Język praindoeuropejski (skrót:pie) –prajęzyk, hipotetyczny ostatni wspólny przodek wszystkichjęzyków indoeuropejskich. Nie został on zaświadczony bezpośrednio (nie są znane żadneźródła historyczne języka praindoeuropejskiego), lecz jego istnienie zostało wywnioskowane na podstawie wielu zbieżności i podobieństw wsłownictwie,gramatyce ifonetyce różnychjęzyków. Został on częściowo zrekonstruowany za pomocąmetody porównawczej. Nie wszystkie badania zgadzają się co do istnienia takiego języka, część zaświadcza, że podobieństwa między językami grupy IE wynikają z wielu tysięcy lat sąsiedztwa dwóch lub więcej grup języków o różnym pochodzeniu[1].
Język praindoeuropejski miał być używanykilka tysięcy lat p.n.e. na nieokreślonych dokładniej terenach zachodniejEurazji[2], ostateczny rozpad wspólnoty językowej nastąpił nie później niż dwa tysiące lat p.n.e.[3][a] Według najpowszechniej przyjmowanej w drugiej dekadzie XX w. hipotezy (teoria kurhanowa) mówiono nim na obszarzeStepu Pontyjskiego[4].Wskutek ekspansji ludności posługującej się językiem praindoeuropejskim doszło do jego zróżnicowania dialektalnego; z poszczególnychdialektów powstały następnie pojedyncze prajęzyki, które ostatecznie dały początek kolejnymindoeuropejskim grupom językowym[5]. Najdawniej zaświadczonym wpiśmie językiem powstałej w ten sposóbrodziny jesthetycki – odkryte zostały teksty datowane na XVII wiek p.n.e.[6]
Badaniem języka praindoeuropejskiego i jego rekonstrukcją zajmuje się nauka zwanaindoeuropeistyką. Właściwe studia nad prajęzykiem i próby jego odtworzenia rozpoczęły się na początku XIX wieku.
Oznaczenia i standardy zapisu
W niniejszym artykule stosowane są różne systemy zapisu języka praindoeuropejskiego, z reguły zgodnie z cytowanymi źródłami bibliograficznymi – autorzy według własnego uznania wykorzystują rozmaite konwencje[14][15][16], krótko przedstawione poniżej.
Niekwestionowanym standardem stosowanym powszechnie w publikacjachjęzykoznawczych jest wykorzystywanie gwiazdki (*) w celu poprzedzenia form (wyrazów,rdzeni,głosek itp.) zrekonstruowanych metodami badawczymi, niezaświadczonych bezpośrednio, np.:*loḱs („łosoś”),*k (jedna ze spółgłosek). Natomiast pomiędzy ukośnikami /.../ podawany jest zapis fonetyczny, w tym przypadku najbardziej zbliżony do polskiej wymowy. Poszczególne znaki w zapisie języka praindoeuropejskiego używane są następująco:
głoski*h₁,*h₂ i*h₃ to tzw. głoskilaryngalne (laryngały), przedstawione wdalszej części artykułu, jako*hₓ lub*H bywa zapisywany laryngał dokładniej nieokreślony;
spółgłoski*ḱ oraz*ǵ oznaczają spółgłoski miękkie, bliskie polskich /ki/ oraz /gi/;
spółgłoski*kʷ oraz*gʷ oznaczają spółgłoskizaokrąglone, zbliżone do polskich /kł/ oraz /gł/;
spółgłoski*bʰ,*dʰ,*ǵʰ,*gʰ oraz*gʷʰ były spółgłoskami wymawianymi zprzydechem, alternatywnie zapisywane są jako*bh,*dh itd.;
spółgłoskipółotwarte, równoznaczne polskim /j/ oraz /ł/, zapisywane są jako*i̯ (lub*y) oraz*u̯ (lub*w);
znakami*l̥,*m̥,*n̥ oraz*r̥ zapisywane są zgłoskotwórcze (tworzącesylabę) warianty odpowiednich spółgłosek.
Czasem podawany jest teżakcent wyrazowy, oznaczany za pomocą ukośnej kreseczki nad samogłoską (´), np.*h₁ésmi („jestem”). Może on też wystąpić z samogłoską długą, np.*ph₂tḗr („ojciec”).Makron ibrewis umieszczone jednocześnie nad głoską oznaczają jej nieznaną długość, np.*ī̆.
Ewolucja form zapisywana jest znakiem większości, ostry kąt wskazuje formę późniejszą:
A >B oznaczaforma A przekształciła się w późniejszą formę B;
A <B oznaczaforma A pochodzi z wcześniejszej formy B.
Symbolem ∅ oznaczana jest zerowakońcówka fleksyjna, a także stopień zerowy rdzenia wyrazowego. Natomiast łącznik w praindoeuropejskich słowach (-) przedstawia budowę wyrazu, oddzielając od siebie poszczególnemorfemy. W komórkach tabel znakiem zapytania oznaczono brak zrekonstruowanej formy w podanych źródłach, a myślnik (–) informuje, że dana forma nie istnieje.
W 1816 r.Franz Bopp w swoim dzieleÜber das Conjugationssystem der Sanskritsprache in Vergleichung mit jenem der griechischen, lateinischen, persischen und germanischen Sprache potwierdził pokrewieństwo języków indoeuropejskich, dając tym samym początek nowoczesnej indoeuropeistyce[20]. Zaś w 1838 r. udowodnił przynależność językówceltyckich do rodziny indoeuropejskiej[21]. Natomiast w r. 1875Heinrich Hübschmann wykazał, że językormiański należy do odrębnej indoeuropejskiej grupy językowej, nie zaś do językówirańskich, jak wcześniej sądzono[21].
W r. 1822Jakub Grimm sformułował regułę, zwaną dzisiaj od jego nazwiskaprawem Grimma, dotyczącą zmian wymowyspółgłosek w językach germańskich, pokazując, jak owezmiany językowe przekształcały całe słowa[22]. Pod koniec lat 70. XIX w. wLipsku powstałaszkoła naukowa, której twórcy (m.in.August Leskien) byli nazywanimłodogramatykami. Wprowadzili oni koncepcję bezwyjątkowości tego typupraw głosowych, które według nich działają we wszystkich wyrazach i u wszystkich użytkowników danego języka. Sformułowali m.in.prawo Vernera, również dotyczące języków germańskich[23]. Mniej więcej w tym samym okresie (1878)Ferdinand de Saussure zaproponował hipotezę istnienia dwóchkoeficjentów sonantycznych – specjalnych głosek oartykulacji gardłowej lubkrtaniowej[24], które tłumaczyłyby pewne niewyjaśnione do tej pory zjawiska fonetyczne w językach indoeuropejskich. Jego hipoteza nie spotkała się z większym poparciem, została potwierdzona dopiero w latach 20. XX w. po odkryciu i odczytaniu językówanatolijskich – w jednym z nich,hetyckim,Jerzy Kuryłowicz odkrył ślady głosek proponowanych przez de Saussure'a[25]. Na tej podstawie została opracowana i rozwiniętateoria laryngalna, według której w praindoeuropejskim istniały trzy głoski gardłowe lub krtaniowe, zwane krótkolaryngałami. Odkrycie tego bywa uważane za najważniejsze osiągnięcie w dziejach dyscypliny[24]. Sam Kuryłowicz przyczynił się do jeszcze lepszego zrozumienia indoeuropejskiegoprzegłosu w swojej publikacjiL'Apophonie en indo-européen (1956).
Rekonstrukcję języka praindoeuropejskiego na dużą skalę po raz pierwszy przeprowadziłAugust Schleicher w książceCompendium der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen (1861). Jako pierwszy napisał też w zrekonstruowanym przez siebie prajęzyku krótkie opowiadanie o tytuleOwca i konie[26]. W 1959 r.Julius Pokorny opublikowałIndogermanisches etymologisches Wörterbuch, pierwszy słowniketymologiczny języków indoeuropejskich, zawierający obszerny zbiór zrekonstruowanychrdzeni wyrazowych w języku praindoeuropejskim. W następnych latach pojawiły się próby poszukiwania pokrewieństwa rodziny indoeuropejskiej z innymi – m.in.Władisław Illicz-Switycz iAron Dołgopolski zaproponowali jej przynależność do dużejmakrorodziny językowej, nazwanejnostratyczną[27].
Zarówno słownictwo, jak i struktury gramatyczne języków indoeuropejskich wykazują tak dużo cech wspólnych, że można domniemywać faktyczne wspólne pochodzenie tych języków. Alternatywny modelligi językowej, czyli grupy pierwotnie bliżej niespokrewnionych języków, które upodobniły się do siebie przez wzajemne oddziaływanie, jest w obliczu tych zaobserwowanych cech wykluczany przez badaczy[28].
Należy też podkreślić, że kwestia poszukiwania praojczyzny indoeuropejskiej – która znajduje się w kręgu zainteresowań indoeuropeistów – jest kwestią językową, nie genetyczną[29].
Pochodzenie języka praindoeuropejskiego oraz jego pokrewieństwo filogenetyczne nie jest bliżej znane. Na podstawie pewnych obserwowanych zbieżnościmorfologicznych ifonologicznych niektórzy językoznawcy próbują wiązać rodzinę języków indoeuropejskich z innymi.
Stosunkowo często postulowane jest pokrewieństwo z rodziną językówuralskich, która to wraz z indoeuropejskimi miałaby tworzyć nadrodzinęindo-uralską[30]. Współcześnie zwolennikami hipotezy indo-uralskiej sąAlwin Kloekhorst[31] iFrederik Kortlandt. Według tego drugiego ludność praindouralska zamieszkiwała tereny na południu odUralu. Jej część przemieściła się bardziej na zachód, nadMorze Czarne, gdzie doszło do kontaktów językowych z ludnością kulturymajkopskiej i gdzie wykształcił się język praindoeuopejski[32].
Próby filogenetycznego wiązania rodziny indoeuropejskiej z innymi są jednak najczęściej efektem metodymasowej komparacji leksykalnej, która jest metodą kontrowersyjną, odrzucaną przez wielu językoznawców[39]. Hipotezy tworzone z jej wykorzystaniem, takie jak nostratyczna, są uważane za niezbyt przekonujące lub nawet błędne[27].
Poszukiwanie ojczyzny języka praindoeuropejskiego rozpoczęło się w momencie zidentyfikowania rodziny. Początkowo dużą wagę przywiązywano do starożytnych tekstów indyjskich i irańskich, co miało bezpośrednie przełożenie na propozycje badaczy.William Jones uważał, że ojczyzną Praindoeuropejczyków byłIran, inni współcześni mu badacze proponowaliHimalaje lubsubkontynent indyjski[40]. W 1851 r. angielski językoznawcaRoger Latham skrytykował hipotezy o pochodzeniu indoeuropejskiego zAzji – według niego Indoeuropejczycy rozprzestrzenili się z terenówEuropy[41]. Idea europejskiej ojczyzny stała się popularna szczególnie w kręgachnacjonalistycznych. Posługując się pojęciemAriów (termin w rzeczywistości określający ludy indoirańskie) ideolodzynarodowego socjalizmu stworzyli wbrew nauce ideę „Aryjczyka”, którego przodkowie mieliby jakoby zamieszkiwać południowąSkandynawię i północneNiemcy[42].
W 1886 r.Otto Schrader jako pierwszy zaproponował, że praojczyzna Indoeuropejczyków znajdowała się na stepach w okolicach Morza Czarnego. Hipotezę tę rozpowszechniła w 1956 r.Marija Gimbutas, autorkateorii kurhanowej, według której pomiędzy 4400 a 2800 r. p.n.e. konni wojownicy podbili większość obszarówEuropy oraz środkowo-zachodniej Azji, wypierając miejscową ludność i narzucając jej swój język. Wraz ze zdobywaniem nowych terenów i osiedlaniem się na nich, pierwotny język najeźdźców ewoluował, dając podstawy dzisiejszej indoeuropejskiej rodzinie językowej[43]. Owa hipoteza o pochodzeniu rodziny zeStepu Pontyjskiego, utożsamiająca Praindoeuropejczyków zkulturą grobów jamowych, posiada w XXI w. najwięcej zwolenników.
Główną współczesną alternatywną hipotezą do najpopularniejszej teorii kurhanowej jestteoria anatolijska, zgodnie z którą ojczyznaIndoeuropejczyków znajdowała się na terenie Anatolii pomiędzy 6500 a 5000 lat p.n.e.[46] Jej autorem jestColin Renfrew, według którego językiem praindoeuropejskim posługiwali się anatolijscy rolnicy najpóźniej 7 tysięcy lat temu. Następnie, wskutek rolniczych migracji, język ów został zaniesiony na tereny dzisiejszejGrecji, a następnie wzdłużDunaju doEuropy Środkowej[47]. Odrębną tezę postawili natomiastTamaz Gamkrelidze iWiaczesław Iwanow, wskazując jako praojczyznę obszar obejmujący południeKaukazu i północMezopotamii[48].
Często teorie dotyczące praojczyzny oparte były na archeologii językowej. Jednym z dawnych argumentów był tzw.argument łososia – słowo to zostało zrekonstruowane w języku praindoeuropejskim jako*loḱs, a jego formy pochodne istnieją w wielu indoeuropejskich grupach językowych. Ponieważłosoś szlachetny występuje w regionach atlantyckich, lecz nie w wodach sąsiadujących ze stepem czarnomorskim, zakładano, że pierwotna siedziba Indoeuropejczyków musiała znajdować się na obszarach germańsko-bałto-słowiańskich. Później jednak zidentyfikowano gatuneksalmo trutta żyjący w Morzu Czarnym iKaspijskim, co na nowo przysporzyło popularności teorii pontyjsko-kaspijskiej (kurhanowej)[49]. Współcześnie zwraca się uwagę na wyraz*h₁eḱwos, oznaczający konia. Kilka tysięcy lat temu gatunek ten miał kluczowe znaczenie dla eurazjatyckich społeczności stepowych, wyklucza się więc teorie o irańskim, indyjskim czy bałkańskim pochodzeniu Indoeuropejczyków[40][50].Michael Meier-Brügger jako najbardziej prawdopodobny przedział czasu istnienia praindoeuropejskiego podaje okres między 5000 a 3000 lat p.n.e.[51]
Pierwsze drzewo genealogiczne języków indoeuropejskich z 1861 r. autorstwaAugusta SchleicheraPrzykładowe postulowane drzewo filogenetyczne indoeuropejskich grup językowych(Ringe, Warnow i Taylor 2002). Schemat typu binarnego – każdy podział powoduje powstanie dokładnie dwóch gałęzi potomnych
Należy mieć świadomość, że język praindoeuropejski nie był językiem niezmiennym i istniejącym w ściśle określonym, bardzo krótkim przedziale czasowym, lecz ewoluował i w różnych swoich okresach jego wczesne i późne formy mogły znacząco różnić się od siebie. W latach 50. XX w.Nikołaj Andrejew zaproponował następujące przedziały w dziejach prajęzyka[52]:
okres wczesny – archaiczny, typologicznie językizolujący itonalny, słowa składają się z jednejsylaby i jednegomorfemu, są nieodmienne i nie są formalnie podzielone naczęści mowy;
okres średni starszy – językaglutynacyjny, słowa dwumorfemowe;
okres średni nowszy – językfleksyjny, zanik tonów, dwaprzypadki gramatyczne,aspekt czasowników niedokonany i dokonany;
różnicowanie się wspólnego języka – rozrost terytorialny i powstawanie na obrzeżach jego praojczyzny pierwszych odmiennych dialektów;
pierwsza fala migracji ludności w czterech kierunkach i zerwanie łączności z centrum, a tym samym powstanie pierwszych odrębnych języków, dających początek niektórym gałęziom indoeuropejskim –anatolijskiej,tocharskiej,italoceltyckiej,helleńskiej igermańskiej;
zmiany w systemie fonetycznym dialektów centralnych w inny sposób (zobacz:języki satem), niż na peryferiach obszaru indoeuropejskiego (języki kentum), co spowodowało ostateczny rozpad wspólnoty językowej;
zwiększanie się różnic między obszarami A (tocharo-celto-italskim) i B;
oddzielenie się języków tocharskich i italoceltyckich, podział obszaru B na gałęzie bałto-słowiańsko-germańską i helleno-ormiańsko-indoirańską, dodatkowo wzajemnekontakty językowe gałęzi bałto-słowiańsko-germańskiej z dwiema innymi gałęziami (odrębnie), tocharską i helleno-ormiańsko-indoirańską;
wyodrębnienie się gałęzi italskiej, celtyckiej, helleńskiej, ormiańsko-indoirańskiej, germańskiej i bałtosłowiańskiej, dodatkowo zbliżenie gałęzi bałtosłowiańskiej i ormiańsko-indoirańskiej;
oddzielenie się gałęzi ormiańskiej i indoirańskiej.
Natomiast w 2002 r., przy użyciu metod analizy matematycznej zapożyczonych zbiologii ewolucyjnej,Donald Ringe, Tandy Warnow i Ann Taylor zasugerowali poniższą kolejność oddzielania się różnych gałęzi indoeuropejskich[54]:
anatolijska;
tocharska;
italoceltycka;
albano-germańska;
helleno-ormiańska;
indoirańska i bałtosłowiańska.
Współcześnie nie ulega wątpliwości – co potwierdzają powyższe propozycje – że od języka praindoeuropejskiego jako pierwszy oddzielił się praanatolijski, z którego w późniejszym czasie wyewoluowały poszczególne języki grupy anatolijskiej[55].
Język praindoeuropejski wyewoluował w 13 głównych grup językowych[56], przedstawionych w poniższej tabeli wraz z przybliżonym okresem ich najstarszych źródeł pisanych[57].
Napis z III w. p.n.e. w piśmiebrahmi w jednym z indyjskichprakrytów, pochodzący z jednego z edyktówAśoki.Aṃtiyako Yona Rājā ‘Antioch Król Greków [dosł.Jonów]’
Inskrypcjaoskijska z V w. p.n.e. Bruties esum ‘Jestem [należę do] Brutusa’ (zapis od prawej do lewej)
Przypuszcza się, że indoeuropejski prajęzyk był językiem typuSOV:podmiot–dopełnienie–orzeczenie. Aczkolwiek inneszyki wyrazów również były dopuszczalne, w zależności od tego, na który element zdania był położony nacisk – podobnie jak ma to miejsce w językupolskim (szyk ruchomy)[11].
przymiotniki we frazach nominalnych mogły poprzedzać rzeczowniki lub odwrotnie, w zależności od tego, na który z nich kładziony był nacisk;
przyimki prawdopodobnie pojawiały się zarówno przed, jak i po wyrazie, którego dotyczyły, zakłada się, że zachowanie drugiego typu (postpozycyjne) było starsze;
formy fleksyjne czasownika jasno wyrażały osobę i liczbę, więc dotyczące ichzaimki osobowe nie musiały być bezpośrednio wyrażane w zdaniu (podobnie, jak w polskim);
zdanie podrzędne najprawdopodobniej poprzedzało zdanie główne[d].
Rzeczownik, przymiotnik, zaimek i liczebnik należały donominalnych części mowy – podlegałydeklinacji i odmieniały się zasadniczo według podobnych wzorów. Liczebniki jednak stanowiły wyjątkową grupę – odmianie podlegały jedynie te od 1 do 4, pozostałe były nieodmienne[66]. Innego typu odmienną częścią mowy był czasownik, podlegającykoniugacji.
Istniało również 6dyftongów – dwugłosek (*ai̯,*au̯,*ei̯,*eu̯,*oi̯,*ou̯)[67]. Dodatkowo z rzadka mogły pojawiać się dyftongi zsamogłoskami długimi*ē lub*ō (*ēi̯,*ēu̯,*ōi̯,*ōu̯)[67][68]. Spółgłoskinosowe ipłynne miały też zgłoskotwórcze (tworzącesylabę) warianty (tzw.alofony), oznaczane odpowiednio jako*l̥,*m̥,*n̥ oraz*r̥[69].
Laryngały
Wspomniane trzy głoski zapisywane jako*h (z dolnym indeksem), są związane zteorią laryngalną (choć tylko*h1 jest laryngalne), która opiera się na tezieFerdinanda de Saussure'a z 1878 r. o istnieniu w praindoeuropejskim tzw. "laryngałów" (głosek oartykulacji gardłowej lubkrtaniowej)[24], których brzmienia możemy jedynie się domyślać. Oznaczane są one symbolami[70]:
*h₁ – wymawiana jakzwarcie krtaniowe (ʔ), występuje w języku polskim między innymi w wymowie wyrazu ‘nie-e’, w miejscu myślnika[71];
*h₃ – spółgłoska szczelinowa miękkopodniebienna dźwięczna labializowana (ɣʷ), której wariant podstawowy występuje w języku polskim jako alofon /x/ wskutek udźwięczniania (np. w wyrazie ‘niechże’); wszak pierwsza głoska jest dźwięcznym odpowiednikiem drugiej.
Samogłoski długie
WedługBeekesa samogłoski długie w języku praindoeuropejskim w wielu przypadkach (choć nie zawsze) były głoskami, które wyewoluowały ze stanu wcześniejszego (dużeH oznacza nieokreślony laryngał)[72]:
*ē – ze zbitki*eh₁;
*ā – ze zbitki*eh₂;
*ō – ze zbitki*eh₃;
*ī – ze zbitki*iH;
*ū – ze zbitki*uH.
Samogłoska zredukowana
Jeśli początek słowa nie był zbitką dwóch spółgłosekzwartych oraz spółgłoski płynnej, to między dwoma zwartymi pojawiała się zredukowana samogłoska, zwanaschwa secundum[e], z rzadka oznaczana w zapisie jako*ₑ lub*ₔ, np.[73]:
‘cztery’:*kʷtu̯or- >*kʷₑtu̯or-
Ujęcie tradycyjne i glottalne
W tradycyjnym ujęciu, najpowszechniej uznawanym, spółgłoski zwarte występowały – jak zostało to przedstawione wyżej – w następujących szeregach:
Zwolennicy tzw.teorii glottalnej sugerują, że zamiast szeregu zwartych dźwięcznych istniałyspółgłoski ejektywne, a dwoma pozostałymi szeregami były bezdźwięczne mocne (fortis) i słabe (lenis)[74]:
Według tej teorii spółgłoskifortis (zapisywane z dwukropkiem) miały być wymawiane mocniej i nieco dłużej niżlenis, a ejektywne (zapisywane z apostrofem) wymawiane krtaniowo. Dodatkowo postuluje ona istnienie, w miejsce tradycyjnych, trzech następujących laryngałów[75]:
Teoria glottalna jest jednak odrzucana przez większość indoeuropeistów; zwraca się uwagę na brak spółgłosek ejektywnych w językachindoeuropejskich (pozaosetyjskim i niektórych dialektachormiańskiego, do których zostały przejęte z sąsiednich, nieindoeuropejskich języków)[76].
Akcent wyrazowy
Charakterakcentu w języku praindoeuropejskim jest przedmiotem spekulacji. Beekes zwrócił uwagę, że akcent wsanskrycie orazklasycznej grece ma pośredni charakter pomiędzy dynamicznym, a tonicznym. Według niego istnieją wskazówki, że praindoeuropejski w pewnym okresie swojego rozwoju byłjęzykiem tonalnym[77]. Z koleiFortson twierdzi, że w praindoeuropejskim wyrazy były akcentowane poprzez wymówienie akcentowanej sylaby wyższymtonem. Teza ta jest oparta na istnieniu takiego akcentu wwedyjskim, grece klasycznej, językachbałtyckich i niektórychpołudniowosłowiańskich. Dodatkowo badacz ten przypuszcza, że praindoeuropejski akcent był ruchomy, czyli nie zależał od właściwościfonetycznych wyrazu[78].James Mallory iDouglas Adams natomiast uważają, że prajęzyk rodziny posiadał początkowo akcent dynamiczny, przekształcony dopiero w późniejszym okresie w toniczny. Według nich akcentowana sylaba była wymawiana tonem wysokim (lub wznoszącym), a nieakcentowana – niskim (lub opadającym)[79].
Przykłady akcentów wyrazowych zostały przedstawione poniżej[11].
Oprócz tego temat wyrazu mógł być poprzedzony opcjonalnymprzedrostkiem. Końcówka fleksyjna mogła być w niektórych przypadkach zerowa – w tabelach odmian jest ona wówczas oznaczana symbolem ∅.
Rdzenie wyrazowe
Podstawowym elementem budowy wyrazów praindoeuropejskich były rdzenie. Są to elementy słów pozbawione wszelkich przyrostków, przedrostków i końcówek. Rdzenie owe były formami bazowymi o jedynie ogólnym znaczeniu – same w sobie nie stanowiły konkretnych form gramatycznych. Najbardziej podstawowa, kanoniczna forma rdzenia miała następującą postać[81]:
*CeC-,
gdzieC oznaczaspółgłoskę, zaśe – zgodnie ze swoim zapisem –samogłoskę /e/, podstawową w języku praindoeuropejskim. Rozszerzeniem rdzenia kanonicznego są warianty[81]:
Istniały również rzadsze schematy rdzeni, a także występowały pewne ograniczenia w ich tworzeniu. W tym samym rdzeniu nie można było użyć kombinacji*TeDʰ lub*DʰeT (gdzieT oznacza spółgłoskęzwartą bezdźwięczną, aD zwartą dźwięczną), dwóch spółgłosek zwartych dźwięcznych (*DeD) lub dwóch identycznych zwartych (*kek-,*tet- itp.)[82].
Przegłos
Charakterystycznym zjawiskiem w języku praindoeuropejskim była wymiana samogłosek (przegłos, inaczejapofonia) wmorfemach słowotwórczych (rdzeniach i przyrostkach). Zmiany takie mogły być ilościowe – polegające na zmianiedługości samogłoski rdzennej (bądź jej całkowitego zaniku) lub jakościowe – zmiana rdzennego*e na*o. W zależności od budowy wyrazu i jego formy gramatycznej ten sam rdzeń lub przyrostek mógł więc wystąpić w następujących stopniach[13]:
stopień pełny (ang.full-grade) – zawierający krótką samogłoskę*e lub*o;
stopień zerowy (ang.zero-grade) – bez rdzennej samogłoski (oznaczany jako ∅);
stopień wzdłużony (ang.lengthened-grade) – zawierający długą samogłoskę*ē lub*ō.
Teoretycznie każdy rdzeń wyrazowy lub przyrostek mógł występować we wszystkich stopniach, w praktyce część wyrazów posiadała tylko wybrane warianty[85]. W przypadku, gdy samogłoska rdzenna występowała w sąsiedztwie półsamogłoski*y (*i̯) lub*w (*u̯), w stopniu zerowym owa półsamogłoska sama zmieniała się w samogłoskę o identycznym miejscuartykulacji[86]:
*-y następująca –*ey :*oy :*i :*ēy :*ōy
*-w następująca –*ew :*ow :*u :*ēw :*ōw
*y- poprzedzająca –*ye :*yo :*i :*yē :*yō
*w- poprzedzająca –*we :*wo :*u :*wē :*wō
Apofonia praindoeuropejska występowała w rdzeniach z fundamentalną samogłoską*e, oprócz tego z rzadka pojawiały się również rdzenie z głoską*a. Występowanie przegłosu w tym ostatnim przypadku jest kwestią spekulacji językoznawczych[87].
stopień -a rdzenia –*nas- (‘nos’),*sal- (‘sól’),*kan- (‘śpiewać’)
Ruchomes-
Cechą praindoeuropejskiego było również występowanie tzw.ruchomegos-[88]. Spora grupa słów posiadała w niektórych formach głoskę /s/ na początku wyrazu, która z kolei w innych formach nie występowała. Zjawisko to nie zostało dotychczas jednoznacznie wyjaśnione. Jego ślady licznie występują w słownictwie współczesnych języków indoeuropejskich, co pokazują zaprezentowane niżej przykłady[89].
Każda z owych kombinacji mogła występować (o ile istniała) w dziewięciu formach dla poszczególnych liczb i osób gramatycznych (trzy osoby razy trzy liczby)[93].
Pod względem znaczeniowym wśród czasowników praindoeuropejskich wyróżniane są czasowniki[94]:
czynnościowe (ang.eventive) – większość czasowników, wyrażających standardowe czynności (choć nie tylko), dzielące się na dwa podtypy,
momentalne (ang.punctual) – wyrażające czynność chwilową, często przedstawiające jakąś zmianę, która coś zakończyła (np. „znaleźć”, „przybyć”),
procesualne (ang.durative) – wyrażające proces jakiejś czynności trwającej w pewnym określonym lub nieokreślonym przedziale czasowym (np. czasowniki ruchu);
stanowe (ang.stative) – czasowniki wyrażające stany (np. „myśleć”, „wiedzieć”, „pamiętać”).
Podział tego typu, połączony z brakiem gramatycznego czasu przyszłego, znacząco wpływał na praindoeuropejski system werbalny[95]:
dla czasowników stanu, zgodnie z ich charakterem, naturalnym aspektem było perfectum – które w praindoeuropejskim istniało poza kategorią czasu (mogło być używane w tej samej formie zarówno w odniesieniu do teraźniejszości, jak i przeszłości[96]), należy też zwrócić uwagę, że nie zawsze „stan” w rozumieniu dosłownym odpowiadał rozumieniu gramatycznemu – praindoeuropejskie czasowniki takie jak „być”, „leżeć”, „stać” czy „siedzieć” odmieniały się jak czasowniki czynnościowe;
z kolei czasowniki momentalne były z natury dokonane – nie mogły dotyczyć teraźniejszości (podobnie jak w polskim nie istnieje czas teraźniejszy czasowników dokonanych typu „zrobić” czy „wziąć”), zatem były używane wyłącznie w odniesieniu do przeszłości („zrobiłam”, „wzięłam” itp.);
jedynym więc aspektem, w których mogło zachodzić fleksyjne zróżnicowanie między czasem teraźniejszym, a przeszłym, był aspekt niedokonany – naturalny dla czasowników procesualnych.
Podstawowy rdzeń czasownikowy nie zawsze mógł występować w każdym z trzech aspektów, część z nich występowała jedynie w dwóch lub nawet wyłącznie w jednym[97]. Zaś pod względem budowy morfologicznej czasowniki dzieliły się na[98]:
tematyczne – mające samogłoskę łączącą (przyrostek)*-e- między rdzeniem, a końcówką, wymiennie z*-o- w niektórych formach;
atematyczne – bez samogłoski łączącej.
Aby utworzyć właściwą, osobową formę czasownika praindoeuropejskiego, należy do tematu gramatycznego (odrębnego dla każdego z trzech aspektów) dołączyć końcówkę fleksyjną dla odpowiedniej liczby i osoby. Ponadto w trybach innych niż oznajmujący do tematu przyłączony jest dodatkowy przyrostek w zależności od trybu[g]. Wykazy końcówek, sposoby tworzenia tematów i przyrostki odpowiednich trybów zostały obszernie przedstawione poniżej.
Końcówki fleksyjne
W języku praindoeuropejskim istniało pięć zestawówkońcówek fleksyjnych czasownika – tzw. końcówkipierwotne orazwtórne (każdy osobno dla strony czynnej i medialnej) oraz zupełnie odrębny zestaw dla perfectum[99]. W skład owego systemu nie wchodził tryb rozkazujący, który był tworzony zupełnie inaczej; został on omówiony winnej sekcji.
Typ końcówek
Strona
Użycie
pierwotne
czynna
tryb oznajmujący teraźniejszy, tryb przypuszczający
medialna
wtórne
czynna
tryb oznajmujący przeszły, aoryst trybu oznajmującego, tryb życzący
medialna
perfectum
perfectum
Końcówki pierwotne strony czynnej (czas teraźniejszy) w rekonstrukcji Sihlera (1995)[100], Beekesa (2011)[101], Fortsona (2004)[102] i Ringe'a (2006)[103]; symbolemT oznaczono końcówki odmiany tematycznej:
Zaprezentowane końcówki fleksyjne dołączane były dotematów morfologicznych czasownika. Wyróżnia się trzy typy owych tematów, powiązane są one bezpośrednio z aspektami[116]:
temat niedokonany (teraźniejszy, ale też czasu przeszłego niedokonanego);
temat aorystu;
temat perfectum.
Istniało wiele różnych wariantów tematów wyrazowych. Poniżej przedstawione zostały najbardziej charakterystyczne, opisane w literaturze językoznawczej.
Temat niedokonany
Występował we wszystkich trybach i czasach aspektu niedokonanego. W przypadku czasowników tematycznych składał się z rdzenia oraz dołączonej do niegosamogłoski tematycznej (stąd ich nazwa). Natomiast w czasownikach atematycznych tematem morfologicznym był samrdzeń wyrazu. Oba warianty różnie zachowywały się wodmianie wyrazów, najczęściej w następujący sposób[117]:
w czasownikach atematycznych –
w liczbie pojedynczej strony czynnej rdzeń występował w stopniu pełnym i byłakcentowany,
w liczbie podwójnej i mnogiej oraz w całej stronie medialnej rdzeń występował w stopniu zerowym, a akcentowana byłakońcówka fleksyjna;
w czasownikach tematycznych – stopień rdzenia nie zmieniał się, akcentowany był zawsze rdzeń, a w samogłosce tematycznej następowałprzegłos (w zależności od formy gramatycznej przyjmowała ona wówczas warianty*-e- lub*-o-).
Odmiana atematycznego czasownika*h₁es- („być”) z zaznaczonym podziałem na rdzeń i końcówkę[114]:
Czasowniki tematyczne posiadały tematyczną samogłoskę*-o- w 1. osobie każdej liczby oraz w 3. osobie liczby mnogiej, w pozostałych formach osobowych samogłoską tematyczną była*-e-[118].
W formach przeszłych – zgodnie z zaprezentowanym w poprzedniej sekcji systemem – do tematu czasownika były dodawane końcówki wtórne lub perfectum. Jednakże w potomnych językach indoirańskich, helleńskich, ormiańskich ifrygijskim w formach tych istnieje też tzw.augment, czyli dodatkowa samogłoska dołączana na początku wyrazu. Jej pochodzenie nie jest do końca wyjaśnione, jest ona traktowana jako regionalnazmiana językowa w jednym z późnych dialektów praindoeuropejskich. Fortson zrekonstruował ją jako*e-[119]:
*é-bher-e-t (‘[on] niósł’).
Temat aorystu
Tematy czasownika w aoryście tworzone były na różne sposoby[120]:
sam rdzeń w stopniu pełnym dla strony czynnej pojedynczej lub zerowy dla pozostałych form;
przyrostek*-s- dodawany do rdzenia w stopniu pełnym lub wzdłużonym;
przyrostek*-e- dodawany do rdzenia w stopniu zerowym;
reduplikacja (podwojenie) pierwszej sylaby na początku rdzenia i zmiana jego stopnia na zerowy;
rdzeń w stopniu wzdłużonym.
sam rdzeń –*steh₂- (‘stać’) :*(e-)steh₂-t (‘[on] stał’)
Tematy aspektu perfectum najczęściej tworzone były poprzez podwojenie na początku rdzenia pierwszej jego spółgłoski z dodatkiem*-e- oraz[108]:
w liczbie pojedynczej – zmiana stopnia rdzenia na-o i przypisanie mu akcentu;
w liczbie podwójnej i mnogiej – zmiana stopnia rdzenia na zerowy i akcentowanie końcówki.
Reduplikacji nie podlegał jedynie czasownik*u̯eid- („widzieć”), który w perfectum przyjmował nietypowe znaczenie „wiedzieć” (czego śladem są podobieństwa obu wyrazów w języku polskim).
Przedstawione w poprzednich sekcjach schematy odmian dotyczyły wyłącznietrybu oznajmującego. Pozostałe z nich zaprezentowane zostały poniżej. Podstawowym krokiem w ich tworzeniu jest dołączenie do tematu określonego przyrostka, zgodnie z poniższą tabelą[123].
Tryb przypuszczający tworzony był poprzez dołączenie dodatkowej samogłoski (*-e- lub*-o-, w przypadku czasowników tematycznych identycznej z samogłoską tematyczną) do tematu, a następnie jednej z końcówek pierwotnych[124].
Dokładne znaczenie trybu życzącego w praindoeuropejskim jest nieznane. W niektórych językach potomnych odziedziczone formy tego typu oznaczają przypuszczenie lub rozkaz, w językach anatolijskich zniknęły całkowicie[92].
Tryb rozkazujący
Tryb rozkazujący jako jedyny tworzony był sposobami odrębnymi od głównego schematu odmiany. Rekonstrukcja form rozkazujących strony czynnej według Fortsona[124]:
Bezokolicznik znany z językapolskiego nie istniał w praindoeuropejskim jako taki, istniały jednak formy bezosobowe o innym znaczeniu –odsłownika, wyrażającego nazwę czynności. Były one tworzone w różny sposób, przy pomocy następujących przyrostków:*-dhi̯e- lub*-dhi̯o-,*-tu-,*-ti- oraz złożonych przyrostków zakończonych na*-n-:*-men-,*-sen-,*-ten- czy*-u̯en-[128].
Formy wykształcone z odsłownika*-ti- zmieniły znaczenie i występują w potomnych językach bałtosłowiańskich i indoirańskich jako bezosobowe formy czasownika[h]. Z kolei formy wykształcone z*-tu- w niektórych językach przyjęły znaczeniesupinum, wyrażające celowość („aby...”, „w celu...”)[128].
Najbardziej rozpowszechniony imiesłów-nt był tworzony poprzez przyłączenie do tematu niedokonanego lub tematu aorystu przyrostka*-(e)nt- (do stopnia zerowego rdzenia czasowników atematycznych) lub*-nt- (do rdzenia z samogłoską tematyczną*-o- czasowników tematycznych).
Rzeczownik w języku praindoeuropejskim posiadał kategorierodzaju gramatycznego,liczby orazprzypadka[133]. Tradycyjnie dla rzeczownika rekonstruowane są trzy rodzaje: męski, żeński i nijaki. Według niektórych indoeuropeistów rozwinęły się one tylko poza językamianatolijskimi – teoria ta zakłada, że dawniejszy system zawierał dwie klasy rzeczowników (ożywione, które później podzieliły się na męskie i żeńskie, oraz nieożywione)[134]. Występowały trzy liczby gramatyczne:pojedyncza,podwójna orazmnoga[135].
Wdeklinacji praindoeuropejskiego rzeczownika istniało osiem przypadków gramatycznych[135]:
miejscownik – miejsce znajdowania się lub czynności.
Być może istniał również dziewiąty przypadek:
allatyw – ruch w stronę kogoś lub czegoś (przeciwieństwo ablatywu),
który odkryto w językach anatolijskich. Nie wiadomo jednak, czy wykształcił się on wyłącznie w tej grupie językowej, czy też zanikł w pozostałych grupach[136].
Pod względem budowy morfologicznej, tak samo jak w przypadku czasowników, istniały rzeczowniki[135]:
tematyczne – mające samogłoskę łączącą (przyrostek)*-o- między rdzeniem, a końcówką, wymiennie z*-e- w niektórych formach;
Praindoeuropejskie rzeczowniki rodzaju żeńskiego najczęściej posiadały temat zakończony na*-eh₂- (później przekształcony w*-ā-, stąd wiele rzeczowników żeńskich w językachindoeuropejskich kończy się głoską /a/), bezpośrednio do którego były przyłączane końcówki fleksyjne[142]. Charakterystyczny dla nich jest brak końcówki*-s w mianowniku liczby pojedynczej.
Inne czasem spotykane żeńskie przyrostki tematyczne to[143]:
*-i̯eh₂-;
*-s(o)r-.
Końcówki fleksyjne rzeczowników rodzaju żeńskiego z tematem*-eh₂- według Sihlera[137]:
Celownik, ablatyw i narzędnik liczby mnogiej i podwójnej sprawiają trudności w rekonstrukcji. W zależności od ich form potomne języki indoeuropejskie dzielą się na-m i-bʰ: do języków-m należąbałtyckie,słowiańskie igermańskie, do języków-bʰ natomiast języki pozostałych grup[144]. Zaświadczone lub zrekonstruowane morfemy w wybranych językach wyglądają następująco[145]:
Pierwotny celownik liczby mnogiej w obu typach języków rekonstruowany jest w przybliżeniu (zgodnie z zaprezentowanymi wcześniej tabelami odmian) odpowiednio jako*-mos i*-bʰo(s), a narzędnik –*-mis i*-bʰi(s). Formy z-m- (bałto-słowiańsko-germańskie) mogą być praindoeuropejskimi wariantami regionalnymi lub stanowićinnowację językową. Spekuluje się też, że oba typy form mogą pochodzić z przyłączenia do wyrazu wcześniejszych, odrębnychpostpozycji. Jako argument na to przytaczany jest fakt, że jedynie grupa anatolijska nie posiada form ani-m-, ani-bʰ-, mogą być więc onearchaizmami językowymi, zachowanymi z okresu praindoeuropejskiego[144].
Kwestia allatywu
Allatyw jako rdzenny przypadek w językach indoeuropejskim (oznaczający kierunek, miejsce docelowe) został zaobserwowany jedynie w językuhetyckim. Występuje on również w językachwschodniobałtyckich oraztocharskich, lecz powstał w nich wtórnie dopiero w późniejszym okresie rozwoju[146].
hetycki –agnā (‘do ziemi’) :kišrā (‘do ręki’)
litewski (wtórnie) –žemę :ranką
Przykładowa odmiana
Poniższa tabela przedstawia przykładowe odmiany wyrazów z różnych rodzajów gramatycznych w rekonstrukcji Ringe'a[147].
Przymiotniki w języku praindoeuropejskim odmieniały się generalnie w taki sam sposób jak rzeczowniki, według tych samych wzorów odmian. Zasadniczo różniły się one od nich tym, że były łączone z rzeczownikami we frazy oraz podlegałystopniowaniu. Najczęściej przymiotniki miały przyrostki tematyczne*-o oraz atematyczne*-u i*-nt. Oprócz przymiotników rodzaju męskiego i neutralnego z*-o istniały przymiotniki rodzaju żeńskiego z*-eh₂ (> *-ā) oraz atematyczne*ih₂ (> *-ī) lub*-i̯éh₂ (> *-i̯ā). Aczkolwiek we wcześniejszej fazie rozwoju, przed wykształceniem się odrębnych form żeńskich, istniał jedynie rodzaj wspólny (męsko-żeński) i neutralny. Taki system odmiany w dwóch klasach obejmował również rzeczowniki[148].
Stopień wyższy tworzony był przy pomocy dwóch specjalnych przyrostków[149]:
*-i̯os- – standardowymorfem dodawany do rdzenia w stopniu pełnym;
*-tero- – morfem o znaczeniu porównującym dwa elementy, „ten, który jest bardziej...” (z dwóch).
Forma stopnia najwyższego jako taka nie istniała, a jej odpowiednik znaczeniowy był często wyrażany poprzez dołączenie do przymiotnika dopełniacza liczby mnogiej rzeczownika, np. „wielki [z] władców” o znaczeniu „największy władca”. Niemniej jednak w językach potomnych istnieją ślady dwóch przyrostków, które mogły tworzyć ten stopień przymiotnika[152]:
Zrekonstruowano praindoeuropejskiezaimki osobowe 1. i 2.osoby gramatycznej. Odmieniały się one poprzez kategorię liczby i przypadka, natomiast nie posiadały różnych rodzajów gramatycznych. W części przypadków posiadały one dwa warianty: akcentowany i nieakcentowany (enklityczny) – jak np. polskieciebie lubcię[153]. Poniżej przedstawione zostały dwie niezależne rekonstrukcje odmiany zaimków osobowych.
Praindoeuropejskie zaimki pytajne były tworzone z użyciem rdzeni*kʷi- oraz*kʷe-. Nie istniały odrębne formy rodzaju żeńskiego, a formy rodzaju nijakiego były inne tylko w mianowniku i bierniku. Prawdopodobnie różnica między formami męsko-żeńskimi, a nijakimi dotyczyła odróżnienia rzeczowników ożywionych (*kʷis – „kto”) od nieożywionych (*kʷid – „co”)[158].
Praindoeuropejski posiadał również zaimek zwrotny, odpowiednik polskiego „się” – i podobnie jak w polskim nie posiadał formy mianownika z powodów znaczeniowych[159].
W praindoeuropejskim istniał dziesiętny system liczenia[163], odtworzone zostały wszystkie formy od 1 do 10. Natomiast liczebniki od 11 do 19 są tworzone w językach indoeuropejskich na różne sposoby, z tego też powodu rekonstrukcja ich stanu praindoeuropejskiego jest według Beekesa niemożliwa[164].
Jedynie liczebniki od 1 do 4 podlegały odmianie[66]. Przykłady odmiany wybranych liczebników z uwzględnieniem rodzaju gramatycznego w rekonstrukcji Ringe'a[165]:
W praindoeuropejskim nie istniały specjalne przyrostki służące tworzeniuprzysłówków. Z reguły w funkcji przysłówka występowały rzeczowniki w różnych formach przypadków lub przymiotniki w użyciuokolicznikowym. Przypuszcza się, że takim wyrazem mógł być np.*meǵh₂ („bardzo”), będący formą mianownika/biernika liczby pojedynczej przymiotnika rodzaju nijakiego. Zrekonstruowano również przysłówki oznaczające „dwukrotnie” i „trzykrotnie”, odpowiednio jako*du̯is i*tris[167].
W niektórych przysłówkach w językach potomnych można zauważyć istnienie przedrostków przeczącychn- orazm-. Na ich podstawie rekonstruowane są słowa tworzące negację:*ne oraz*mē (w zakazach), a także przedrostek*n̥-[168].
Przyimek
Do zrekonstruowanychprzyimków praindoeuropejskich u Fortsona należą m.in.[169]:
*apo – „z” (skąd);
*en – „w”;
*en-ter – „wewnątrz”;
*epi – „na(d)”;
*kata lub*km̥ta – „na dole”;
*kom – „z” (kimś/czymś);
*n̥dher lub*n̥dhos – „poniżej”;
*ni – „na dole, poniżej”;
*per(i) – „przez”;
*prṓ – „wprzód”;
*uper – „powyżej”;
*upo – „poniżej”.
Natomiast Beekes proponuje następujące przyimki[170]:
*deks(i) – „po prawej”;
*h₁eǵʰ(s) – „z” (skąd);
*h₁en – „w”;
*h₁épi lub*h₁opi – „przy”;
*h₁eti lub*h₁oti – „(po)nad”;
*h₂ed – „do”;
*h₂en – „w górę”;
*h₂enti – „przeciwko”;
*h₂épo lub*h₂pó – „z” (skąd);
*h₂eu – „z dala od”;
*h₂mbʰi – „dookoła”;
*h₃ebʰi lub*(h₃)bʰi – „ku”;
*ḱnt- – „wraz z”;
*ḱo(m) – „z” (kimś/czymś)”;
*meth₂ (?) – „z, pomiędzy”;
*ndʰer(i) – „pod”;
*ni – „w dół”;
*péri – „przez”;
*pos – „po”;
*poti – „przeciwko”;
*preh₂i – „przed, z przodu”;
*préti lub*proti – „przeciwko”;
*prh₂ós – „przed”;
*pro – „przed, przodem”;
*(s)nh₁i lub*(s)nh₁(e)u – „bez”;
*som – „razem”;
*trh₂ós – „przez”;
*ud – „w górę, na górę”;
*upér(i) – „ponad, powyżej”;
*upó – „pod, poniżej”.
Spójnik
Spójniki są trudne do zrekonstruowania z powodu ich niestabilności. Udało się odtworzyć nieliczne[169]:
*kʷe – spójnik łączący o znaczeniu „i”;
*u̯ē – spójnik rozłączny o znaczeniu „lub”;
*h₂(e)u – spójnik przeciwstawny o znaczeniu „lecz; jednakże”;
*nu oraz*de – spójniki łączące zdania o znaczeniu „i”.
Języki indoeuropejskie wykazują ogromną liczbę podobieństw i zbieżności we wszystkich aspektach językowych. Pojedynczeleksemy imorfemy często wręcz występują w niemalże identycznych formach i znaczeniach – np.wedyjskieás-t-i,greckieἐσ-τ-ί iłacińskiees-t nie tylko wszystkie wyrażają czasownik „być”, lecz także jego identyczną formę (3. osoba liczbypojedynczej) oraz strukturęfonologiczną imorfologiczną[173].
Zbieżności te nie są uniwersalne językowo – czasownik „być” np. w językachsemickich ma zupełnie inny charakter i kontekst. Nie mają też charakteru przypadkowych podobieństw, również opcjazapożyczeń językowych – mimo ich obecności – nie jest dobrym wyjaśnieniem. Muszą więc one pochodzić z tego samego źródła, hipotetycznegoprajęzyka bądź jego części, będącego ich przodkiem[28].
Główną metodą naukową w badaniachindoeuropeistycznych jestmetoda porównawcza[174], która opiera się na poszukiwaniu regularności w strukturzefonetycznej słów i w ichodmianie. Dzięki tej metodzie zrekonstruowany został pokaźny zasób słownictwa i gramatyki praindoeuropejskiej, a dodatkowo udowodnione zostało samo istnienie badanej rodziny oraz pokrewieństwo języków wchodzących w jej skład[175].
Beekes zaprezentował sposób rozumowania, prowadzący do odtworzenia przybliżonej odmiany w języku praindoeuropejskim czasownika „być” w oparciu o jego formy w łacinie isanskrycie[176]:
W obu językach formy odmiany zawierają rdzenną spółgłoskęs-, a główna różnica w przedstawionych przykładach sprowadza się do tego, że łacina nie ma tak jak sanskryt końcowej samogłoski-i. Pomijając ją, widać wstępny wzór odmiany końcówek[176]:
-(V)m :-∅ :-t :-mVs :-t(h)V(s) :-Vnt,
gdzieV oznaczasamogłoskę. Dalszy proces rekonstrukcji przebiega następująco[177]:
w parzeasmi isum tylko pierwszy wyraz rozpoczyna się samogłoską – nie wiadomo więc, który stan jest starszy;
dalej w obu następuje spółgłoskas- – należy więc założyć, że ten element jest wspólnie odziedziczony z prajęzyka;
samogłoskę międzys- i-m zawiera tylko łacina – znów nie wiadomo, który stan był wcześniejszy;
oba zawierają-m – według logiki powinna być więc ona odziedziczona;
końcowe-i występuje tylko w sanskrycie – ponownie brak rozstrzygnięcia starszeństwa.
Ostatecznie wzór praindoeuropejskiej formy dla 1. osoby liczby pojedynczej musi wyglądać tak:(V)s(V)m(i). Analogicznie w formach 2. osoby: obie rozpoczynają się samogłoską (założenie, że jest to stan pierwotny), lecz nie wiadomo, czy starsze jesta-, czye- – ostatecznie logika nakazuje zrekonstruować formęVs(i) – i tak dalej. W 1. osobie liczby mnogiej widać w obu przypadkach zakończenie na-s, jednak w 2. osobie głoska ta występuje jedynie w łacińskiej formie – tłumaczy się to tym, że pojawiła się ona na wzór osoby 1. i nie występowała oryginalnie w prajęzyku. Ostateczny wzór odmiany według przeprowadzonego dowodzenia wygląda następująco – w porównaniu ze współczesną, dokładną rekonstrukcją[178]:
‘jestem’
‘jesteś’
‘jest’
‘jesteśmy’
‘jesteście’
‘są’
Wywiedziony wzór odmiany
(V)s-(V)m(i)
(V)s-(i)
(V)s-t(i)
s-(V)mVs
(V)s-t(h)V
s-Vnt(i)
Współczesna rekonstrukcja
*h₁és-mi
*h₁és-si
*h₁és-ti
*h₁s-més
*h₁s-th₁é
*h₁s-énti
W rzeczywistości odtwarzanie słów z użyciem metody porównawczej odbywa się na podstawie znacznie większej liczby języków dawnych i współczesnych, najczęściej z różnych grup indoeuropejskich. Poniżej zaprezentowano gotową już rekonstrukcjęliczebników praindoeuropejskich 2–10, 20 i 100 w interpretacji Fortsona[179] (transkrypcja zgodnie z oryginałem, puste miejsce w tabeli oznacza formę o innej konstrukcji i nieprzydatną w porównaniu):
Drugą główną metodą stosowaną w pracy nad odtwarzaniem dawniejszych stadiów rozwoju języka jestrekonstrukcja wewnętrzna. Bazuje ona na porównywaniu różnych form gramatycznych konkretnego języka, najczęściej również z konkretnego okresu w jego historii[180].
Przykładem wewnętrznej rekonstrukcji może być porównanie łacińskiego wyrazugenus („rodzaj; typ”) i jegodopełniaczageneris. Końcówka tego drugiego to-is, więc rdzeń słowagenus togener-. Można zatem podejrzewać, że obie formy powstały z tego samego rdzenia o tej samej końcowej spółgłosce (gener- ?genes- ?). Ponieważ przejście głoski /s/ w /r/ jest w języku dość częstym zjawiskiem, całkiem prawdopodobna jest zmianagenes- >gener- (z końcówką dopełniacza). Takie rozumowanie jest dopiero hipotezą, która może być potwierdzona w analogicznych formach w innych językach indoeuropejskich. Faktycznie, rdzeń z-s można odnaleźć w sanskryckim słowiejánas (o identycznym jak w łacinie znaczeniu) oraz jego formie dopełniaczajánas-as[181].
Innym przykładem rekonstrukcji stanu pierwotnego jest analizabiernika greckiego słowaēṓs („świt”), który brzmiałēō. Jest to forma nietypowa, gdyż grecki biernik jest z reguły zakończony głoską-n lub-a, np.eikṓn („obraz”) –eikóna. Można więc domniemywać, że formaēō pochodziła od dawnego*ēoa. Co więcej, rdzeńmianownika kończy się na-s, która to głoska nierzadko zanika – co pozwala postawić hipotezę o pierwotnej formie biernika*ēos-a. Potwierdzenie tego znajduje się w odpowiednikach znaczeniowych w innych językach indoeuropejskich: m.in. sanskryckieuṣā́s (mianownik) iuṣā́s-am (biernik) pokazują, że faktycznie pragreckim rdzeniem analizowanego wyrazu był*ēos-[180].
Na podstawie tego typu wewnętrznej rekonstrukcji wcześniejszego stanu (przede wszystkim języka greckiego), a następnie porównaniu z innymi językami, badacze doszli m.in. do następujących wniosków[24]:
systemprzegłosu w greckime / o / Ø / ē / ō został odziedziczony z języka praindoeuropejskiego;
inny grecki system wymiany długich samogłosekē / ā / ō musiał wywodzić się z praindoeuropejskiego stanukrótka samogłoska (e / a / o) + głoska nieznana;
owe trzy nieznane głoski znane są obecnie jakolaryngały*h₁,*h₂ i*h₃.
W praktyce praca nad rekonstrukcją prajęzyka polega na przechodzeniu z metody porównawczej do rekonstrukcji wewnętrznej i z powrotem, gdyż poleganie na tylko jednej z tych metod może prowadzić do błędnych wniosków[24].
Przykładowe teksty
Nie są znane żadneźródła historyczne języka praindoeuropejskiego, wszystkie teksty w tym języku mają więc charakter twórczy i współczesny. W literaturze językoznawczej najczęściej przedstawiane są dwa krótkie opowiadania:
Owca i konie – autorstwaAugusta Schleichera z 1868 r., rekonstrukcja oparta na podstawiesanskrytu, w późniejszych latach wielokrotnie poprawiane i aktualizowane przez różnych językoznawców zgodnie z ich wizjąprajęzyka[26];
Król i bóg – pochodzące zRygwedy i przetłumaczone zsanskrytu wedyjskiego na praindoeuropejski przez kilku językoznawców w latach 90. XX w., w niezależnych od siebie wersjach[182].
Owca i konie
WersjaAndrew Byrda została również nagrana przez niego samego i jest dostępna do odsłuchu[183].
Avis akvāsas ka wersja Schleichera (1868)
Avis, jasmin varnā na ā ast, dadarka akvams, tam, vāgham garum vaghantam, tam, bhāram magham, tam, manum āku bharantam.
Król [sobie] był. Bezdzietny był. Król syna chciał.
Swojego kapłana poprosił: „Syn niech mi się urodzi!”. Kapłan do króla powiedział: „Módl się do bogaWaruny”.
Król do boga Waruny podszedł, by teraz do boga się pomodlić: „Usłysz mnie, Ojcze Waruno!”.
Bóg Waruna z nieba zstąpił. „Czego chcesz?”. „Chcę syna”. „Tak będzie”, odrzekł świetlisty bóg Waruna. Króla żona syna urodziła.
Problematyczne zagadnienia
Iniunctivus
Niektórzy językoznawcy postulują istnienie w języku praindoeuropejskim jeszcze jednego, specjalnegotrybu o nazwieiniunctivus (tryb zakazujący). Jego dokładne znaczenie nie jest ściśle określone, mógł on być używany jako podkreślenie intencji mówiącego czy zakaz.Morfologicznie tożsamy z formami przeszłymi (końcówki wtórne aspektu niedokonanego i aorystu), ale bez użyciaaugmentu. W językach potomnych można go odnaleźć przede wszystkim w[187]:
sanskrycie – zarówno w sensie morfologicznym, jak i znaczeniowym – w trybie tym wyrażane były m.in. obowiązkowo wszystkie zakazy w 2. osobieliczby mnogiej;
W latach 60. XX w. indoiranistkaJohanna Narten zaproponowała istnienie w praindoeuropejskim pewnej grupy czasowników o specyficznymprzegłosie iakcencie. Miałyby one zawsze akcentowanyrdzeń z wymianą ilościową samogłoski rdzennej: stopień wzdłużony*ē w liczbie pojedynczej strony czynnej, a w liczbie mnogiej stopień pełny*e[188].
Zachowanie tego typu przedstawia m.in. rdzeń*stew- („chwalić” lub „ogłaszać”)[189]:
3. os. l.poj. str. czynnej:*stḗu-ti
3. os. l.poj. str. medialnej:*stéu-(t)oi
Istnienie czasowników nartenowskich jest przedmiotem naukowej dyskusji. Zwolennikiem tej hipotezy jest m.in.Jochem Schindler, według którego wszystkie rdzenie praindoeuropejskie pod względem zachowania dzieliły się nanartenowskie inie-nartenowskie[190]. Z koleiMichiel de Vaan całkowicie odrzuca koncepcję tego typu[191].
Hetycka koniugacja-hi
Nierozwiązane jest pochodzenie odmiany typu-hi w językuhetyckim (prawdopodobnie powszechnej w całej grupieanatolijskiej). Jest to dodatkowy typ odmiany obok istniejącej standardowejkoniugacji typu-mi, jednoznacznie odziedziczonej z praindoeuropejskiego[192].
Odmiana-hi wygląda na archaiczną nawet jak na języki anatolijskie, będące najstarszą znaną grupą indoeuropejską. Najczęściej językoznawcy tłumaczą występowanie tej koniugacji jako pochodzącej z praindoeuropejskiej odmianyperfectum. Faktycznie, w języku hetyckim nie istnieje ta ostatnia, typ-hi mógłby więc stanowić uzupełnienie luki w systemie odmianyczasownika. Istnieją jednak pewne różnice pomiędzy nimi, dlatego też niektórzy badacze (np.Warren Cowgill iJay Jasanoff) odrzucają tę hipotezę[193].
Jasanoff zaproponował alternatywny pogląd: w języku praindoeuropejskim istniały jakoby dwa rodzaje odmianystrony czynnejaspektu niedokonanego. Pierwsza, standardowa i powszechnie rekonstruowana koniugacja z końcówką 1. osobyliczby pojedynczej*-mi, oraz druga, z końcówką*-h₂e, tradycyjnie uznawana dotychczas za występującą jedynie w aspekcie perfectum. Zatem hetycka odmiana typu-hi byłaby według Jasanoffa prostą kontynuacją owej rzekomej praindoeuropejskiej odmiany typu-h₂e[194]:
Zrekonstruowany język praindoeuropejski pojawił się w filmie z 2012 r.Prometeusz w reżyseriiRidleya Scotta. Jeden z bohaterów filmu, android, uczy się go, recytując opowiadanieOwca i konie, a następnie rozmawia w tym języku z przedstawicielem obcej cywilizacji[195].
Słowa w języku praindoeuropejskim zawiera tekst utworu „Woda, preludium”, pierwszej pozycji z płyty z muzyką z gatunkuclassical crossoverThe Drop That Contained the Sea z 2014 r. autorstwaChristophera Tina[196].
Wgrze przygodowej z 2016 r.Far Cry Primal, której akcja toczy się 10 tysięcy lat p.n.e., plemiona mówią trzema fikcyjnymi językami:wenja,udam orazizila. Wszystkie one są podobne do siebie i zostały oparte na praindoeuropejskim[197].
↑Należy mieć świadomość, że sam język praindoeuropejski nie istniał w konkretnie określonym czasie, lecz przez dłuższy okres, w którym podlegał ewolucji – nie miał więc stałej, niezmiennej formy, podobnie jak językpolski z XVI w. różni się od polszczyzny z XXI w. Zobacz w sekcji:Chronologia.
↑abSzacowany czas powstania tekstu staroindyjskiejRygwedy i staroirańskiejAwesty, w rzeczywistości spisane one zostały wiele wieków później na podstawietradycji ustnej.
↑Wraz z jej współczesnymi kontynuatorami – językamiromańskimi.
↑Podobnie, jak ma to miejsce np. w językujapońskim.
↑Istnieje również terminschwa primum, którym określa się nieokreśloną samogłoskę laryngalną(Fortson 2004:61-62).
↑abcdefRekonstrukcja niepewna, związana z występowaniem w językach potomnych dwóch różnych rdzennych głosek:-m- i-bʰ-. Villanueva Svensson(2016:130) proponuje generalnie formy z użyciem*-bʰ-.
↑Byrd zmienił w tym miejscu szyk zdania – aby kolejne wersy odpowiadały etymologicznie wersji Schleichera oraz polskiemu tłumaczeniu, należy przed tą linijką umieścić wers, który znajduje się dwie pozycje niżej.
Przypisy
↑PiwowarczykP.D.R.PiwowarczykP.,Rekonstrukcja praindoeuropejskiego systemu fonologicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2022. Brak numerów stron w książce
↑Jared Klein, Brian D. Joseph, Matthias A. Fritz: Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. Walter de Gruyter, 2018, s. 181.ISBN 978-3-11-054036-9. (ang.).
↑abCalvert Watkins: Proto-Indo-European: Comparison and Reconstruction. W: Anna Giacalone Ramat, Paolo Ramat: The Indo-European Languages. Nowy Jork: Routledge, 1998, s. 26.ISBN 0-415-06449-X. (ang.).
↑Jared Klein, Brian D. Joseph, Matthias A. Fritz: Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. Walter de Gruyter, 2018, s. 2281-2283.ISBN 978-3-11-054036-9. (ang.).
↑Dieter H. Steinbauer: Neues Handbuch des Etruskischen. St. Katharinen: Scripta Mercaturae Verlag, 1999.ISBN 978-3-89590-080-8. (niem.). Brak numerów stron w książce
↑John Colarusso. Proto-Pontic: Phyletic links between Proto-Indo-European and Proto-Northwest Caucasian. „Journal of Indo-European Studies”. 25, s. 119–151, 1997. ISSN0092-2323. (ang.).
↑MagdalenaM.Osowicka-KondratowiczMagdalenaM.,Zwarcie krtaniowe - rodzaj fonacji czy artykulacji? [online], 2018 [dostęp 2022-06-20], Cytat: W języku polskim zwarcie krtaniowe jest związane z systemem wokalicznym i stanowi fakultatywny element pozycyjnej realizacji samogłoski w wybranych kontekstach (por. np. Dukiewicz 1995; Sawicka 1995). W polszczyźnie omawiany fenomen ma przede wszystkim charakter wstępny (tj. dotyczy nagłosu samogłoski), np. Ala – [Ɂala]. W wygłosie wyrazu po samogłosce zwarcie krtaniowe występuje tylko w ściśle określonych wyrazach nacechowanych emocjonalnie typu nie! – [ńeɁ], ba! – [baɁ], które zresztą realizowane mogą być również jako [ńeɁe], [baɁa] – z glottalizacją lub ubezdźwięcznieniem wygłosowej samogłoski.
↑Jay H. Jasanoff: The position of the ḫi-conjugation. W: Erich Neu, Wolfgang Meid: Hethitisch und Indogermanisch. Institut für Sprachwissenschaft der Universität Innsbruck, 1979, s. 82–83.ISBN 3-85124-542-3. (ang.).
JohnJ.ColarussoJohnJ.,Proto-Pontic: Phyletic links between Proto-Indo-European and Proto-Northwest Caucasian, „Journal of Indo-European Studies”, 25, 1997, s. 119–151,ISSN0092-2323(ang.).
Kurt R.K.R.JankowskyKurt R.K.R.,The Neogrammarians, De Gruyter,ISBN 978-3-11-013514-5(ang.). Brak numerów stron w książce
Jay H.J.H.JasanoffJay H.J.H.,The position of the ḫi-conjugation, [w:]ErichE.Neu,WolfgangW.Meid (red.),Hethitisch und Indogermanisch, Institut für Sprachwissenschaft der Universität Innsbruck, 1979, s. 79–90,ISBN 3-85124-542-3(ang.).
Jared S.J.S.KleinJared S.J.S.,Brian D.B.D.JosephBrian D.B.D.,Matthias A.M.A.FritzMatthias A.M.A. (red.),Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics, Walter de Gruyter, 2018,ISBN 978-3-11-054036-9(ang.). Brak numerów stron w książce
Dieter H.D.H.SteinbauerDieter H.D.H.,Neues Handbuch des Etruskischen, St. Katharinen: Scripta Mercaturae Verlag, 1999,ISBN 978-3-89590-080-8(niem.). Brak numerów stron w książce
CalvertC.WatkinsCalvertC.,Proto-Indo-European: Comparison and Reconstruction, [w:] A. Giacalone Ramat,P.P.Ramat (red.),The Indo-European Languages, Nowy Jork: Routledge, 1998, s. 25–73,ISBN 0-415-06449-X(ang.).
.GIF)
