 | |||
| Data i miejsce urodzenia | |||
|---|---|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |||
| Zawód, zajęcie | |||
| |||
Jakob (Jakub)Breyne (Breyn, Breynius) (ur.14 stycznia1637 wGdańsku, zm.25 stycznia1697 w Gdańsku) –kupiec i botanik gdański, pochodzenianiderlandzkiego. W badaniach botanicznych zajmował się głównie roślinami egzotycznymi, ale też przyczynił się do poznaniaflory Gdańska i jego okolic. Kolekcjoner bursztynu bałtyckiego.
Był synem znanego gdańskiego kupca Jakoba Breyna i Anny z domu Moorman[1], pochodzących zAntwerpii[2]. Rodzina należała do uchodźców religijnych ze względu na wyznawanykalwinizm[3]. Uczył się wGimnazjum Akademickim (Akademisches Gymnasium) w Gdańsku, gdzie zetknął się zChristianem Mentzelem i odbywał z nim pierwsze wyprawy badawcze[1]. W czasie pobytu wLejdzie, dokąd przez ojca wysłany został na praktyki kupieckie do krewnych[4], uczęszczał natamtejszy uniwersytet jako wolny słuchacz, interesując się szczególnie botaniką[1]. Przerwał swój pobyt w Lejdzie po otrzymaniu wiadomości o nagłej śmierci ojca, w następstwie której wrócił do rodzinnego miasta, przejął rodzinny interes i zajął się kupiectwem[4]. W roku 1655 ożenił się z Sarą Rogge. Po latach wrócił do swoich pasji naukowych. Założył też drukarnię, do której nowoczesny sprzęt sprowadził z Holandii i w której wydawał własne dzieła[1]. Współpracował z najlepszymi rysownikami i rytownikami gdańskimi (m.in.Andrzejem Stechem[2]) oraz botanikami z różnych stron świata. Odrzucił ofertę zostania profesorem naUniwersytecie w Lejdzie i w 1668 jako kupiec uzyskał w Gdańsku prawa obywatelskie[4]. Kolekcjoner bursztynu bałtyckiego. Zbiór bursztynów rodziny Breynów, Jakoba i synaJohanna Philippa – został zakupiony w 1766 roku przez Katarzynę II[5].
Utrzymywał żywe kontakty z przedstawicielami holenderskiej nauki i ogrodów botanicznych oraz z botanikami z wielu krajów, w tym z członkiem Royal SocietyJamesem Petiverem[6]. Założył w Gdańskuogród botaniczny i muzeum przyrodnicze, gromadząc bogaty zielnik i księgozbiór (rozwijany później przez syna, zawierał w 1765 roku 4900 tomów). Od znajomych z Holandii, w tym także botaników i urzędników pracujących w służbie kolonialnej, otrzymywał arkusze zielnikowe, nasiona, bulwy i cebule roślin egzotycznych oraz ich ryciny i akwarele. Gromadził takżeskamieniałości,minerały imuszle. Opisywał i dokumentował na ilustracjach rośliny egzotyczne, które w tym celu sadził i uprawiał w ogrodzie[4].
Chociaż Breyne zajmował się głównie roślinami egzotycznymi, to w jego dzieleExoticarum aliarumque... (1677) wymienione i zilustrowane zostały również gatunki występujące wPrusach Królewskich. Niektóre podawane przez Breynego gatunki były nowe dla gdańskiej flory, inne przytaczał za dziełemJohannesa Loesela. Zachowane egzemplarze zasuszonych roślin zebranych przez niego lub przez jego „informatorów” w okolicach Gdańska i Torunia oraz na Kaszubach zachowały się do dzisiaj w dwóch seriach zielników (horti sicci) przechowywanych w Lejdzie[7], a także w zbiorach brytyjskich[8]. WProdromus… z 1680 roku Breyne opisał ogrody botaniczne Holandii, ale znalazły się tu także wzmianki o wybranych gatunkach flory Prus. Druga część tego dzieła ukazała się w roku 1689, a kolejne wydanie – w 1739 roku, już po śmierci autora, na nowo opracowane i uzupełnione przez jego syna –Johanna Philippa Breynego. Jakob Breyne zamierzał opublikować równieżViridarium Prussiae occidentalis Cassubiaeque[9], ale długa choroba i śmierć przerwały te przygotowania już w fazie wstępnej – o czym informuje jego syn w przedmowie doFlora quasimodogenitaGeorga Helwinga. Pracował również nad rozbudowaną, wzbogaconą o liczne ilustracje, publikacją poświęconą grzybom Pomorza[8]. Johann Philipp Breyne pisał też o innych studiach botanicznych swojego ojca, ale, ponieważ nie zachowały się żadne rękopisy i zielniki, nic bliżej o nich nie wiadomo[1]. Jedynie część zbiorów zielnikowych, obejmująca trawy z okolic Gdańska, po wysłaniu doJohanna Scheuchzera została wykorzystana i opisana w pracy pt.Agrestographia w 1719[10]. Nie wiadomo nic o lokalizacji i rozmiarach ogrodu Breynego, w którym eksperymentował, sadząc rośliny zarówno z okolic Gdańska, jak i egzotyczne[4].
Podczas obserwacji botanicznych dokumentował zmienność roślin (np.skalnicy torfowiskowej znalezionej naMierzei Wiślanej), zakładając, że przyczyna jej zwykle jest wewnętrzna i tkwi już w nasieniu, tym samym polemizując z poglądamiRoberta Morisona, angielskiego botanika, zakładającego, że przyczyną zmian są zawsze czynniki zewnętrzne. Prowadził też eksperymenty nadodżywianiem się roślin (1678), sadząc nasiona w różnych warunkach glebowych. Przeprowadzał również doświadczenia z wysiewaniem nasion w różnym wieku[4].
Na pracach Jakuba Breynego opierał się wielokrotnieKarol Linneusz. W efekcie niektóre gatunki, jak np.jaskier kaszubski (Ranunculus cassubicus), otrzymały od niego nazwę odnoszącą się do nazwy obszaru, na którym Breyne na te taksony natrafił[11].
Wnomenklaturze botanicznej Jakob Breyne wymieniany jest jakoautor nazwy w pełnym brzmieniu nazwiska:Breyne[12]. Jednak ze względu na to, iż za początek nomenklatury botanicznej przyjmuje się prace Linneusza, żadna z nazw wprowadzonych przez Breynego nie ma statusu nazwy poprawnej[13].
Christian Mentzel wymienił też niezachowaną pracę autorstwa Breynego pt.Indices plantarum brasiliensium nondum editarum[10].
Nazwisko Jakuba Breynego zostało przezJohanna Reinholda Forstera iGeorga Forstera upamiętnione w nazwie naukowej rodzajuBreynia, zaliczanego w zależności od ujęcia do rodzinyliściokwiatowatych lubwilczomleczowatych[14].Karol Linneusz wcześniej tę samą nazwę zaproponował dla rodzaju z rodzinykaparowatych, ale została ona odrzucona[15].
Na cześć Breynego nadano także nazwy gatunkowi jaskraRanunculus breyninus[16] (jaskier skalny, częściej określany późniejszym synonimemR. oreophilus)[17] oraz dwóm gatunkom z rodzinybobowatych:Monopetalanthus breyneiBamps[18] iGilbertiodendron breyniiBamps[19].
