Hugo Zapałowicz (ur.15 listopada1852 wLublanie[1], zm.20 listopada1917[2] wPierowsku[1]) – polski podróżnik, botanik, prawnik, badaczKarpat i gór środkowejArgentyny, prekursor turystykibabiogórskiej, przewodnik, poeta.
Pochodził z rodziny polsko-słoweńskiej[3]. Jego ojcem był inżynier architekt Władysław Zapałowicz (ur. 1818, zm. 1881), który osiedlił się wPrzemyślu, gdzie pracował na kolei (jako nadinżynier) i przy budowietwierdzy. Matką Hugona była Maria Smole[3], pochodząca z zamożnej słoweńskiej rodziny francuskiego pochodzenia. Dziadek Hugona ze strony matki był prezydentemLublany i właścicielem prywatnego przedsiębiorstwa pocztowego. Hugo miał młodszego brata Władysława (ur. 2 XI 1854 r. wPodgórzu)[4].
Dzieciństwo spędził we Lwowie i Przemyślu, gdzie jego rodzice przeprowadzili się w 1863 r.[4] W 1871 r. ukończył ośmioletnieC.K. Wyższe Gimnazjum w Przemyślu i w tym samym roku rozpoczął studia na Wydziale Prawa i Administracji naUniwersytecie Jagiellońskim wKrakowie[3].
W 1875 r. ukończył studia, jednak przez następnych 5 lat obok pracy w zawodzie prawnika wiele czasu poświęcał swojej nowej pasji - naukom przyrodniczym. W latach 1875–1879 prowadził corocznie kilkutygodniowe szczegółowe badaniabotaniczne igeobotaniczne w masywieBabiej Góry, których owocem była wydana w 1880 r. praca pt. "Roślinność Babiej Góry pod względem geograficzno-botanicznym"[5] (p. niżej). W latach 1880–1905 służył w wojsku austriackim, gdzie w randze kapitana sprawował funkcję sędziego wojskowego przy tyrolskim pułku strzelców. Jednocześnie w latach 1880–1881 uzupełniał na Uniwersytecie Wiedeńskim studia z zakresu botaniki, poznawał floręAlp, a w latach 1888–1890 odbył podróż badawczą doAmeryki Południowej i dookoła świata. W 1880 r. został współpracownikiem Komisji FizjograficznejAkademii Umiejętności[6].Po przejściu na emeryturę w latach 1905–1908 mieszkał wZawoi, gdzie zajął się głównie rozwojem polskiej turystyki w masywieBabiej Góry. W 1908 r. przeniósł się doLwowa, gdzie poświęcił się badaniom florystycznym wKarpatach Wschodnich.
W 1914 r. ponownie został powołany jako sędzia do wojska austriackiego. Od 1915 r. do śmierci przebywał w niewoli rosyjskiej. Zmarł 20 listopada 1917 wPierowsku (Turkiestan Zachodni).
W 1888 wyruszył w podróż dookoła świata[1]. Swoją wyprawę rozpoczął wWiedniu, gdzie przygotowywał się, a następnie przezParyż,Bordeaux,Lizbonę iDakar skierował się statkiem doBuenos Aires wArgentynie. W marcu 1889 wyruszył z Buenos Aires, przezBahia Blanca iPunta Alta, na zachód kontynentu. Podróżował rzekamiNegro iLimay do jezioraNahuel Huapi (u podnóżaAndów), następnie przeszedł przez Andy, zwiedziłChile, wyspyJuan Fernández iValdivię. Stamtąd popłynął na północ wzdłuż wybrzeża, zatrzymując się po drodze wTalcahuano,Valparaiso,Coquimbo,Antofagaście,Arice,Callao,Limie orazTumbes Guayaquil i na koniec dotarł doPanamy.
W trakcie tych podróży Zapałowicz zgromadził zbioryfauny iflory oraz poczynił wiele zapisków na temat napotykanych plemion indiańskich. Najwięcej czasu poświęciłIndianom Tehuelczom, wędrownym mieszkańcomPatagonii. Całą swą podróż opisał w dwutomowej książce pt. "Jedna z podróży naokoło ziemi" (Lwów 1899). Sporządził mapę geologicznąPatagonii i ogłosił kilka prac naukowych dotyczących tego regionu.
Z Panamy, drogą morską przezSan Francisco, dotarł doJaponii, gdzie zwiedził m. in.Tokio iNagasaki. Stamtąd udał się doWładywostoku, skąd odbył wycieczkę do jezioraChanka, po czym przezKoreę wrócił do Japonii. Stamtąd wyruszył w podróż statkiem przezSzanghaj,Hongkong,Singapur,Kolombo iAden doPort Said, by odbyć pielgrzymkę doZiemi Świętej. ZAleksandrii udał się doKairu w celu obejrzenia słynnychpiramid w Gizie. Po powrocie wsiadł na statek, płynący doTriestu. Na jego pokładzie przywitał Nowy Rok 1890[7].
Po powrocie z podróży Hugo Zapałowicz postanowił założyć rodzinę. W grudniu 1890 r. w kościele katedralnym weLwowie pojął za żonę Józefę Maryańską (Marjańską), córkę dr. med. Edwarda Maryańskiego i Marii z domu Beczko-Druzin, zamieszkałych na Podolu wJarmolińcach[8]. Maryańscy byli właścicielami majątkuBednarówka położonego niedalekoBorbuch – obydwie te podolskie miejscowości słynęły w XIX w. z pokładów fosforytów[9][10]. Ojciec panny młodej, Edward Maryański (1834–1912), był nie tylko zasłużonym lekarzem i społecznikiem, ale także badaczem ziemi podolskiej, m.in. członkiem przybranymAkademii Umiejętności w Krakowie i stałym współpracownikiem redakcjiSłownika Geograficznego[11][12][13].
Półtora roku po ślubie spotkała Zapałowicza największa tragedia życiowa. WKrakowie 15 maja 1892 r. zmarła w połogu jego 24-letnia żona Józefa[14]. Nowonarodzonego syna o imieniu Józef Hugo Zapałowicz oddał pod opiekę swej matce Marii, która po śmierci pierwszego męża wyszła w 1902 r. ponownie za mąż zabarona Daniela Salis-Soglio[4].
Po przejściu na wojskową emeryturę Zapałowicz zamieszkał w 1905 r. wZawoi[3]. Aby przeciwstawić sięnaporowi niemieckich turystów w rejonie Babiej Góry[3], 14 maja 1905 r. założył Oddział Babiogórski polskiegoTowarzystwa Tatrzańskiego z siedzibą wMakowie Podhalańskim (wkrótce przeniesiony doŻywca). W 1906 r., 20 maja, został wybrany na prezesa tego Oddziału. W tym czasie wystarał się o budowę drogi z Makowa do Zawoi. W lipcu 1906 r. wyznakował kolorem czerwonym pierwszy polskiszlak turystyczny w tej części Beskidów, zSuchej Beskidzkiej do Zawoi, a następnie kilka dalszych szlaków w rejonie Babiej Góry.
W obliczu wzniesienia w 1905 r. przez "Beskidenverein" niemieckiego schroniska pod szczytem Babiej Góry, najważniejszym dokonaniem Zapałowicza w tym czasie było jednak zebranie odpowiednich funduszy i doprowadzenie do zbudowania na Babiej polskiegoschroniska turystycznego.Schronisko Oddziału Babiogórskiego TT otwarto w 1906 r. na polanieMarkowe Szczawiny, na północnym stoku góry (od 1925 r. schronisko nosi imię H. Zapałowicza).
W 1894 r. został powołany na członkaAkademii Umiejętności[6].
W 1909 r. Zapałowicz został członkiem honorowym Oddziału BabiogórskiegoTowarzystwa Tatrzańskiego. W uznaniu jego zasług zarówno w dziedzinie badania Karpat, jak i w zakresie turystyki, w 1913 r. uzyskał godność członka honorowego Towarzystwa Tatrzańskiego obokKazimierza Przerwy-Tetmajera iStanisława Witkiewicza.
W dowód uznania w dziedzinie badań botanicznych jego imieniem nazwano nowe gatunki roślin:Alchemilla zapalowiczi Pawł. (przywrotnik Zapałowicza),Ranunculus zapalowiczi Pacz. (jaskier Zapałowicza). W obliczu późniejszych badań nad systematyką roślin nazwy te jednak nie utrzymały się.
Hugo Zapałowicz jest autorem wielu opracowań związanych z florą i budową geologiczną Tatr, opisu szaty roślinnej i dawnych zlodowaceń wKarpatach Wschodnich iPołudniowych.
Zapałowicz wydał również tomik poezji pt.Z marzeń i zdarzeń (Kraków 1905), zaś owocem jego zainteresowań krytyczno-literackich jest rozprawa pt.Z rozmyślań o Hamlecie (Lwów 1909)[15].
Najobszerniejsze materiały na temat jego życia znajdują się wBabiogórskim Ośrodku Historii Turystyki Górskiej naMarkowych Szczawinach podBabią Górą, a materiały na jego temat zostały przedstawione w 1977 roku wKrakowie na poświęconym mu sympozjum, zorganizowanym przez Komisję Turystyki Górskiej ZGPTTK.