 Józef Cyrankiewicz (1949) | |||
| Pełne imię i nazwisko | Józef Adam Zygmunt Cyrankiewicz | ||
|---|---|---|---|
| Data i miejsce urodzenia | 23 kwietnia 1911 | ||
| Data i miejsce śmierci | |||
| Przewodniczący Rady Państwa | |||
| Okres | od 23 grudnia 1970 | ||
| Przynależność polityczna | |||
| Poprzednik | |||
| Następca | |||
| Prezes Rady Ministrów | |||
| Okres | od 5 lutego 1947 | ||
| Przynależność polityczna | Polska Partia Socjalistyczna /Polska Zjednoczona Partia Robotnicza | ||
| Poprzednik | |||
| Następca | |||
| Prezes Rady Ministrów | |||
| Okres | od 18 marca 1954 | ||
| Przynależność polityczna | |||
| Poprzednik | |||
| Następca | |||
| Wiceprezes Rady Ministrów | |||
| Okres | od 21 listopada 1952 | ||
| Przynależność polityczna | |||
| Minister bez teki | |||
| Okres | od 28 listopada 1946 | ||
| Przynależność polityczna | |||
| Odznaczenia | |||
                             | |||
| |||
| |||
Józef Adam Zygmunt Cyrankiewicz[1] (ur.23 kwietnia1911 wTarnowie, zm.20 stycznia1989 wWarszawie) – polski działaczsocjalistyczny ikomunistyczny[2], z zawodudziennikarz, członek władzPPS iPZPR, pięciokrotnypremierPolski w latach 1947–1952 i 1954–1970 (urząd ten sprawował najdłużej w historii Polski), członekBiura Politycznego KC PZPR (1948–1971),przewodniczący Rady Państwa (1970–1972),wicepremier iminister bez teki, przewodniczącyTowarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej w latach 1952–1955[3], członek prezydium Ogólnopolskiego KomitetuFrontu Jedności Narodu w latach 1958–1983. Posełdo Krajowej Rady Narodowej,na Sejm Ustawodawczy oraz naSejmPRLI,II,III,IV iV kadencji, członekCentralnej Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Demokratycznych w 1946[4].
Syn inżyniera budowlanego, Józefa Cyrankiewicza (1881–1939[5][6], urodzonego pod nazwiskiem Cygankiewicz[7]) i Reginy z domu Szlapak (1880–1969)[8]. Matka była córką właściciela kilku tartaków[9], a ojciecendeckim działaczem wGalicji zamieszkałym wTarnowie[10][11],porucznikiem rezerwy saperówWojska Polskiego[12][13][14].
Podczas studiów naUniwersytecie Jagiellońskim wKrakowie, których nie ukończył, związał się z ruchemsocjalistycznym[2]. Od 1931 działał wPolskiej Partii Socjalistycznej iZwiązku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej. Od 1935 do 1939 był sekretarzem Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS w Krakowie[15]. Brał udział w starciach ulicznych z ugrupowaniami prawicowymi[16].
Został awansowany na stopieńpodporucznikarezerwyartylerii Wojska Polskiego ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1933[17]. W 1934 jako oficer rezerwy był przydzielony do5 Pułku Artylerii Ciężkiej i pozostawał wówczas w ewidencji Powiatowej Komendy Uzupełnień Kraków Miasto[18].
Jako podporucznik rezerwy WP wziął udział wwojnie obronnej w 1939. Był oficerem zwiadowczym I dywizjonu5 pac. 15 września 1939 dostał się do niewoli w okolicachTomaszowa Lubelskiego. Uciekł z kolejowego transportu jenieckiego doNiemiec[10]. Od jesieni 1939 do 1941 stał na czelePolskiej Partii Socjalistycznej – Wolność, Równość, Niepodległość iGwardii Ludowej WRN w okręgu krakowskim. Wraz z GL WRN podporządkował sięZwiązkowi Walki Zbrojnej, zostając zaprzysiężonymoficerem tej organizacji. W czasieII wojny światowej był jednym z czołowych działaczy PPS-WRN. Kierownictwo tej organizacji planowało jego kandydaturę na stanowisko zastępcyDelegata Rządu na Kraj z ramienia PPS.
Podczas działalności konspiracyjnej zorganizował akcję odbicia z rąkGestapoJana Karskiego. 19 kwietnia 1941 został ujęty przez Gestapo w zasadzce (tzw. „kotle”), urządzonej w lokalu szefa sztabu okręgu krakowskiego ZWZ. Przez rok był osadzony wwięzieniu śledczym Gestapo przy ul. Montelupich wKrakowie[10]. Schwytany w czasie próby ucieczki został przez Niemców wysłany do obozu koncentracyjnego[11].
Od 4 września 1942 był więźniemniemieckiego obozu koncentracyjnegoKL Auschwitz, gdzie otrzymałnumer obozowy 62933[19]. Tam należał do ścisłego kierownictwa konspiracji – w maju 1943 wraz zTadeuszem Hołujem został członkiem utworzonej wówczas centralnej czwórki kierowniczej Grupy Bojowej Oświęcim (GBO, Kampfgruppe Auschwitz) skupiającej kilka organizacji, w skład której weszła także PPS – Hołuj odpowiadał za sprawy wojskowe i polityczne, zaś Cyrankiewicz za nadzór nad całością i łączność. W 1943Związek Organizacji Wojskowej zaczął uzgadniać swoje poczynania z Grupą Bojową Oświęcim – łącznikiem pomiędzy grupami został R. Jaworski. Wiosną 1944 między organizacjami zawarto porozumienie, w wyniku którego w skład czteroosobowego kierownictwa wojskowego podziemia – Rady Wojskowej – weszliBernard Świerczyna i kapitan Stanisław Kazuba z ZOW, a faktycznie zArmii Krajowej, orazLucjan Motyka i Austriak Heinrich Duermayer z Grupy Bojowej Oświęcim. Kierownictwo polityczne spoczęło w rękach Cyrankiewicza, zaś kierownictwo wojskowe w rękach Henryka Bartosiewicza.
26 czerwca 1944 Henryk Bartosiewicz, w związku z przewożeniem go do innego obozu, wtajemniczył Cyrankiewicza w kontakty konspiracji obozowej ZOW i zaznajomił go ze swoim następcą Stanisławem Kazubą. NastępnieWacław Stacherski „Nowina”, nowy więzień w Auschwitz i jednocześnie byłyinspektor katowickiego AK, przekazał sugestię, by Cyrankiewicza mianować dowódcą wojskowym ZOW. W wyniku owej propozycji przekazanej latem 1944 komendantOkręgu Śląskiego AK, mjrZygmunt Walter-Janke, mianował konspiracyjnie Józefa Cyrankiewicza „Rota” dowódcą wojskowym ZOW. Nominację tę jednak zablokował zastępca inspektorabielskiej AK Stanisław Chybiński. M.in. w sierpniu i wrześniu 1944 przekazywał grypsycichociemnemu ppor.Stefanowi Jasieńskiemu w związku z rozważaniem przez AK ataku na obóz w celu uratowania więźniów.
W styczniu 1945 przeszedł wmarszu śmierci do stacji kolejowej Loslau (Wodzisław Śląski)[20], skąd skierowano go doKL Mauthausen, gdzie jako kancelista doczekał wyzwolenia przez wojska amerykańskie[21].
W 2007 tygodnik „Wprost” opublikował artykuł przypisujący Cyrankiewiczowi współpracę z Gestapo oraz handel kosztownościami na terenie obozu. Ich ukryciu po wojnie miał sprzyjaćmord sądowy naWitoldzie Pileckim[22]. Tygodnik opierał się głównie na pośrednich relacjach o niezachowanych zeznaniach świadków[23], Powołują się na relacjeStanisława Dubois, który zginął w obozie przed aresztowaniem Cyrankiewicza i Tadeusza Kochowicza, który w tym czasie przebywał w łagrze wKomi. Jest również domniemanie, że Cyrankiewicz mógł w obozie nie poznać Pileckiego pod jego prawdziwym nazwiskiem[24].
Tezy publicystów odrzucają jako fałszywe badacze zMuzeum Auschwitz-Birkenau[10]. Nie ma wzmianki na temat spotkania Pileckiego z Cyrankiewiczem w obozie, w żadnych dokumentach muzealnych ani we wspomnieniach obu więźniów. Zaś gdyby Cyrankiewicz należał do kolaborantów, zostałby opisany w raporcie Pileckiego lub w meldunkach przekazywanych po wojnie doLondynu. Sam wysyłałgrypsy o stanie obozu i życiu więźniów, które przekazywane były ośrodkom konspiracyjnym[25].
Po zwolnieniu z obozu na wiosnę 1945, znalazł się we władzach koncesjonowanej przez komunistówPPS, do 1948 wchodząc w skład Rady Naczelnej partii. Od lipca 1945 do grudnia 1948 pełnił jednocześnie funkcje sekretarza generalnego Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS oraz członka Komisji Politycznej Centralnego Komitetu Wykonawczego partii (od listopada 1945 do grudnia 1948). Od 1946 do 1949 był również prezesem Polskiego Związku byłych Więźniów Politycznych.
Należał do działaczy socjalistycznych, którzy opowiedzieli się za ścisłą współpracą z komunistami zPolskiej Partii Robotniczej, na co istotny wpływ miały jego przeżycia wojenne i niekorzystny dla tzw. sprawy polskiej (m.in. przewidujący polityczną i wojskową zależność odZSRR) rozwój wydarzeń politycznych po wojnie[2]. Wpłynęło to na popieranie przez Cyrankiewicza, już w roku 1945, frakcji w PPS sympatyzującej z komunistyczną PPR i dążącej do wspólnego bloku politycznego z tą partią. W listopadzie 1946 wszedł w składTymczasowego Rządu Jedności Narodowej na czele zEdwardem Osóbką-Morawskim, jakominister bez teki. W 1945 upomniał się uJózefa Stalina o działacza ludowegoStanisława Mierzwę, przetrzymywanego w ZSRR pomimo odsiedzenia wyroku orzeczonego wprocesie szesnastu. Nie zareagował natomiast na prośbę o ułaskawienieWitolda Pileckiego (pełniącego w latachokupacji niemieckiej misję w obozie koncentracyjnym Auschwitz), którą skierowała do niego żona Pileckiego, Maria w 1948[26].
Po sfałszowanych przez komunistówwyborach do Sejmu Ustawodawczego w 1947, dnia 6 lutego 1947 stanął na czelenowego rządu[27], zdominowanego przez polityków komunistycznych. 3 listopada 1947 został przewodniczącymNaczelnej Rady Odbudowy m. stoł. Warszawy[28]. Będącpremierem (o jego wyborze zadecydowano wcześniej naKremlu[2]), prowadził politykę podporządkowaną ZSRR – m.in. bez sprzeciwu rezygnując z udziałuPolski wplanie Marshalla[2]. Zwalczał również polityków PPS, którzy bronili jej niezależności i zdominowania przez komunistów, ostro krytykując m.in.Zygmunta Żuławskiego (jednego z działaczy PPS i posła naSejm Ustawodawczy). Dążył wówczas do połączenia PPS i PPR, co oznaczało faktycznie rezygnację z zasad ideowychsocjalizmu (nawet w zakresie działalności ówczesnej PPS, tolerowanej przez komunistów z PPR) oraz w końcu wchłonięcie przez PPR – co nastąpiło formalnie na Kongresie Zjednoczeniowym w grudniu 1948, kiedy powstałaPolska Zjednoczona Partia Robotnicza (po przeprowadzeniu czystek w szeregach PPS)[2]. Podczas Kongresu Zjednoczeniowego Cyrankiewicz został wybrany w składKomitetu Centralnego PZPR oraz został sekretarzem KC i Biura Organizacyjnego PZPR (pozostając na tych stanowiskach do 1971). Funkcję premiera RP pełnił do 1952. W latach 1945–1972 nieprzerwanie był posłem kolejnodoKrajowej Rady Narodowej,naSejm Ustawodawczy oraz naSejm PRLI,II,III,IV iV kadencji. W listopadzie 1949 został członkiem Ogólnokrajowego Komitetu Obchodu 70-lecia urodzinJózefa Stalina[29].
W 1952 Cyrankiewicz zrzekł się stanowiska premiera na rzeczBolesława Bieruta, co nastąpiło po uchwaleniuKonstytucji PRL, obejmując 21 listopada 1952 funkcjęwicepremiera. W okresie 1952–1956 przewodniczył Zarządowi GłównemuTowarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, będąc równolegle członkiem prezydium Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Narodowego. 6 marca 1953 wszedł w skład Ogólnonarodowego Komitetu Uczczenia Pamięci Józefa Stalina[30]. Od marca 1954 wszedł w składBiura Politycznego KC PZPR. 18 marca 1954, w efekcie podziału władzy wśród komunistów (co było konsekwencją sporów w PZPR po śmierciStalina w 1953) ponownie został premierem, i pozostawał na tym stanowisku do momentu protestów społecznychGrudnia 1970. W tym okresie jako premier (oraz wcześniej, w okresiestalinizmu), aktywnie angażował się w akcje wymierzone wKościół katolicki w Polsce, w szczególności w czasieobchodów milenijnych w 1966[2].
W czasie wydarzeńCzerwca 1956 opowiedział się przeciwko robotnikom i nakazał oddziałomWojska Polskiego orazKorpusowi Bezpieczeństwa Wewnętrznego brutalnie stłumić powstanie robotnicze wPoznaniu. Wówczas, 29 czerwca 1956, w przemówieniu na anteniePolskiego Radia w Poznaniu stwierdził iż:
Każdy prowokator czy szaleniec, który odważy się podnieść rękę przeciw władzy ludowej, niech będzie pewny, że mu tę rękę władza ludowa odrąbie w interesie klasy robotniczej, w interesie chłopstwa pracującego i inteligencji, w interesie walki o podwyższenie stopy życiowej ludności, w interesie dalszej demokratyzacji naszego życia, w interesie naszej ojczyzny.
Był wówczas zwolennikiem umiarkowanych reform polityczno-gospodarczych[26], nie opowiedział się jednak jednoznacznie za konkretnymi zmianami w okresie walk frakcyjnych w PZPR pomiędzy stronnictwami tzw.natolińczyków ipuławian w 1956[2]. Po wydarzeniach politycznych z 1956 wspierałWładysława Gomułkę, ówczesnego przywódcę frakcji „puławian” w PZPR, czym utorował mu drogę do władzy[26]. Przez innych jednak zaliczany do byłych członków PPS zbliżonych do „puławian” podczas walki o władzę w kierownictwie PZPR w latach pięćdziesiątych[31].
W czasie kryzysu politycznegoMarca 1968 wystąpił ostro przeciwko protestującym studentom. W odpowiedzi na listKoła Poselskiego Znak (protestującego przeciwko antyinteligenckiej iantysemickiej nagonce władz Polski), 10 kwietnia 1968 w Sejmie wygłosiłdemagogiczną mowę potępiającą uczestników protestów społecznych. Pomimo tego, pomógłMarkowi Edelmanowi (zwolnionemu z pracy w szpitalu wojskowym za żydowskie pochodzenie) znaleźć pracę w szpitalu miejskim[32]. W czerwcu 1968 wszedł w skład komitetu honorowego obchodów 500. rocznicy urodzinMikołaja Kopernika[33].
Podczas protestów robotniczych Grudnia 1970 zaakceptował decyzję Gomułki o strzelaniu do robotników i przyjął ją do realizacji jako premier rządu[2]. W konsekwencji tych wydarzeń 23 grudnia 1970 został odsunięty od ważnych stanowisk w państwie i partii, następnie mianowano go na funkcjęprzewodniczącego Rady Państwa, którą sprawował krótko do 27 marca 1972. 6 maja odszedł również z władzZwiązku Bojowników o Wolność i Demokrację (był przewodniczącym Rady Naczelnej związku nieprzerwanie od 1949)[34]. W 1972 nie został również wybrany do Sejmu, a w grudniu 1975 wykluczono go z Komitetu Centralnego PZPR.
Po odejściu z czynnej polityki zaangażował się w ruchu „walki o pokój”, przyjmując w 1973 funkcję przewodniczącego Ogólnopolskiego Komitetu Pokoju, wybrany w skład prezydiumŚwiatowej Rady Pokoju wSztokholmie (był nim do 1986). Przyczynił się do utrwalenia systemu komunistycznych rządów w Polsce, co uznawały kolejne ekipy rządzące[2]. Wyrazem tego było jego symboliczne członkostwo w kontrolowanym przez PZPRFroncie Jedności Narodu (od 1958 do 1983 Cyrankiewicz wchodził w skład prezydium Ogólnopolskiego Komitetu FJN). 28 listopada 1988 wszedł w skład Honorowego Komitetu Obchodów 40-lecia Kongresu Zjednoczeniowego PPR – PPS – powstania PZPR[35].
Przez znaczącą część przeciwników politycznych Cyrankiewicz był uznawany za wyróżniającego się na tle ówczesnej władzy inteligencją, wykształceniem, osobistą kulturą i stylem życia. Profesor historiiWiesław Władyka skwitował ogólnie jego działalność: „wielki gracz i wielki konformista”[36][37].
Na początku lat 90. utracił tytułhonorowego obywatela Krakowa[38].
Był trzykrotnie żonaty: pierwszą żoną od 1940 do 1946 byłaJoanna Halina Munk-Leszczyńska (siostra reżyseraAndrzeja Munka), drugą żoną od 1947 do 1968 była aktorkaNina Andrycz, trzecią reumatologKrystyna Tempska.
Posługiwał się, jako jeden z nielicznych polityków PZPR, czystą polszczyzną, nieskalaną przeznowomowę partyjną. Wbrew rozpowszechnionej opinii, nie cierpiał na naturalnełysienie – systematycznie golił głowę od czasu pobytu w obozie koncentracyjnym Auschwitz, gdzie Niemcy strzygli w ten sposób wszystkich więźniów obozu[39]. Akceptował rozmowy z dziennikarzami, nigdy jednak nie zgadzał się na nagrywanie rozmów (z wyjątkiem oficjalnych przemówień), notatki i publikacje tego, co powiedział. Prywatne notatki zwykle darł i niszczył[39]. Był pasjonatem sportu, honorowym przewodniczącym Aeroklubu[40].
Bratem Józefa Cyrankiewicza był Jerzy Cyrankiewicz (1920–1960) – polski lekarz praktykujący wSzkocji, działacz polonijny. Przed II wojną światową studiował medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Był działaczemMłodzieży Wszechpolskiej[41]. W czasie wojny walczył wSamodzielnej Brygadzie Strzelców Karpackich (m.in. wbitwie o Tobruk). Uczestniczył wkampanii włoskiej w szeregach2 Korpusu Polskiego. Po 1945 osiadł wWielkiej Brytanii, gdzie ukończył studia medyczne (naPolskim Wydziale Lekarskim w Edynburgu). Od 1953 praktykował jako lekarz w Szkocji (w Harthill)[42], był również działaczem emigracyjnym. Zginął od ran zadanych nożem w 1960[43][44].
Zmarł 20 stycznia 1989 w Warszawie, w wieku 77 lat[45]. W jego pogrzebie naCmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera 29A-8-2)[46] uczestniczyli, m.in.,I sekretarz KC PZPR, przewodniczący Rady Państwagen. armiiWojciech Jaruzelski oraz prezes Rady Ministrów, członek Biura Politycznego KC PZPRMieczysław Rakowski, który wygłosił pożegnalne przemówienie w imieniu władz partyjnych i państwowych.
W okresie od 15 maja 1951 do 22 lutego 1982 (a więc za życia Cyrankiewicza) istniała w Warszawie ulica Cyrankiewicza[47] na Zaciszu (od ul. Blokowej do Codziennej)[48]. Obecnie w tym miejscu jest ul. Czerwińska. Ulica Cyrankiewicza istniała w tym czasie również wKołobrzegu, pomiędzy ulicami Lenina (obecnie Sybiraków / Armii Krajowej) oraz Pstrowskiego (obecnie Unii Lubelskiej).
14 grudnia 2020 odbyła się premiera spektakluTeatru TV pt.Cena władzy w reżyseriiArkadiusza Biedrzyckiego, w którym rolę Józefa Cyrankiewicza zagrałRafał Królikowski.
Postać Józefa Cyrankiewicza pojawia się w filmieCzarny czwartek z 2011 roku w reżyseriiAntoniego Krauzego. Rolę tę grałPiotr Garlicki.
|
|
| Przewodniczący |
|
|---|---|
| Zastępcy przewodniczącego |
|
| Sekretarz |
|
| Członkowie |
|
| II Rzeczpospolita |
| ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Rząd RP na uchodźstwie (1939–1990) |
| ||||
| RP/Polska Rzeczpospolita Ludowa (1944–1989) |
| ||||
| III Rzeczpospolita (od 1989) |
| ||||
| PRL |
|
|---|---|
| III RP |
|
|
.svg)
| W dniu zaprzysiężenia |
|
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
|
| W dniu zaprzysiężenia |
|
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
|
| W dniu zaprzysiężenia |
|
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
|
| W dniu zaprzysiężenia |
|
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
|
| W dniu zaprzysiężenia |
|
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
|
| W dniu zaprzysiężenia |
|
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
|
.jpg)
| W dniu zaprzysiężenia |
|
|---|---|
| Późniejsi członkowie rządu |
|
