iSulmin. Elżbieta nie tylko prowadziła dom, ale także aktywnie pomagała Heweliuszowi w pracy naukowej. Mieli czwórkę dzieci: syna Jana Adeodata (w 1664, zmarł w 1665) oraz trzy córki Katarzynę Elżbietę (w 1666), Julianę Renatę (w 1668) i Florę Konstancję (w 1672)[3].
W 1664 Heweliusz został wybrany pierwszym w historii zagranicznym członkiem londyńskiegoRoyal Society[6]. W 1666 zaoferowano mu kierownictwo w nowo zbudowanymobserwatorium w Paryżu, nie przyjął jednak tego stanowiska i dyrektorem zostałGiovanni Cassini.
W 1641 Jan Heweliusz został ławnikiem Starego Miasta, a w 1651 roku, został rajcą (radnym) tej części miasta. Zasiadł w Radzie Głównego Miasta, gdzie rajcy staromiejscy dysponowali jednym głosem. W Radzie zajmował się sądownictwem, opieką lekarską i szpitalnictwem. Jako rajca Starego Miasta korzystał z rocznej pensji w wysokości 300 talarów, godność tę piastował aż do śmierci[7].
Heweliusz był zamożny, ale jego działalność naukową wspierali również koronowani mecenasowie. W 1659Ludwika Maria Gonzaga iJan Kazimierz zwiedzali obserwatorium Heweliusza, a król wstępnie go nobilitował (czego nie zaakceptował później Sejm) i obdarzył przywilejem na druk dzieł. Drukarnia Heweliusza działała do pożaru w roku 1679. Finansowa pomoc przyszła z Francji: Heweliusz otrzymał odLudwika XIV roczną pensję wynoszącą 1200 franków, a pobierał ją od 1664 roku przez osiem lat. W dowód wdzięczności dedykował Ludwikowi IV dwa swoje dzieła.Jan III Sobieski jeszcze zanim został królem jako marszałek wielki koronny poznał Heweliusza. W 1668 roku Sobieski gościł w jego obserwatorium i zamówił u astronoma zestaw instrumentów obserwacyjnych: globus niebieski i ziemski,mikroskop, dwielunety orazpolemoskop, które Heweliusz dla niego osobiście wykonał[8]. W 1676 roku Heweliusz wysłał z okazji elekcji króla wyhodowane przez siebiecytryny[8]. W czasie pobytu w Gdańsku w 1677 roku, już jako król, Sobieski przyznał astronomowi roczną pensję 1000 florenów oraz inne przywileje. Po pożarze domów i obserwatorium w 1679 Jan III wsparł go dodatkowymi funduszami (Ludwik XIV również nadesłał uczonemu 2000 talarów). Ostatnie swoje dzieła Heweliusz dedykował królowi Sobieskiemu m.in. atlas nieba„Firmamentum Sobiescianum”[8][9][10].
Jan Heweliusz zmarł 28 stycznia 1687 roku, w dniu swoich 76. urodzin. Został pochowany wkościele św. Katarzyny. Po śmierci Heweliusza Elżbieta w oparciu o zgromadzone materiały wydała jeszcze trzy prace. Jedną z nich zadedykowała królowi Janowi III Sobieskiemu podpisując się „Elżbieta, wdowa Heweliuszowa”[3].
Mapa księżyca autorstwa Jana Heweliusza z dziełaSelenographia
W pierwszej połowie lat czterdziestych XVII wieku Heweliusz prowadził systematyczne teleskopowe obserwacje Księżyca. Ich efektem była wydana w 1647Selenografia, czyli opisanie Księżyca.... W początkowych rozdziałach astronom opisał budowę swych lunet, następnie przedstawił wyniki obserwacji planet, księżyców Jowisza oraz plam słonecznych. Najważniejszą część dzieła stanowiły obserwacje i dokładne mapy Księżyca. Ostatnie rozdziały Selenografii opisują obserwacje zaćmień i zakryć ciał niebieskich przez Księżyc. Selenografia zdobyła duże uznanie w Europie, a Heweliusz rozsyłał do znajomych i ważnych postaci ręcznie kolorowane egzemplarze. Niektóre ryciny wyszły także jako druki ulotne[9]. 22 listopada 1644 zaobserwował fazyMerkurego.
W kolejnych latach prowadził różnego rodzaju obserwacje – planet, zaćmień,libracji Księżyca. W 1656 ukazała sięRozprawa o rzeczywistej postaci Saturna, w której próbował rozwikłać zagadkę jego wyglądu, ale odgadnąć istnienia pierścieni Heweliusz nie zdołał. W 1662 wydał pracęMerkury widoczny na Słońcu (Mercurius in sole visus Gedani, anno christiani 1661), relacjonującątranzyt Merkurego. Wyznaczył przy tymkątową średnicę Merkurego[9].
Strona z dzieła Cometographia.Rysunkipolemoskopu wczesnego rodzaju peryskopu wynalezionego przez Heweliusza w 1637.
W 1668 wydał dziełoCometographia, w którym relacjonował własne obserwacje komet, jak również opisał ich pojawienia się od najdawniejszych czasów[9]. Odkrył cztery komety a obserwował siedem. Jako pierwszy astronom podważył teorięJohannesa Keplera, że komety poruszają się po liniach prostych, stwierdził, że przemieszczają się po torach zakrzywionych; myśl tę kontynuował z sukcesamiGeorg Samuel Dörffel.
Następne dzieło Heweliusza,Machina niebieska wyszło w dwóch częściach. Pierwszy jego tom (Machinae coelestis pars prior) w 1673, a drugi (Machinae coelestis pars posterior) w 1679. Część pierwsza zawierała szczegółowe opisy instrumentów Heweliusza.John Flamsteed orazRobert Hooke z Royal Society zakwestionowali metodykę obserwacji astronomicznych gdańszczanina. Uważali, że nowoczesne lunety wyposażone w mikrometr gwarantują precyzyjniejsze obserwacje niż instrumenty Heweliusza, pozbawione tych urządzeń. Heweliusz poprosił Royal Society o arbitraż i w maju 1679 przybył do Gdańska młody, ale już sławnyEdmond Halley. Przez ponad miesiąc obaj astronomowie prowadzili obserwacje instrumentami Heweliusza i Halleya (wyposażonymi w nowoczesne lunety celownicze). Wynik okazał się pomyślny dla Heweliusza: dokładność jego pomiarów była taka sama jak pomiarów Halleya, co angielski astronom przekazał Royal Society[9].
W nocy z 26 na 27 września 1679, gdy Heweliusz przebywał w swojej wiejskiej posiadłości, pożar zniszczył jego domy, obserwatorium z instrumentami, pracownię oraz drukarnię z niemal całym nakłademMachinae coelestis pars posterior. Heweliusz rozpoczął trwającą kilka lat odbudowę domów, ale już w 1680 obserwował kometę, a od 1682 prowadził stałe obserwacje. W 1685 wyszła kolejna praca HeweliuszaRok zwrotny (Annus Climactericus). W 1686 Heweliusz rozpoczął pracę nad katalogiem gwiazd i atlasem nieba, dane do których zbierał już od początku lat 50. Niestety, nie udało mu się tego działa dokończyć. Oba dzieła zostały wydane przez wdowę w roku 1690[9]. Najdokładniejszy na ówczesne czasy katalog położeń gwiazd zawierał 1564 pozycje.Atlas ciał niebieskich został opublikowany dzięki finansowemu wsparciu Jana III Sobieskiego[12] i jemu też został zadedykowany[13]. Atlas ten zawiera m.in. cytaty z atlasuUług Bega.
Nadał nazwęfaculae jasnym regionom wokół plam słonecznych nazywanych współcześniepochodniami. Określił granice siedmiu wprowadzonych przez siebie nowych gwiazdozbiorów[13]. Heweliusz zastosował wahadło do obserwacji zaćmienia słońca – uczynił to już w 1652 roku, czyli na dwa lata przed zastosowaniem przezChristiaana Huygensa wahadła do regulacji zegarów. Wyniki jego obserwacji plam słonecznych z lat 1642–1679 mają dzisiaj szczególne znaczenie, jako że obejmują pierwszą częśćMinimum Maundera aktywności słonecznej, oraz okresu bezpośrednio go poprzedzającego. W 1659 roku Heweliusz odkrył nowe parygwiazd podwójnych (był jednym z pionierów ich obserwacji):61 Cygni ialfa Capricorni. Przez kilkanaście lat (1648-1662) obserwował zmiany jasnościgwiazdy zmiennejMira Ceti.
Był obdarzony bardzo dobrym wzrokiem[14]. Heweliusz zbudował szereg własnychoktantów,sekstantów i lunet oraz uzyskał dokładność pomiarów pozycji gwiazd do 28" wmierze łukowej, używając przyrządów bez powiększenia kątowego. Wyniki jego pomiarów okazały się bardziej precyzyjne, niż osiągnięte wcześniej przez słynnego duńskiego astronomaTycho Brahe[14].
Heweliusz był najbardziej znanym gdańskimbrowarnikiem. Wywodził się z rodziny o typowo piwowarskich tradycjach. Jego pradziad Mikołaj, dziad Michał i ojciec Abraham trudnili się również browarnictwem. Po odbytych studiach i podróżach zagranicznych Heweliusz powrócił do Gdańska i w związku z pogarszającym się zdrowiem ojca wyręczał go w codziennych obowiązkach zawodowych. Zajmując się rodzinnym browarem przy ul. Korzennej zgłębiał tajniki piwowarstwa i coraz intensywniej przygotowywał się do całkowitego przejęcia ojcowskiego zakładu.
Gdy w 1635 ożenił się z Katarzyną Rebeschke, otrzymała ona w posagu od swego ojca dwa domy bezpośrednio sąsiadujące z domem Heweliusza oraz browar mieszczący się w jednym z tych domów. Zarządcą majątku, w tym browaru został Jan Heweliusz, który rok po ślubie udowodnił swoje kwalifikacje zawodowe i przyjęty został do gdańskiego cechu browarników. Tym samym otrzymał on prawo do samodzielnegowarzenia oraz sprzedaży piwa. Jego zaangażowanie w działalność browarniczą docenione zostało w 1643 kiedy Heweliusz wybrany został Starszym Gdańskiego Cechu Browarników[16].
Po śmierci ojca w 1648 Heweliusz otrzymał w spadku dom oraz rodzinny browar. Połączył więc oba sąsiadujące browary w jeden, a na dachach trzech domów urządził obserwatorium astronomiczne. Gdańszczanie nazywali te domy „Heweliuszowymi kamienicami”[17]. Dobrze prosperującą działalność browarniczą traktował już tylko zarobkowo i prestiżowo, poświęcił się natomiast całkowicie badaniom naukowym.
W 1677 królJan III Sobieski wydałdekret regulujący działalność Gdańskiego Cechu Browarników. W dekrecie tym nadał Heweliuszowi tytułNobilis Ioannes Hevelius Astrologus noster Consul Veteris Civitatis Gedanensis i w zamian za jego zasługi zwolnił Heweliusza i jego potomków z wszelkich opłat na rzecz cechu browarników[18]. Jednocześnie król nadał astronomowi przywilej swobodnej sprzedaży piwa nie tylko w obrębie miasta, ale również i poza nim. Przywilej ten dotyczył jednakże wyłącznie Heweliusza i jego małżonki, nie rozciągał się natomiast na jego potomków.
Jako gdański browarnik Heweliusz warzył m.in.słynny gdański specjał, czylipiwo jopejskie. Był to rodzaj gęstego, pożywnego syropu piwnego, który ceniony był za swoje właściwości zdrowotne[potrzebny przypis]. Często jednak dla większego zysku był rozcieńczany wodą, co powodowało również utratę pierwotnych właściwości.Piwo jopejskie z browaru Heweliusza słynęło z najwyższej jakości[potrzebny przypis]. Heweliusz leżakował je wpiwnicy ratuszowej, a klucze do niej były pod jego osobistą pieczą[18]. Hołd działalności browarniczej Heweliusza oddajepiwo Hevelius, które po raz pierwszy uwarzone zostało w 1985. W 2011 roku, który był ogłoszony rokiem Heweliuszabrowar Amber wprowadził na rynek piwo Johannes, ku pamięci wielkiego piwowara. Piwo to powstało we współpracy zMuzeum Historycznym Miasta Gdańska, które także dostaje część zysków z jego sprzedaży[19].
W centrumGdańska w zabytkowymkościele św. Katarzyny znajduje sięepitafium Heweliusza wraz z posadzkową płytą nagrobną z rodzinnym herbem Żuraw, pod którą został pochowany. Inskrypcja ta jest dobrze zachowana. Razem z astronomem, w grobie spoczywają też szczątki jego drugiej żony Elżbiety Koopmann, córki Julianny Renaty Hindrickson i wnuczki Joanny Elżbiety Hindrickson[20].
W Archiwum Państwowym w Gdańsku przechowywany jest dyplom, który wraz z członkostwem otrzymał odRoyal Society of London.
Najdłuższa luneta Heweliusza umieszczona na łące pod Gdańskiem.
Zachowały się również drobne fragmenty, które prawdopodobnie pochodzą z opisanej wMachinae Coelestis największej lunety Heweliusza. Przetrwała ona pożar, ponieważ znajdowała się na łące przed bramą Oliwską, a nie na ulicy Korzennej. Miała długość 46 m, zawieszona była na słupie o wysokości 30 m, posiadała konstrukcję ażurową. Sprawiała imponujące wrażenie, lecz Heweliusz rzadko się nią posługiwał, ponieważ była bardzo niewygodna w obsłudze[21].
Pomnik Jana Heweliusza w Gdańsku autorstwa Jana Szczypki
W 2006 na placu przy ul. Korzennej w Gdańsku został odsłoniętypomnik Jana Heweliusza autorstwaJana Szczypki. Inny pomnik astronoma, dłuta W. Pietronia, znajduje się przed szkołą przy ul. Zgody II na Przymorzu (dawniej Szkoła podstawowa Nr 71 im. Jana Heweliusza, obecnie gimnazjum nr 20 im. Hanzy).
Poczta Polska uczciła 400. rocznicę urodzin Jana Heweliusza wprowadzając w 2011 do obiegu okolicznościowy znaczek pocztowy z jego podobizną (rycina z dzieła HeweliuszaMercurius in sole visus Gedani, 1659, przedstawiająca zaćmienie Słońca)[22].
Pierwszy medal został wybity jeszcze za życia astronoma (około 1684), poświęcony jest konstelacji nazwanej przez niego „Tarczą Sobieskiego”. Na awersie medalu umieszczone jest popiersie Sobieskiego z wieńcem laurowym na głowie. Na rewersie medalu znajduje się widok oblężonego Chocimia i tarcza herbowa rodu Sobieskich z zaznaczonymi gwiazdami.
Bezpośrednio po śmierci Heweliusza wybito dwa upamiętniające go medale. Pierwszy jest autorstwa Jana Höhna młodszego. Awers medalu przedstawia popiersie Heweliusza, na rewersie umieszczono łaciński tekst opiewający jego zasługi.
Drugi medal pośmiertny został zaprojektowany przez szwedzkiego medaliera Arvida Karlsteena. Na awersie znajduje się popiersie Heweliusza, na rewersie umieszczono orła z rozłożonymi skrzydłami, unoszącego się nad drzewami.
Kilka medali wybito w 1987 roku dla uczczenia 300-lecia śmierci astronoma.
W 2011 został wybity medal dla uczczenia 400 rocznicy urodzin Heweliusza. Na awersie medalu znajduje się widok na powierzchnię księżyca i herb Gdańska. Na rewersie widać półpostać astronoma na tle fragmentu mapy nieba i Tarczę Sobieskiego, ozdobioną 7 cyrkoniami, które symbolizują gwiazdy.
Hevelianum, którego Jan Heweliusz jest patronem, w roku 2021 świętuje 410. rocznicę jego urodzin. Na stroniejanheweliusz.pl znajduje się program całorocznych obchodów.
Korespondencja, wyd. J. E. OlhoffiusExcerpta ex literis illustrissimorum et clarissimorum virorum... od J. Hevelium conscriptis, Gdańsk 1683
Korespondencja z różnymi osobami z lat 1645–1661, m.in. z M. Głoskowskim, rękopis w Bibliothèque Nationale w Paryżu, sygn. MS. latin. 10347-10349; por.: J. N. Franke, A. Jakubowski „Maciej Głoskowski, matematyk polski XVII wieku”,Rozprawy AU Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, t. 5 (1878), s. 140 i odb.; F. Schwarz „Hevelius-Briefe”,Mitteilungen d. Westpreussischen Geschichtsvereins, t. 24 (1925)
Korespondencja z E. Halleyem, w: E. F. Mac PikeHevelius, Flamsteed and Halley. Three Contemporary Astronomers and their Mutual Relations, Londyn 1937
Korespondencja z S. Lubienieckim młodszym, w: S. LubienieckiTheatrum cometicum, cz. 1, Amsterdam 1668
List do H. Oldenburga, 5 lipca 1670, wyd. w:Philosophical Transactions (Londyn) Abridg. 1809, t. 1, s. 514
Od J. A. Komenskiego, 25 lipca 1647, wyd. J. KváčalaAnalecta Comeniana, Jurievi 1909
Od J. Falcka Polonusa, Hamburg, 10/20 grudnia 1658, wyd. J. C. BlockJeremias Falck, sein Leben und seine Werke, Gdańsk 1890, s. 10–11; por. M. Mrozińska: (E. IwanoykoJeremiasz Falck Polonus..., Poznań 1952, rec.),Biuletyn Historii Sztuki 1954, nr 1, s. 184, przyp. 41
Listy w rękopisach bibliotek w Anglii (Obserwatorium Greenwich, Royal Astronomical Society, Royal Society) oraz w Stanach Zjednoczonych; wiad. podaje T. Olczak „J. Heweliusz i magnetyzm ziemski”,Postępy Astronomii 1955, zeszyt 2
Dokument królewski, Gdańsk, 21 października 1677, dot. stałej rocznej pensji, wyd. D. Wierzbicki „Żywot i działalność J. Heweliusza...”,Pam. AU Wydział Filologiczny, t. 7 (1889), s. 30 przypisy i odb., Kraków 1888; podobiznę autografu podał H. BiegeleisenIlustrowane dzieje literatury polskiej, t. 4, Wiedeń 1906, s. 304
↑Heweliusz urodził się w niemieckojęzycznej rodzinie luterańskiej jako poddany króla polskiego, w źródłach nie ma zgodności co do tego czy był Polakiem, czy Niemcem, sam Heweliusz uważał się za„obywatela polskiego świata” (civis Orbis Poloniae) Niektóre ze źródeł wymieniających Heweliusza jako Polaka:
↑Bolesław Orłowski (red.)Słownik polskich pionierów techniki, Wydawnictwo Śląsk, Katowice, 1984, strona 78.ISBN 83-216-0339-4.
↑abcAndrzej Januszajtis. Dom i środowisko rodzinne Jana Heweliusza. „Pismo PG”, s. 6–13, 12.2011. Gdańsk: Politechnika Gdańska. ISSN1429-4494.. Wydano w ślad za wykładem „Politechniki Otwartej” wygłoszonym przez A. Januszajtisa dnia 8 listopada 2011.
↑Voula Saridakis,Establishing an astronomical network from Danzig: Johannes Hevelius’ exchange with the European scientific community, w:The Global and the Local: The History of Science and the Cultural Integration of Europe. Proceedings of the 2 ICESHS, edytor M. Kokowski, Kraków, 2006, s. 228–232.
↑Andrzej Januszajtis. Scientists In Old Gdańsk: 17th And 18th Centuries. „TASK Quarterly”. 5, 2001. ISSN1428-6394.brak numeru strony
↑Dariusz Świsulski. Medale z Janem Heweliuszem. „Gdańskie zeszyty numizmatyczne”. 96, 2011. Gdańsk: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne. ISSN1505-1390.brak numeru strony
