Ówczesna Polska była krajem niejednorodnym etnicznie (nieco ponad ⅔ ludności toPolacy), co stanowiło źródło problemów wewnętrznych. Największymi miastami (liczącymi ponad 200 tys. mieszkańców) byłyWarszawa (stolica Polski),Łódź,Lwów,Poznań,Kraków iWilno, jednak zdecydowana większość ludności (70–75%) mieszkała na terenach wiejskich.
Józef Piłsudski niezwłocznie po objęciu władzy cywilnej, tj. 16 listopada 1918 r., wystosował depesze do państwEntenty, informując je o powstaniu niepodległego państwa polskiego[19][20]. Natomiast jako pierwsze istnienie niepodległego państwa polskiego uznały 20 listopada 1918 r. Niemcy, jednak już 15 grudnia 1918 Polska zerwała z tym państwem stosunki dyplomatyczne[b][21][22]. Szersze uznanie niepodległości Polski na arenie międzynarodowej związane było z postawą Francji i Wielkiej Brytanii. Wkrótce porozejmie w Trewirze i zawieszeniu broni na froncie polsko-ukraińskim, uznały rząd Polski: Rada Najwyższa Mocarstw Sprzymierzonych (21 lutego 1919)[23], Francja (24 lutego) oraz Wielka Brytania (25 lutego)[24]. Japonia 22 marca 1919 i 27 marca tego samego roku niepodległość Polski uznałaStolica Apostolska[25].
Do Rzeszy bezpośrednio zostały wcielone: województwo pomorskie (Gdańsk-Prusy Zachodnie), śląskie, poznańskie (Kraj Warty), część łódzkiego zŁodzią,Suwalszczyzna, północna i zachodnia częśćMazowsza oraz zachodnie części województw krakowskiego i kieleckiego.
Z terytorium Rzeczypospolitej pomiędzy linią granicy niemiecko-sowieckiej z 28 września 1939 a określoną w dekrecie wschodnią granicą ziem polskich wcielonych bezpośrednio do Niemiec (określoną jako nowa wschodnia granica Rzeszy)Adolf Hitler utworzył odrębny twór administracyjny podporządkowany Rzeszy –Generalne Gubernatorstwo.
W wyniku umowy między Niemcami iSłowacją, w listopadzie 1939 r. włączono do niej 52 przygraniczne gminy[28] naSpiszu iOrawie.
Pozostałe terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na wschód od linii granicznej ustalonej na terytorium Polski w układzie pomiędzy III Rzeszą aZSRR zostało w październiku 1939anektowane przez ZSRR[29]. Formalną podstawą byłypseudoplebiscyty w postaci wyborów w 1939, a następnieaneksja w trybie uchwałyRady Najwyższej ZSRR. Jednocześnie Związek Radziecki przekazałWilno wraz z okręgiemLitwie, jednak w sierpniu 1940 r., po aneksjipaństw bałtyckich, również i ten obszar znalazł się w granicach ZSRR.
System władzy w II Rzeczypospolitej określany był do 1926 r. jakorepublikademokratyczna zwielopartyjnym systememparlamentarno-gabinetowym. Na skutek zamachu majowego Józefa Piłsudskiego w 1926 r. ustrój państwa uległ modyfikacji w trybie zmianykonstytucji marcowej (nowela sierpniowa) i faktycznego sposobu wykonywania władzy. Polska odrzuciła kierunek demokratyczny i zwróciła się w kierunku reżimuautorytarnego (od obozu politycznego sprawującego władzę zwanegosanacją), co ostatecznie przypieczętowane zostało przyjęciem w 1935 r.konstytucji kwietniowej, wprowadzającej system prezydencko-autokratyczny (współcześnie nazywanysuperprezydenckim lub prezydenckim wschodnim), wychodzący poza skalę tzw. konstytucyjnych systemów rządów właściwych dla ustroju demokratycznego[3]. Rządy sanacji charakteryzowały się krytyką tzw. partyjniactwa, przekonaniem o kryzysie demokracji, która nie sprawdziła się zdaniem jej działaczy w warunkach polskich, i o konieczności wprowadzenia rządów silnej ręki, dla których legitymacją będzie nie wola wyborców, ale przede wszystkim autorytet[30]. W tym czasie w Europie był to często spotykany sposób rządzenia. Wdwudziestoleciu międzywojennym rządy autorytarne poza Polską zaprowadzono na Węgrzech (1920), w Bułgarii (1923[31]−1926, 1934), Portugalii (1926), Litwie (1926), Rumunii, Albanii (1928), Jugosławii (1929), Hiszpanii (1923–1931, 1936), Austrii (1933), Estonii (1933), Łotwie (1934), Grecji (1935)[31] i Turcji (1923)[32]. Autorytaryzm głosił potrzebę silnej i hierarchicznie zorganizowanejwładzy wykonawczej, opartej na politycznym kulcie (autorytecie) przywódcy lub grupy przywódczej oraz konieczność bezwarunkowego podporządkowania się obywateli decyzjom organów państwowych. W porównaniu ztotalitarnymi ustrojami Włoch (od 1922, w pełni od 1926), Niemiec (od 1933) i ZSRR, system ten pozostawiał jednak duży margines swobód obywatelskich. W dyktaturach autorytarnych nie represjonowano szerokich grup społeczeństwa, a jedynie tych, którzy krytykowali poczynania władz lub prowadzili działalnośćopozycyjną[33].
Bohdan Piętka historię ustroju politycznego II Rzeczypospolitej po 1926 r. dzieli na trzy zróżnicowane co do stopnia autorytaryzmu okresy:
twardy autorytaryzm – od wyborów parlamentarnych w 1930 r. do uchwalenia konstytucji kwietniowej w 1935 r. W tym okresie miał miejsce m.in.proces brzeski, w którym za rzekome planowaniezamachu stanu skazano przywódców opozycji parlamentarnej, i powstałobóz w Berezie Kartuskiej;
preludium do totalitaryzmu – od uchwalenia konstytucji kwietniowej w 1935 r. do wybuchu II wojny światowej w 1939 r. W rezultacie zmanipulowanychwyborów parlamentarnych w 1935 r. jedynym stronnictwem politycznym zasiadającym w Sejmie i Senacie byli już tylko piłsudczycy, którzy w 1937 r. utworzyli monopartię o nazwieObóz Zjednoczenia Narodowego (przez przeciwników sanacji nazywany Ozonem). Nadal jednak istniały partie opozycyjne, chociaż straciły jakikolwiek wpływ na bieżące decyzje polityczne, oraz prasa opozycyjna, w pewnym tylko stopniu krępowana przezcenzurę[34].
14 listopada 1918 – rozwiązanie Rady Regencyjnej; w tym dniu też po raz pierwszy użyto oficjalnie określeniaRepublika Polska, co oznaczało zniesienie ustroju monarchistycznego w Polsce[35]
22 listopada 1918 – Józef Piłsudski obejmuje stanowisko Tymczasowego Naczelnika Państwa
28 listopada 1918 – kobiety w Polsce uzyskująprawa wyborcze dekretem Józefa Piłsudskiego.
dekret prezydenta RP Władysława Raczkiewicza o rozwiązaniuSejmu iSenatu
5 października 1939 – kapitulacjaSamodzielnej Grupy Operacyjnej Polesie (ostatniego związku operacyjnego na terytorium Polski), weszła w życie następnego dnia.
Mapa linii kolejowych PKP 1939Kurs złotego względemdolara w latach 1924–1939. Umocnienie się złotego było wynikiem odejścia USA odparytetu złota i dewaluacji dolara w 1933 r.Dług zewnętrzny Polski w latach 1924–1938Odsetek wielkiej własności prywatnej w stosunku do ogólnej powierzchni powiatów II Rzeczypospolitej w 1925 r.
Po zniszczeniach w czasie I wojny światowej Polska powstała z połączenia trzech zaborów, które przed wojną sprzedawały głównie do państw zaborczych. Nowe granice ograniczyły sprzedaż na stare rynki zbytu[37]. Dodatkowo w 1925 r. wybuchławojna celna z Niemcami, które były głównym partnerem handlowym.
Wielki kryzys w Polsce był znacznie głębszy i dłuższy wskutek zachowania wymienialności złotego na złoto (parytet złota), podczas gdy wiele krajów od niego odeszło izdewaluowało swoje waluty, co uczyniło polskie towary za granicą droższymi. Wedłughistorycznych danych GUS[38] w 1938 r. produkcja przemysłowa w Polsce była realnie o 19% większa niż w 1928 r., co było wzrostem nieco wyższym od średniego wzrostu w całej Europie (wzrost o 13%, nie licząc ZSRR) i znacznie wyższym od wzrostu w St. Zjednoczonych (spadek o 23%), gdzie po stałym rozwoju w latach 1933–1937 produkcja przemysłowa w 1938 ponownie załamała się. W 1938 produkcja przemysłowa na głowę mieszkańca była wciąż prawie 10% niższa niż w 1913[37].
Gdyby nie rozwój gospodarki w kraju w latach 1936–1939, który był, obok lat 1926–1929, najszybszy w całym okresie istnienia II RP, to przed wrześniem 1939 r. nie udałoby się osiągnąć globalnego poziomu produkcji przemysłu z 1913 r., ale i tak produkcja przemysłowa przypadająca na jednego mieszkańca była w 1938 r. o kilkanaście procent niższa niż na terenach polskich w 1913 r. Tymczasem wszędzie w Europie w okresie międzywojennym wskaźniki te były dużo wyższe. Zatem zacofanie, jeśli chodzi o uprzemysłowienie kraju, w latach 1918–1939 rosło[39].
Produkcja wytworzona w Polsce międzywojennej na mieszkańca wynosiła ok. 610 zł, podczas gdy np. w Rumunii równowartość 600 zł, a w krajach Europy Zachodniej przeciętnie 1800 zł (w USA 4500 zł)[41].
Przez całe lata 30. państwo zwiększało swój udział w gospodarce. Przejmowało zagrożone upadkiem przedsiębiorstwa oraz zakładało własne. Pod koniec II RP przedsiębiorstwa państwowe wytwarzały ponad 25% produkcji przemysłowej, a wiele kluczowych działów gospodarki było pod całkowitą kontrolą rządu[42]. System bankowy zdominowały cztery banki państwowe, które skupiły 42% ogółu wkładów klientów oraz opanowały 38% rynku kredytowego.
Etatyzm polega w Polsce na nadmiernej rozbudowie gospodarki państwowej oraz na wciskaniu się we wszystkie tryby życia gospodarczego interwencji państwa. (..) Wszystkie działy etatyzmu wyrażają się w niesłychanej ilości więzów, nakazów i zakazów.
Energetyka: w 1914 r. na ziemiach polskich istniało 150 elektrowni produkujących 800 mln kWh[44]. Według GUS w 1923 r.produkcja energii elektrycznej w II RP wyniosła 1511 mln kWh i do 1938 r. wzrosła do 3977 mln kWh. Zużycie energii na statystycznego Polaka wynosiło w 1937 r. 50 kWh (mieszkaniec Paryża zużywał w tym czasie ponad 500 kWh, przeciętny Szwajcar – 700 kWh, a mieszkaniec amerykańskich miast nawet 1000 kWh na rok). Pod koniec 1938 r. prąd docierał do 3% wsi i 2% gospodarstw wiejskich[45].
Wydobycie ropy naftowej: w latach 1922–1938 produkcja ropy spadła z 705 tys. ton do 507 tys. ton ropy rocznie[46].
Motoryzacja: w latach 1926–1931liczba samochodów w II RP wzrosła 4-krotnie[47]. W okresiewielkiego kryzysu spadła o około 30%, a w następnych latach wróciła do poziomu z początku lat 30.[48]Liczba samochodów przypadająca na 1000 mieszkańców[49] w Polsce nie tylko pozostawała bardzo niska przez okres lat 30. na tle państw wysoko rozwiniętych, ale dystans do nich nawet się powiększył. Dla porównania w 1938 r. w Polsce przypadał 1 samochód na 1000 mieszkańców, w Japonii – 2,5, w Brazylii – 3,7, we Włoszech – 10, w Niemczech i Austrii – 25,1, w Wlk. Brytanii – 51,1, a w Stanach Zjednoczonych aż 228,8.
Rolnictwo: występując w Sejmie w 1935 r., wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski stwierdził: „Nasza struktura gospodarcza jest wyjątkowo niekorzystna (...). Wieś polska w XX w. powróciła prawie do gospodarki naturalnej. Szereg potrzeb wsi zaspakaja się w sposób anormalny i niezwykle prymitywny, zapałki dzieli się na części, wraca się do łuczywa, a transport pieszy i kołowy nawet na znaczne odległości przyszedł ponownie – po przerwie od końca XIX w. – do znaczenia[50]”.
W Polsce zachodniej domy murowane stanowiły 70% budynków, w Polsce centralnej – 11%, a we wschodniej – 1.4%[51].
Na przełomie 1918/1919 r. doszło w kraju do tzw.buntu fornali. W wyniku wypraw pacyfikacyjnych wojska i policji zginęło kilkudziesięciu robotników rolnych, setki aresztowano. Często wykonywano karę batożenia jak w czasach pańszczyzny[52].
W latach 30. ludność chłopska stanowiła ok. 71% ludności kraju.
Średnia długość życia na wsi wynosiła 47 lat i była o ponad 10 lat niższa niż w Europie Zachodniej[53].
W 1931 r. w Polsce 23,4% gospodarstw rolnych miało powierzchnię poniżej 2 ha, 35,5% powierzchnię od 2 do 5 ha. Z 2 ha nie można było wyżyć bez dodatkowych dochodów. Gospodarstwa od 2 do 5 ha zapewniały egzystencję na granicy głodu[54].
W wyniku „wielkiego kryzysu” głód stał się powszechnym, okresowym zjawiskiem na wsi. Ceny pszenicy w 1934 r. wynosiły zaledwie 34% ceny z 1928 r. W 1937 r. koniunktura się poprawiła, ale chłopi tego nie odczuli, albowiem wzrosły jednocześnie podatki. Zadłużenie gospodarstw chłopskich pod koniec lat 30. wynosiło 4,3 mld złotych gdy wartość rocznej sprzedanej produkcji tylko 1,5 mld złotych[55].
Rezerwę użytków rolnych możliwych do rozparcelowania oceniano w 1938 r. na 4,6 mln ha, a liczbę ludności bezrolnej zamieszkującej na wsi na 5,5 mln ludzi. Ziemi było w Polsce zbyt mało, by jedynie drogą reformy rolnej „rozładować” przeludnienie na wsi[56].
W 1939 r. zelektryfikowanych wsi w Polsce było 3%[57].
W dniach 16–25 sierpnia 1937 chłopi pod przewodnictwem Stronnictwa Ludowego zorganizowali w Polsce strajk. Był to największy w Polsce protest chłopski, w którym wzięło udział kilka milionów chłopów. Strajk spotkał się z brutalną reakcją władz. Zginęły 44 osoby, ponad 5 tys. było aresztowanych, a 617 skazano i osadzono w więzieniach[58].
Z odezwy Stronnictwa Ludowego proklamującej strajk chłopski, Warszawa 14 sierpnia 1937:
Strajk (...) jest manifestem za koniecznością likwidacji systemu sanacyjnego w Polsce i przywróceniem obywatelowi praw mu przynależnych. (...) Żądamy ustroju demokratycznego dla Polski i nowych uczciwych wyborów[59]
W lutym 1938 r. Stronnictwo ludowe zapowiedziało kolejny protest chłopski. Rząd sanacyjny zareagował pacyfikacją zagrożonych powiatów województwa krakowskiego i lwowskiego. Pacyfikacja polegała na dewastacji gospodarstw działaczy ludowych – łamaniu mebli w ich domach i wysypywaniu ziarna. W niektórych przypadkach policja posuwała się do łamania nóg koniom i bydłu uderzeniami kolb i drągów[57].
„Cukier na wsi nie istnieje. Większość dzieci nie widziała go nawet nigdy, chyba w formie cukierków na odpustach. Sól używa się obecnie szarą, nieraz nawet czerwoną bydlęcą. Na wiosnę w okresie przednówka z braku gotówki nawet na te najgorsze gatunki stosuje się, kilkakrotnie gotując ziemniaki w tej samej osolonej wodzie”[57]
W pierwszym roku akademickim niepodległej Polski (1918/19) działało na jej terenie 7uczelni. Ich liczba rosła dzięki zakładaniu nowych placówek państwowych i prywatnych, osiągając poziom 24 w roku akademickim 1932/33 oraz 32 w roku 1937/38. Polscy studenci (w sumie 49,3 tys., z czego 28% to kobiety) koncentrowali się głównie wWarszawie (42%), drugim pod względem wielkości ośrodkiem akademickim byłLwów (19%), a następnieKraków (15,6%) iWilno (7,2%). Najpopularniejszym kierunkiem studiów byłoprawo (ponad 20% ogółu studentów)[60].
W 1928 r. tekę ministra oświaty objął Kazimierz Świtalski, który rozpoczął działalność od dokonania w resorcie czystki personalnej. Naczelnym kryterium przy doborze kadry była lojalność wobec rządu. Po przewrocie majowym sanacja rzuciła hasło prowadzenia „wychowania państwowego”. Nowym ideałem wychowawczym miał być model obywatela – państwowca, opierający się na syntezie postawy bojownika i pracownika. Cechami tego wzorca miały być: dzielność życiowa, silna wola, potężna energia, zdolność do czynu i pracy, wytrwałość, honor oraz lojalność i ofiarność w stosunku do państwa. Czynniki oficjalne otwarcie wskazywały, że nauczyciel musi służyć nie tylko państwu, ale i grupie rządzącej[61].
Pod koniec lat 30. w związku z kryzysem światowym, nastąpiła gwałtowna zapaść szkolnictwa. W roku szkolnym 1931/32 brakowało miejsc w szkołach dla ok. 300 tys. dzieci. Przeciętna liczba uczniów na jednego nauczyciela wyniosła 58,3. 70% szkół w Polsce to były szkoły 1- i 2-klasowe, niedające możliwości kontynuowania nauki na poziomie średnim. Szkół 7-klasowych było ok. 10%. Najgorsza sytuacja była na wsi, gdzie tylko 14% szkół miało więcej niż 3 klasy. Do matury podchodziło niespełna połowa uczniów, którzy rozpoczęli naukę w gimnazjum. Pozostali porzucali szkołę, nie mogąc sprostać stawianym wymaganiom[62].
Mimo bezrobocia wśród nauczycieli z powodów budżetowych brakowało etatów dla zwiększenia liczby kadry nauczycielskiej. 25% dzieci uzyskiwało niezadowalające wyniki w nauce, co w zestawieniu z niezbyt wygórowanymi wymaganiami świadczyło raczej o niskim poziomie nauczania na tym poziomie szkolnictwa. Do VII klasy docierało tylko ok. 52% uczniów zaczynających od I klasy, a do VIII zaledwie 46%[63].
W drugiej połowie lat 30. system szkolny wyglądał w ten sposób, że szkoła podstawowa liczyła 6 klas. Dodatkową siódmą klasę musieli skończyć ci, którzy nie chcieli dalej kontynuować nauki. Kontynuujący naukę mieli przed sobą 4 lata gimnazjum i dwa lata liceum. Przy czym wtedy rodzice musieli zapłacić 200 zł rocznie czesnego (pensja doświadczonego policjanta czy oficera w stopniu porucznika wynosiła ok. 300 zł miesięcznie). W efekcie do szkoły średniej trafiała młodzież z zamożnych domów. Maturę w 30-milionowym kraju zdawało ok. 30 tys.abiturientów[64].
W latach 1937/38 – zaledwie ok. 84 tys. dzieci objętych było opieką w przedszkolach[65].
Mapa rozmieszczenia ludności polskiejEugeniusza Romera 1921, wykorzystana przez delegację Polski na konferencji paryskiejLudność Polski według kryterium języka ojczystego 1931. Oficjalna mapaGłównego Urzędu Statystycznego, 1931
Polska w okresie międzywojennym była krajem wielonarodowościowym, w którym Polacy stanowili od 64 do 69,2% populacji. Na większości obszaru wiejskiegoKresów Wschodnich, Polacy stanowili mniejszość (na rzecz Ukraińców lub Białorusinów), natomiast większość w dużych miastach[66]. Polacy przeważali m.in. na Wileńszczyźnie i w ówczesnymwojewództwie lwowskim. Na zachodzie przeważali w niektórych okolicachNiemcy. W wielu miejscowościach dominowałaludność żydowska. Elitom politycznym młodego państwa polskiego, nieprzygotowanym do rządzenia wielonarodowym społeczeństwem, trudno było zaakceptować mniejszości narodowe jako pełnoprawnych obywateli państwa. Niejednokrotnie też przedstawiciele mniejszości narodowych stawali się obiektem ataków zmasowanej propagandy środowisknacjonalistycznych[67]. Wybrano zatem wariantwzmacniania polskości metodami administracyjnymi. Efekty okazały się jednak odwrotne od zamierzonych. Polityka narodowościowa realizowana w dwudziestoleciu międzywojennym przyniosła fatalne skutki dla państwa polskiego we wrześniu 1939 r. Znaczna część obywateli polskich niepolskiej narodowości, oczekując jakichkolwiek zmian na lepsze, gotowa była przyjmować okupantów Polski jako wyzwolicieli spod polskiego panowania, z nadzieją na wywalczenie szerszego zakresu swobód narodowych i poprawę warunków ekonomicznych[68].
W lecie 1930 r.Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów przeprowadziła na terenach zamieszkałych przez ludność ukraińską akcję terrorystyczną polegającą przede wszystkim na masowych podpaleniach. W odpowiedzi rząd polski we wrześniu tego roku rozpoczął akcję pacyfikacyjną na tych terenach. Objęła ona łącznie 493 wsie. Do wsi wkraczały oddziały policji wspieranej przez wojsko i przeprowadzały brutalne rewizje domostw w wyniku których dochodziło do niszczenia mienia i licznych pobić. W ich wyniku zginęło od siedmiu do 35 osób. Wobec tych metod polskiej władzy dotąd obojętni wobec kwestii politycznych ukraińscy chłopi zaczęli popierać OUN[80].
Na mocypokoju ryskiego, tereny obecnej Białorusi podzielone zostały między Polskę aRFSRR. Bolszewicy utworzylimarionetkowąBiałoruską SRR. Ze strony polskiej większość negocjatorów była pod wpływem koncepcjiendeckich, które przeczyły wizjom tworzenia federacji na obszarze byłegoWielkiego Księstwa Litewskiego. Rzeczpospolita objęła w przybliżeniu tereny na zachód od granicy II rozbioru (z niewielką korektą na korzyść Polski w postaci Pińska iNieświeża), na których utworzono województwabiałostockie,nowogródzkie,poleskie orazwileńskie. Granicę polsko-sowiecką przeprowadzono 30–60 km na zachód i północny zachód oMińska, zajętego w ostatnich dniachwojny polsko-bolszewickiej ponownie[81] przezWojsko Polskie, które po zawarciu rozejmu było zmuszone wycofać się z miasta. Do większych miast tego obszaru (skądinąd bardzo słabo zurbanizowanego) zalicza sięGrodno i Brześć.
Według wyników spisu powszechnego z 1931 r. 990 tys. obywateli II RP podało język białoruski jako ojczysty, a na Polesiu 700 tys. – język „tutejszy”. Wśród ludności białoruskiej w II RP 77,6 procent stanowili analfabeci. Do inteligencji zaliczało się 0,17 procent ludności[82].
Powszechnie stosowaną przez włościan białoruskich formą walki z „polskim porządkiem” było wywoływanie pożarów. Ich pastwą padło wiele wsi, miasteczek, obiektów przemysłowych. Z raportów MSW jeszcze z przełomu 1925/1926 r. wynika, że władze polskie nie były w stanie skutecznie przeciwdziałać aktom dywersyjnym[83].
Białoruska Włościańsko–Robotnicza „Hromada” była pierwszą partią polityczną, której program rozpowszechnił się wśród białoruskich chłopów i robotników. Poza postulatem zjednoczenia wszystkich ziem białoruskich w jedną republikę nacisk programowy położono głównie na aspekty społeczne: konieczność reformy rolnej bez odszkodowań, zniesienie osadnictwa wojskowego, melioracji błot czy możność używania języka białoruskiego w urzędach. Liczyła sobie ona ok. 100 tys. członków. „Hromada” nie była przybudówką Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi, lecz istniały ścisłe kontakty między działaczami obu partii. W 1927 r. „Hromada” została zdelegalizowana przez władze sanacyjne. Po tym fakcie założone zostało ugrupowanie „Zmahańnie za Interesy Włościan i Robotników”, które skupiło w swych szeregach większość byłych członków „Hromady” i prezentujące podobny program. W 1928 r. wzięło udział w wyborach, tworząc następnie w Sejmie klub poselski. Partię tę władze sanacyjne rozwiązały w 1930 r. Wielu jej członków przeszło w szeregi nielegalnej Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi wchodzącej w skład ogólnopolskiej KPP. KPZB była organizacją odnoszącą na Białostocczyźnie największe sukcesy. W Polsce międzywojennej odbyło się wiele procesów politycznych, w których oskarżonymi byli członkowie tej partii. Do tych, które znalazły największy oddźwięk społeczny, należał tzw. „proces 133” przeprowadzony w 1928 r. KPZB próbowała brać udział w wyborach samorządowych, ale jej listy były unieważniane przez władze, a aktywni działacze aresztowani.
Władze polskie starały się nie dopuścić również do rozszerzenia białoruskiego ruchu spółdzielczego, również dopatrując się w nim formy wpływów komunistycznych. W rezultacie obostrzeń stwarzanych przez władze w 1939 r. istniały tylko trzy spółdzielnie białoruskie. Władze sanacyjne zlikwidowały w 1937 r. Towarzystwo Szkoły Białoruskiej – największą organizację samorządową ludności białoruskiej, oskarżając ją o „infiltrację komunistyczną”. Stopniowo likwidowano w II RP szkolnictwo białoruskie. O ile w roku szkolnym 1918/1919 istniało 346 szkół białoruskich, to w 1937 r. zostało ich tylko 5 szkół powszechnych białorusko–polskich, 44 szkoły w których wykładano białoruski jako jeden z przedmiotów i jedno gimnazjum białoruskie[84]. W końcu lat 30. władze sanacyjne rozwiązały bądź zawiesiły działalność wielu organizacji białoruskich w tym najważniejszych: Białoruskiego Instytutu Gospodarki i Kultury (styczeń 1937 r.), Białoruskiego Komitetu Narodowego (styczeń 1938 r.) i sparaliżowały działalność Białoruskiego Zjednoczenia Ludowego, zamykając pismo „Biełaruskaja Krynica”. Powodem było zawarcie w statutach tych organizacji postulatu zjednoczenia narodu białoruskiego[85].
Dużym echem wśród prawosławnych w większości Białorusinów odbiła się akcja podjęta z inspiracji wojskowych władz sanacyjnych zakładająca zburzenie latem 1938 r. 127 „zbędnych” prawosławnych obiektów sakralnych (w szczególności na terenieChełmszczyzny).
W 1939 r. wojewoda białostocki w następujący sposób oceniał wyniki polityki polonizacyjnej wobec Białorusinów: „Element polski nie potrafił dotychczas nie tylko porwać za sobą, ale nawet związać wsi białoruskiej przez wciągnięcie jej do wspólnych organizacji społecznych, politycznych czy gospodarczych. Żądaliśmy jedynie, aby mniejszość ta myślała po polsku, nic w zamian nie dając (…). Chcąc ten proces przyspieszyć, musimy wieś białoruską podbić kulturalnie”, a dowódca Okręgu Korpusu nr IX gen. Jarnuszkiewicz stwierdził: „Nie wystarczy to, że ktoś uważa się za Polaka, a pozostaje prawosławny. Na kresach synonim polskości to katolicyzm.”[57].
Przed wybuchem wojny nastawienie ludności białoruskiej tak opisywało pismo „Biełaruskij Front”: „Ludność białoruska oczekuje jakichkolwiek zmian (…) filozofią mas chłopskich jest: nic nie mówić, nic nie wiedzieć, nic nie robić. Głodni, obdarci, niepiśmienni chłopi nie są zainteresowani żadnymi działaniami politycznymi ani społecznymi. Pójdą z entuzjazmem za każdym, kto obieca im chleb i więcej ziemi, by produkować chleb.”[86].
Po 1918 r. część ludności oficjalnie wyznania prawosławnego będąca wcześniej unitami, którym wiarę prawosławną narzuciły władze zaborcze siłą, z powrotem przeszła na katolicyzm. Wiązało się to z samorzutną akcją przejmowania cerkwi prawosławnych (wcześniej niekiedy będących świątyniami unickimi). Na tym tle dochodziło do konfliktów z pozostałościami ludności wyznania prawosławnego, głównie Ukraińcami, zamieszkującymi głównie południową część Chełmszczyzny. Akcję spontanicznego przejmowania cerkwi zakończył (z powodu obaw o narastające nastroje konfrontacyjne) rząd w 1924 r. uchwałą zakazującą przejmowania cerkwi do czasu uregulowania prawnego kwestii.
W 1929 r. wojewoda lubelski rozpoczął akcję wyburzania „zbędnych” cerkwi na terenach gdzie nie zamieszkiwali już prawosławni. Zniszczono 29 cerkwi. Akcję wstrzymano na skutek protestów ludności prawosławnej.
W 1937 r. rozpoczęto na szeroką skalę zakrojoną akcję polonizacji i katolicyzacji Chełmszczyzny gdzie w dużym procencie zamieszkiwała ludność ukraińska wyznania prawosławnego. Wydano m.in. zakaz nauczania języka ukraińskiego na Chełmszczyźnie i Podlasiu, nauka religii prawosławnej, a nawet kazania miały się odbywać w języku polskim. Masowo, pod przymusem wojskowym i policyjnym, nakazywano ludności prawosławnej deklarować przejście na katolicyzm. Dowództwo Korpusu Okręgu II Wojska Polskiego w Lublinie rozpoczęło jednocześnie w 1938 r. akcję wyburzania, często zabytkowych, cerkwi na obszarze Lubelszczyzny. Miejscowe władze inspirowały manifestacje miejscowych katolików, którzy podejmowali uchwały domagające się zamknięcia i wyburzenia cerkwi jako ośrodków dywersji ukraińskiej. Rozbiórkę cerkwi przeprowadzała administracja gminna na polecenie starostów za pomocą miejscowej młodzieży, głównie z oddziałów strażackich, więźniów lub wynajętych brygad. Często cerkwie były niszczone wraz z ich wyposażeniem liturgicznym. W rezultacie na Lubelszczyźnie zniszczono 91 cerkwi (pozostało 49), 10 kaplic i 26 domów modlitwy. Akcja spowodowała wzrost nastrojów antypolskich i antypaństwowych u ludności ukraińskiej[87].
Stanisław Cat-Mackiewicz tak komentował tę akcję: „Burzenie świątyń prawosławnych to jeszcze jeden dowód, że rządzą nami ludzie nie dorośli do rządzenia(…).”[57]. 30 marca 1938, rada miejska w Białymstoku podjęła uchwałę o zburzeniu niedokończonej cerkwi na placu Wolności – przeciwko głosowali radni „Bundu” i PPS[88].
Niepodległość w stosunkach polsko-żydowskich rozpoczęła się odpogromu antyżydowskiego w Kielcach, do którego doszło 11 listopada 1918. W jego wyniku zginęły 4 osoby, a 250 zostało rannych[89]. Rabowano żydowskie sklepy i mieszkania prywatne. Najwięcej ofiar było, gdy tłum wtargnął do Teatru Polskiego i zaczął linczować zgromadzonych tam członków organizacji syjonistycznej, którzy obradowali nad odezwą wyrażającą radość z odzyskania przez Polskę niepodległości. Porządek w mieście przywrócił dopiero oddział wojskowy gen. Wacława Iwaszkiewicza[90].
Podczas wojny polsko-bolszewickiej w armii polskiej szerzyły się nastrojeantysemickie (Żydów oskarżano o popieranie Armii Czerwonej). Wojskowe władze polskie zarządziły utworzenieobozu w Jabłonnie, w którym internowano około tysiąca żołnierzy i oficerów żydowskiego pochodzenia (decyzja o jego utworzeniu została wydana 16 sierpnia 1920, obóz działał do 9 września 1920; jego powstanie wywołało skandal międzynarodowy, z którego minister spraw wojskowych gen. Sosnkowski musiał tłumaczyć się przed Sejmem i opinią publiczną)[m][91][92]. Wydano również rozkaz aresztowania we wszystkich wojskowych Okręgach Generalnych ok. 1000 wojskowych, wśród których większość stanowili Żydzi. Wielu oficerów wyznania mojżeszowego, zasłużonych w walce o niepodległość zostało usuniętych z wojska. Żydowską młodzież akademicką z oddziałów ochotniczych skierowano do kompanii karnych[93].
Żydowscy bokserzyMakabi Warszawa, fragment wystawy plenerowej „Sport Żydowski w przedwojennej Warszawie” prezentowanej na przełomie 2012/13 przy ul. Twardej 6 w Warszawie.
Również po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej żołnierze pochodzenia żydowskiego traktowani byli jako żołnierze drugiej kategorii lub wręcz z góry byli podejrzewani o nielojalność wobec państwa polskiego. W odpowiedziach na interpelacje poselskie gen. Sosnkowski stwierdzał, że „Żydzi nie nadają się do poważniejszej pracy niż pisanie na maszynie”. W związku z uchwałą Sejmu z 17 czerwca 1919 r., według której oficerami mogli być tylko obywatele polscy narodowości polskiej, degradowano oficerów pochodzenia żydowskiego nawet awansowanych już w Polsce niepodległej[94]. W lipcu 1920 r. Wojsko Polskie zwolniło ze służby w wojskowych szpitalach lekarzy i pielęgniarki pochodzenia żydowskiego[95]. 23 marca 1923 Sztab Generalny wydał tajny rozkaz usunięcia wszystkich Żydów z wojskowych zakładów graficznych[96]. W drugiej połowie lat 20. w Wojsku Polskim służyło 87 oficerów pochodzenia żydowskiego, co stanowiło 0,5 procenta całego korpusu oficerskiego. Od końca lat 20. natomiast osób pochodzenia żydowskiego nie rekrutowano do lotnictwa, marynarki, łączności i broni pancernej oraz Korpusu Ochrony Pogranicza[97].
Na początku lat 20. dochodziło na kolei do licznych ekscesów antysemickich pod postacią bicia i rabowania żydowskich pasażerów. Żydzi obawiali się w szczególności dworca kolejowego w Bydgoszczy[98].
W 1922 r. na uczelniach odbyły się wiece poprzedzone memoriałem skierowane do senatów szkół wyższych w celu wprowadzenianumerus clausus. W 1923 r. nastąpiła próba wprowadzenia tych zmian, w czym przeszkodził zamach majowy w 1926 r. i dążenia nowego rządu do zawarcia porozumienia z mniejszościami narodowymi. W 1931 r. Sejm uchwalił ustawęO uchyleniu przepisów wyjątkowych związanych z pochodzeniem, narodowością, rasą lub religią obywateli Rzeczypospolitej. W latach 30. XX w. zdarzały się przypadki stosowania w praktycenumerus clausus. Natomiast mimo postulatównumerus nullus nie zostało wprowadzone[99][100].
W listopadzie 1932 r. doszło we Lwowie do gwałtownych zamieszek antyżydowskich. Poszkodowanych zostało kilkaset osób[101]. W grudniu 1935 r., jako pierwsze w kraju, władze Politechniki Lwowskiej wprowadziły na wydziałach inżynierii i mechanicznym tzw.getto ławkowe, czyli oddzielne miejsce siedzenia dla studentów chrześcijan i Żydów[102].
Wydałem zarządzenie w sprawie podziału w audytorium miejsc na trzy kategorie: na parzyste przeznaczone dla studentów Polaków, na nieparzyste dla studentów Żydów oraz na nienumerowane, które może zajmować każdy bez wyjątku student. Celem (...) było zapobieżenie dotychczasowym niepokojom, wypływającym z niemal powszechnego pragnienia studentów Polaków do siedzenie oddzielnie od studentów Żydów, którzy dobrowolnie na to nie chcieli się zgodzić
Włodzimierz Antoniewicz – rektor Uniwersytetu Warszawskiego w sprawozdaniu za rok 1937/38[103]
W drugiej połowie lat 30. w Zamościu rozpoczęła się akcja antyżydowska. Kierował nią gen.Bruno Olbrycht – dowódca 3 Dywizji Piechoty Legionów i prezes Towarzystwa Rozwoju Ziem Wschodnich. Do akcji wciągnięto całe wojsko i znaczną część społeczności cywilnej miasta. Wojskowym rozkazem ogłoszono bojkot sklepów żydowskich. Młodzież gimnazjalna organizowała pikiety przed sklepami żydowskimi, nie dopuszczając do nich klientów. Generał w związku ze swą walką z mniejszością żydowską oraz patronatem nad miejscowych harcerstwem zyskał dużą popularność w mieście i otrzymał honorowe obywatelstwo Zamościa[104].
W pierwszej połowie 1936 r. doszło do ekscesów,pogromu, o podłożu antysemickim w Mińsku Mazowieckim[105][106].
W maju 1937 r. w Brześciu nad Bugiem doszło dorozruchów antyżydowskich, w których zginęło trzech Żydów, a ponad pięćdziesięciu zostało rannych. Dzielnica żydowska została zdemolowana. Starosta i policja pozostali bierni. Również wojsko, mimo obecności w mieście, nie interweniowało. W rezultacie zamieszki trwały 16 godzin[107].
19 czerwca 1937 w CzęstochowieObóz Zjednoczenia Narodowego ogłosił deklarację antyżydowską w wyniku czego przez trzy dni polscy nacjonaliści atakowali ludność żydowską. Skutkiem tego było zniszczenie mienia 206 rodzin żydowskich od sklepów po mieszkania z własnością prywatną. 20 Żydów zostało rannych. Pogrom rozprzestrzenił się w następnych tygodniach na miejscowości znajdujące się w okolicach Częstochowy[108].
W Polsce istniały wówczas: 1 miasto milionowe (Warszawa), 1 miasto o ludności powyżej 500 tys. (Łódź), 9 miast o ludności 100–500 tys., 12 miast o ludności 50–100 tys., 46 miast o ludności 20–50 tys. i 83 miasta o ludności 10–20 tys.[109]
↑17 września 1939 roku władze RP opuściły kraj i znajdowały się na uchodźstwie – do 30 września legalne władze Polski przebywały na terytoriumRumunii, od 30 września do grudnia 1939 siedzibą polskich władz na uchodźstwie byłParyż, następnie do czerwca 1940 r.Angers (Francja), a późniejLondyn.
↑Pod naciskiem Francji oraz pod wpływem antyniemieckich demonstracji.
↑Brzeg Mierzei Helskiej stanowił 74 km, brzeg morza otwartego 24 km, a brzeg Zatoki Puckiej 49 km.
↑Od 14 listopada Józef Piłsudski zastępowałRadę Regencyjną, pełniąc funkcję Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego. Wprowadzający funkcję Tymczasowego Naczelnika Państwa dekret Józefa Piłsudskiego o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej (Dz.U. z 1918 r. nr 17, poz. 40) został wydany 22 listopada 1918 r., zaś ogłoszony w Dzienniku Praw Państwa Polskiego – 29 listopada.
↑Pełnił obowiązki prezydenta RP jako marszałek Sejmu po śmierci Gabriela Narutowicza.
↑Pełnił obowiązki prezydenta RP jako marszałek Sejmu po ustąpieniu Stanisława Wojciechowskiego.
↑Desygnowany przez Sejm, nie rozpoczął misji formowania gabinetu, w obliczu sprzeciwu naczelnika państwa.
↑„Metoda, użyta przy badaniu stosunków językowych wśród mniejszości słowiańskich wMałopolsce Wschodniej, była zupełnie inną, inną też będzie dokładność wyników językowych w tej dzielnicy, oczywiście, jeżeli chodzi o ustalenie podziału tych mniejszości na poszczególne grupy, nie zaś o odgraniczenie ich od ludności polskiej. Tutaj, z powodu protestów ludnościstaroruskiej, odżegnywującej się od nazwy języka „ukraińskiego”, której narzucenie, jako jedynie obowiązującej, mogłoby wpłynąć ujemnie na przebieg akcji spisowej, a więcwyłącznie ze względów technicznych, nie zaś zasadniczych, wprowadzono równolegle oba określenia: „język ukraiński” i „język ruski”, dając jednocześnie obu odłamom ludności możność określenia języka ojczystego nazwą dowolnie wybraną. Uzyskane w obu rubrykach liczby nie zostaną jednak ogłoszone oddzielnie, lecz będą złączone w jedną wspólną pozycję spisową języka ojczystego ukraińskiego (ruskiego), tak jak to zostało dokonane w dopiero co przytoczonem oszacowaniu. Stanie się to dlatego, „żeoba wyrazy zostały użyte na oznaczenie jednej i tej samej grupy etnicznej i że za zasadnicze określenie języka tej grupy jest uważane określenie – „ukraiński” (patrz wywiad z dr. Buławskim – „Sprawy Narodowościowe” Nr. 1/1932, s. 6). W ten sposób nastawienie ideologiczne spisu 1931 r. w stosunku do mniejszości słowiańskich w Małopolsce, pomimo uzasadnionej względami natury technicznej różnicy terminologji, zasadniczo nie różni się od nastawienia spisu 1921 oraz wszystkich przedwojennych spisów austrjackich, które, tak jak i spis 1931 r., wychodziły z założenia nierozróżniania podziału tych mniejszości, a mianowicie: podziału językowego w spisach austrjackich, narodowościowego zaś w spisie 1921 r. (…)Zresztą stwierdzenie istnienia w Małopolsce nieistniejącej ani na Ziemiach Wschodnich ani nigdzie poza granicami Rzeczypospolitej odrębnej narodowości lub języka „ruskiego”, czwartego z kolei w Słowiańszczyźnie Wschodniej obok białoruskiego, ukraińskiego i rosyjskiego, nie mogłoby być obecnie naukowo uzasadnione.” Alfons Krysiński,Ludność polska i mniejszości w świetle spisów 1921 i 1931, Warszawa 1933,Instytut Badań Spraw Narodowościowych, BibliotekaSpraw Narodowościowych nr 11, s. 44–46.
↑„Naród nie jest społecznością homogeniczną, stąd teżw przypadku ukraińskiego etnosu zamieszkującego terytorium II Rzeczypospolitej możemy wyróżnić następujące grupy prezentujące różny stopień świadomości i samoidentyfikacji: 1. Ukraińcy świadomi swej odrębności narodowej, kultywujący swą odrębność i manifestujący ją na zewnątrz; 2. Ukraińcy o ugruntowanej świadomości narodowej, ograniczający ją jednak do sfery rodzinnej i konfesyjnej; 3. Ukraińcy o niewykształconej świadomości narodowej, zachowujący poczucie odrębności na poziomie etnicznym oraz utrzymujący więź ze swym wyznaniem, słabo znający język literacki, ale modlący się porusku (Rusini)”';Robert Potocki,Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach 1930–1939, Lublin 2003, wyd.Instytut Europy Środkowo-Wschodniej,ISBN 83-917615-4-1, s. 45.
↑„Liczebność Rusinów, których – poza przywódcami, określającymi się coraz wyraźniej jako Rosjanie, czego dowodzili przez przyjmowanie języka rosyjskiego – uznać należy za zbiorowość etniczną, była znikoma. Na podstawie statystyk wyborczych oraz liczby członków instytucji i stowarzyszeń kulturalnych (Towarzystwo im. Michaiła Kaczkowskiego) oraz gospodarczych (Rewizyjny Związek Ruskich Spółdzielni, Ruskij Rolniczyj Sojuz) pozostających pod wpływami „staroruskimi” można ją szacować na 4 do 8% ogółu populacji ukraińskiej”.Grzegorz HryciukPrzemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, Wyd. Adam Marszałek,ISBN 83-7441-121-X, s. 104. „A. Krysiński szacował rzeczywistą liczebność grupy uważającej się za „Rusinów” na 250 tys.”,Andrzej Chojnowski,Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921–1939, Wrocław 1979, Wyd.Zakład Narodowy im Ossolińskich,ISBN 83-04-00017-2, s 9. przypis 14.
↑Jako inicjatora powstania obozu internowania w Jabłonnie wskazuje się generałaFranciszka Latinika. Sosnkowski miał tylko zatwierdzić jego decyzję, ulegając naciskomendecji. Zob.Jolanta Załęczny. Wydarzenia wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku na terenie ówczesnego powiatu warszawskiego. „Niepodległość i Pamięć”, s. 27–28. Warszawa: Muzeum Niepodległości w Warszawie.
↑ab„Gros państw, które konwencjonalnie wkłada się w ramysystemu prezydenckiego bądź co najmniej półprezydenckiego, w rzeczywistości nie spełnia założeń ani jednego, ani drugiego systemu i w praktyce wychodzi poza skalę tzw. konstytucyjnych systemów rządów właściwych dla ustroju demokratycznego. Dla tego rodzaju państw (których sporo jest wAfryce,Ameryce Łacińskiej albo na obszarach byłegoZSRR) przyjęło się określenie ustrojów neoprezydenckich (określanych również mianem neoprezydencjalizmów) bądź hiperprezydenckich (hiperprezydencjalizmów), ewentualnie ustrojów superprezydenckich. Ich wspólnym mianownikiem jest daleko idąca ekspozycja stanowiska ustrojowego prezydenta (głowy państwa), co stanowi asumpt do porównywania ich z klasycznym systemem prezydenckim lub półprezydenckim, przy jednoczesnym ignorowaniu lub tylko niekonsekwentnym przestrzeganiu innych założeń właściwych dla demokratycznych rozwiązań (w tym zwłaszcza formalnej zasady podziału władz oraz materialnej zasady pluralizmu politycznego). W efekcie, systemy tego rodzaju nie spełniają cech systemów demokratycznych i dlatego nie powinno się ich w ogóle uwzględniać, jeśli mówi się o właściwym systemie prezydenckim i innych rozwiązaniach zbliżonych do niego (nawet jeśli formalnie, np. w konstytucjach, systemy te definiowane są jako np. prezydenckie, czego dowodzi casusKazachstanu wprost określonego w konstytucji jako ustrój prezydencki)”.Jarosław Szymanek. Legislatywa i egzekutywa w prezydenckich i półprezydenckich systemach rządów. „Przegląd Sejmowy”. nr 1(38), s. 104, 2017.
↑„Jaki system rządów wprowadzałakonstytucja kwietniowa? Chyba należy przyjąć, że niekiedy spotykane określanie go jako zracjonalizowanyparlamentarno-gabinetowy (formuła pół-prezydencka, czy prezydencko-parlamentarna), nie oddaje jednak istoty systemu opartego na omnipotencji głowy państwa. System parlamentarno-gabinetowy, nawet w postaci bardzo zmodyfikowanej poprzez silne wzmocnienie pozycji ustrojowej głowy państwa, zakłada jednak jakąś formę partnerstwa pomiędzy legislatywą a egzekutywą, a przede wszystkim nie podporządkowuje jednoznacznie jednej z nich drugiej. W przypadku konstytucji kwietniowej o jakimkolwiek partnerstwie mowy być nie może. Świadczą o tym zarówno zasady naczelne, jak i przepisy szczegółowe. W takiej sytuacji najbardziej sensownym wydaje się nazwanie systemu wprowadzonego przez konstytucję kwietniową mianem swoistego systemu prezydenckiego”.przypis 35: „Nie można skądinąd przyznać racjiL. Mażewskiemu, nota bene autorowi niezwykle ciekawych rozpraw historycznych i prawnych, w tym jednego z lepszych artykułów o konstytucji kwietniowej, który określił system rządów przez nią wprowadzonych jako prezydencjalną odmianę systemu parlamentarnego (L. Mażewski:Prezydencjalna odmiana systemu parlamentarnego w konstytucji kwietniowej, „Studia Prawnicze” 1984, nr 3-4)”. przypis 36: „Swoistego, gdyż oczywiście nie prezydenckiego w rozumieniu ustrojuUSA i innych krajów demokratycznych o podobnym systemie rządów. Zob. charakterystykę systemu prezydenckiego np. w:A. Pułło,Ustroje państw współczesnych, Warszawa 2007”. Przemysław Kierończyk. W 80. rocznicę uchwalenia „konstytucji styczniowej”. Uwagi polemiczne. „Gdańskie Studia Prawnicze”. tom XXXI, s. 838, 2014.
↑W 1939 roku,Historia Polski w liczbach. Ludność. Terytorium, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1994, s. 133.
↑Obszar: województwo śląskie. Podstawa prawna: Ustawa Konstytucyjna z dnia 15 lipca 1920 r. zawierająca statut organiczny Województwa ŚląskiegoDz.U. z 1920 r. nr 73, poz. 497.
↑Obszar: województwo lwowskie, tarnopolskie, stanisławowskie, wołyńskie, poleskie. Podstawa prawna: Ustawa z dnia 31 lipca 1924 r. o języku państwowym i języku urzędowania rządowych i samorządowych władz administracyjnychDz.U. z 1924 r. nr 73, poz. 724.
↑Obszar: województwo poleskie, nowogrodzkie, wileńskie oraz część białostockiego (powiaty: grodzieński i wołkowyski). Podstawa prawna: Ustawa z dnia 31 lipca 1924 r. o języku państwowym i języku urzędowania rządowych i samorządowych władz administracyjnychDz.U. z 1924 r. nr 73, poz. 724.
↑Obszar: część województwa wileńskiego (powiat święciański i gminy z większością litewską dawnego powiatu trockiego). Podstawa prawna: Ustawa z dnia 31 lipca 1924 r. o języku państwowym i języku urzędowania rządowych i samorządowych władz administracyjnychDz.U. z 1924 r. nr 73, poz. 724.
↑abKrystyna Kersten: Jałta w polskiej perspektywie. London: Aneks Publishers, 1989, s. 101–110.ISBN 0-906601-58-4.
↑Edmund Jan Osmańczyk: Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 256, 258, 408.ISBN 83-214-0092-2.
↑Jerzy Ochmański: Historia Litwy. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 324–325.ISBN 83-04-03107-8.
↑abEdmund Jan Osmańczyk: Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 408, 471.ISBN 83-214-0092-2.
↑Ustawa z dnia 31 grudnia 1945 r. o ratyfikacji podpisanej w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 r. umowy między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej (Dz.U. z 1946 r. nr 2, poz. 5).
↑JuliuszJ.BardachJuliuszJ.,BogusławB.LeśnodorskiBogusławB.,MichałM.PietrzakMichałM.,Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2005, s. 584.
↑Traktat o granicach i przyjaźni zawarty 28.09.1939 w Moskwie pomiędzy III Rzeszą a ZSRR stwierdzał w art. III:Niezbędna reorganizacja administracji publicznej będzie przeprowadzona na terenach na zachód od linii określonej w artykule I przez Rząd Rzeszy Niemieckiej, na terenach na wschód od tej linii przez Rząd ZSRR.
↑Archiwum polityczne Eugeniusza Kwiatkowskiego ze wstępem Mariana M. Drozdowskiego, Wydawnictwo Sejmowe 2002,ISBN 83-7059-612-6.
↑Najważniejsze inwestycje stulecia”, dodatek do „Rzeczpospolitej” z 9 listopada 2018 r., s. 42.
↑„Z Borysławia do Świnoujścia i Morza Północnego” Iwona Trusiewicz i Tomasz Furman za „Najważniejsze inwestycje stulecia” – dodatek do „Rzeczpospolita” z 9 listopada 2018 r., s. 32.
↑Andrzej Friszke „Państwo czy rewolucja. Polsce komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892–1920” Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2020,ISBN 978-83-66586-19-2, s. 414.
↑Adam Leszczyński:Skok w nowoczesność, Instytut Studiów Politycznych PAN.ISBN 978-83-64091-02-5, s. 289.
↑Witold Gadomski:Polska wiocha przedwojenna, „Gazeta Wyborcza – aleHistoria”, 18 września 2017, s. 4.
↑Witold Gadomski:Polska wiocha przedwojenna, „Gazeta Wyborcza – aleHistoria”, 18 września 2017, s. 5.
↑Lech Mażewski:Najlepsze państwo, Wydawnictwo Comandor, 2005,ISBN 83-88329-92-8, s. 53.
↑abcdeStosunki polsko – białoruskie w województwie białostockim w latach 1939–1956 pod redakcją Jana Jerzego Milewskiego i Anny Pyżewskiej, IPN 2005,ISBN 83-89078-95-3, s. 9.
↑Michał Rauszer:Osiem milionów chłopów, „Le Monde diplomatique” lipiec 2017, s. 32–34.
↑„Rzeczpospolita – Rzecz o Historii”, 11 maja 2018, s. J8.
↑Paweł Borecki, Czesław Janik: Wprowadzenie. W: Michał Pietrzak: O ustroju, prawie i polityce II Rzeczypospolitej. Pisma wybrane. Warszawa: Wolters Kluwer, 2018, s. 9.
↑Stosunki polsko – białoruskie w województwie białostockim w latach 1939–1956 pod redakcją Jana Jerzego Milewskiego i Anny Pyżewskiej, IPN 2005,ISBN 83-89078-95-3, s. 7, 17.
↑Stosunki polsko – białoruskie w województwie białostockim w latach 1939–1956 pod redakcją Jana Jerzego Milewskiego i Anny Pyżewskiej, IPN 2005,ISBN 83-89078-95-3, s. 18.
↑Stosunki polsko – białoruskie w województwie białostockim w latach 1939–1956 pod redakcją Jana Jerzego Milewskiego i Anny Pyżewskiej, IPN 2005,ISBN 83-89078-95-3, s. 18–23.
↑Stosunki polsko – białoruskie w województwie białostockim w latach 1939–1956 pod redakcją Jana Jerzego Milewskiego i Anny Pyżewskiej, IPN 2005,ISBN 83-89078-95-3, s. 10.
↑Stosunki polsko – białoruskie w województwie białostockim w latach 1939–1956 pod redakcją Jana Jerzego Milewskiego i Anny Pyżewskiej, IPN 2005,ISBN 83-89078-95-3, s. 23.
↑Grzegorz Rąkowski:Polska egzotyczna. Przewodnik – część druga, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”,ISBN 83-85557-29-6, s. 188–191.
↑„Stosunki polsko-białoruskie w województwie białostockim w latach 1939–1956” pod redakcją Jana Jerzego Milewskiego i Anny Pyżewskiej, IPN 2005,ISBN 83-89078-95-3, s. 10.
↑Jan Kęsik:Służba zasadnicza żołnierzy pochodzenia żydowskiego w Wojsku Polskim w latach 1921–1939, ze zbioru „Żydzi i wojsko polskie w XIX i XX w.” IPN 2020,ISBN 978-83-8098-894-1, s. 102, 104.
↑Włodzimierz Bonusiak: Odbudowa, rozwój przestrzenny i ludnościowy miasta w latach 1918–1939. W: Dzieje Kalisza. Władysław Rusiński (red.). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1977, s. 556.
.svg)
.jpg)
_(cropped).jpg)
_(cropped).jpg)
.jpg)
.png)
_12.JPG)
.svg)
.svg)
.svg)
.JPG)
.jpg)
![Kalisz, Wrocławskie Przedmieście[118]](/mt/?noimg=&dark=on&url=http%3a%2f%2fpl.wikipedia.org%2fwiki%2fPlik%3aKalisz_palac_Weigta_i_most_Kamienny.jpg)
.jpg)
.jpg)
![Elektrownia węglowa w Łaziskach Górnych w 1939. Była to największa polska elektrownia w latach 1927–1953[119][120].](/mt/?noimg=&dark=on&url=http%3a%2f%2fpl.wikipedia.org%2fwiki%2fPlik%3aAgfacolor_Elektrownia_%25C5%2581aziska_Polska_1939_Henryk_Podd%25C4%2599bski.jpg)
.png)
