Rosja jest państwem położonym na kontynencieEurazjatyckim. Była zamieszkiwana przez plemiona wschodniosłowiańskie i inne, ostatecznie w większości zasymilowane językowo przez te pierwsze.
W okresie paleolitu nastała ekspansja ludności o haplogrupieR1a, która stanowi do dzisiaj główny komponent ludności Rosji europejskiej. W neolicie powstały takie kultury jak fatjanowska, ceramiki sznurowej czy grobów jamowych[1]. OdIX w. p.n.e. na obszarach współczesnej Rosji poświadczone sąludy mówiące językami irańskimi, m.in.Sarmaci iScytowie[2]. DorzeczeDniepru było zasiedlone przezSklawinów co najmniej w V w. n.e.[3] Niektóre ziemie późniejszegoWielkiego Księstwa Moskiewskiego, zwłaszcza obszary północno-wschodnie, uległy slawizacji językowej po 1000 r.
W okresiestarożytnym i we wczesnymśredniowieczu na terytorium dzisiejszej Rosji mieszkały liczne ludy różnego pochodzenia, m.in.Hunowie,Alanowie,Awarowie,Bułgarzy,Chazarowie,Połowcy iWęgrzy. Około 632 roku na południu dzisiejszej Rosji powstało pierwsze państwo bułgarskie, tzw.Stara Wielka Bułgaria, które upadło około 671 r. na skutek klęski poniesionej w wojnie zChazarami. Bułgarzy emigrowali wówczas do Europy, dając początek dzisiejszemupaństwu bułgarskiemu, oraz nadWołgę, gdzie utworzyliBułgarię Kamską (VII-XIII w.). W połowie VII w. na terenachPółnocnego Kaukazu powstałKaganat Chazarski (ok. 650–969) –– jedyne znane państwojudaistyczne, którego mieszkańcy nie byli etnicznymiŻydami. Chazarowie opanowali w VIII w. znaczne obszary dzisiejszej Rosji południowej iUkrainy, podporządkowując sobie część Słowiańszczyzny wschodniej, m.in. plemię wschodniosłowiańskichPolan.
Przez terytoria ruskie przebiegały szlaki handlowe łączące krajeMorza Bałtyckiego zBizancjum iBliskim Wschodem (tzw. szlak „od Waregów do Greków” i „szlak sarmacki”). Wyprawy handloweDnieprem,Wołgą,Donem i innymi rzekami zetknęły podróżujących tędy kupców iWaregów zplemionami słowiańskimi. W początkach IX wieku na obszarze późniejszej Rusi istniały już pierwsze słowiańskie organizmy protopaństwowe, znane z relacji arabskich pod nazwamiKujaba,Slawia orazArsania (odpowiadające w przybliżeniu ośrodkom kijowskiemu, nowogrodzkiemu i riazańskiemu)[4][5].
Ziemie ruskie w połowie IX wieku. Barwą czerwoną oznaczono najstarsze grody ruskie – obszary te stanowią kolebkę państwowości ruskiej. Linią niebieską oznaczono graniceKaganatu Chazarskiego. Ruś toczyła z Chazarami w IX w. wiele wojen i wyparła ich ostatecznie w X wieku z terytoriów dzisiejszej Ukrainy i południowej Rosji
Z czasem część drużyny Ruryka (m.in.Askold i Dir) oddzieliła się od niego i udała się w dół Dniepru opanowując podległe Chazarom państwoPolan z ich największym grodemKijowem. Wyprawa następcy Ruryka, księcia nowogrodzkiegoOlega Mądrego na Kijów (882) doprowadziła do zjednoczenia północnych i południowych księstw ruskich oraz powstaniaRusi Kijowskiej. Była ona początkowo luźnym związkiem księstw, które do ok. 2. połowy X w. zachowały szeroką autonomię. Oleg z przyczyn geopolitycznych przeniósł swą siedzibę z Nowogrodu Wielkiego do Kijowa, jednakże do końca XII w. Nowogród pozostawał największym miastem ruskim. Książęta kijowscy Oleg (panujący do 912 lub 922) iIgor Rurykowicz (panujący w latach 912/922–945) podpisali zBizancjum układy handlowe, które gwarantowały krajowi zyskowny handel.
Panująca w latach 945–957 księżna kijowskaOlga dokonała centralizacji państwa, tworząc podstawy trwałego porządku administracyjnego. Syn i następca Olgi,Światosław I, rozszerzył terytorium m.in. oKrym,Kaukaz i naBałkany. Światosław toczył m.in. liczne wojny z Chazarami. Około 969 nastąpił ostateczny upadek Kaganatu Chazarskiego. Kolejny władca, książęWłodzimierz I, w 988przyjął chrzest i uczynił zchrześcijaństwa oficjalną religię państwową Rusi Kijowskiej.
W latach 1019–1054Jarosław I Mądry wzmocnił na Rusi Kijowskiej pozycjęCerkwi prawosławnej. Ustanowił zasady dziedziczenia tronu książęcego w oparciu o regułęsenioratu, co jednak nie zapobiegło rozbiciu jedności politycznej kraju.
W XI w. Ruś Kijowska podzieliła się na konkurujące ze sobą dzielnice. Na północy powstałaRepublika Nowogrodzka, na północnym zachodzieKsięstwo Połockie, na południowym zachodzie KsięstwoWołyńskie. W centralnej części powstały księstwa:Kijowskie,Turowskie iSmoleńskie, na północnym wschodzie księstwaRostowskie iMuromskie, na południowym wschodzie:Czernihowskie,Perejasławskie iTmutarakańskie[7]. Z czasem uległy one jeszcze większemu rozdrobnieniu, przy czym książęta, którym udało się zawładnąć Kijowem, byli w hierarchii feudalnej wyżej postawieni od pozostałych książąt i posługiwali się tytułemwielkiego księcia. W przeciągu lat 1054–1224 na Rusi istniały 64 księstwa, 293 książąt usiłowało zasiąść na tronie, a ich polityka doprowadziła do wybuchu 83wojen domowych.
W 1169 r. książęwłodzimierskiAndrzej Bogolubski opanował Kijów, uzyskując tym samym tytuł wielkiego księcia[8]. Odmiennie od większości swoich poprzedników nie przeniósł do tego miasta swej stolicy, lecz po opanowaniu Kijowa osadzał tam podległych sobie książąt. Centrum swego państwa pozostawiłWłodzimierz nad Klaźmą, który odtąd stał się stolicą wielkiego księstwa i przejął dominującą rolę Kijowa.
W XIII w. rosło zagrożenie księstw ruskich ze stronyZłotej Ordy. Po klęsce sił rusko-połowieckich wbitwie nad Kałką (1223[9])Batu-chan podbił wszystkie ziemie ruskie z wyjątkiem księstw Połockiego i Pińskiego oraz Republiki Nowogrodzkiej, która jednak zmuszona była uznać zwierzchność Złotej Ordy i płacić trybut. Mongołowie nie przejęli bezpośrednich rządów w podbitych księstwach, zadowolili się każdorazowym zatwierdzaniem kandydata do tronu książęcego we Włodzimierzu, który z kolei pełnił funkcję zwierzchnią nad resztą książąt i miał prawo zwracania się o pomoc do chana. Z płacenia haraczu zwolniona była cerkiew (immunitettarchan, ustanowiony w nadziei, iż cerkiew będzie sprzyjała rządom mpngolskim na Rusi). Utworzono oddziały podlegającebaskakom, poborcom haraczu, które jednocześnie szachowały poszczególne księstwa. W 1262 przeciwko władzy mongolskiej wybuchły bunty (Suzdal, Włodzimierz, Jarosławl), które jednak zostały stłumione. W 1299 r. podczas wojny pomiędzy chanami złotoordyjskimiToktą iNogajemmetropolita kijowskiMaksym przeniósł swą siedzibę ze zniszczonego Kijowa do Włodzimierza nad Klaźmą, w wyniku czego miasto to stało się zarówno głównym ośrodkiem politycznym, jak i religijnym Rusi.
W XIII i XIV w. niektóre z zachodnich, mniejszych księstw ruskich przeszły w strefę wpływów nabierającej znaczeniaLitwy. Litwa korzystając z rozbicia dzielnicowego i osłabienia Rusi walkami z Mongołami, wielokrotnie najeżdżała ziemie ruskie podporządkowując sobie księstwa Połockie i Pińskie[10][11]. Po klęsce poniesionej przez Księstwo Kijowskie wbitwie z wojskami litewskimi nad Irpieniem (ok. 1320[12]) Kijowszczyzna stała się zależna od Litwy, a w 1362 do niej wcielona[13]. Z inicjatywyksiążąt litewskich Rurykowicze kijowscy zostali pozbawieni władzy na Ukrainie, po czym emigrowali doRiazania[14]. W wynikuwojny polsko-litewskiej (1340–1392) zostało zlikwidowaneKsięstwo Halicko-Wołyńskie, a jego terytorium rozdzielone pomiędzy Polskę i Litwę.
Za pomoc w tłumieniu powstania księciaTweru przeciwko Złotej Ordzie Aleksander Newski otrzymał tytuł wielkiego księcia Włodzimierskiego oraz prawo poborudaniny. Księstwo moskiewskie rozszerzało swojeterytorium kosztem sąsiadów, a w roku 1326 Moskwa została stolicąksięstwa włodzimierskiego oraz centrumprawosławia.
Następcy Aleksandra spotkali się z dążeniami zjednoczeniowymi również ze stronyLitwy. Wielki książę litewski Olgierd usiłował odbudować państwowość ruską wokółWilna. W latach 1368–1372 trzykrotnie toczył wojny z władcą MoskwyDymitrem Dońskim. 8 września 1380 Dymitr pokonał Mongołów naKulikowym Polu[15]. Odniesione zwycięstwo dało początek niezależności państwa moskiewskiego. Zapoczątkowany został także proces integracji ziem ruskich pod przewodnictwem Moskwy. W tym czasie zapoczątkowana została rosyjska odrębność narodowa. Jej elementami były tradycja staroruska i zaborczość która wyrażało hasło „gromadzenia ziem ruskich” oraz odtworzenia zasięgu terytorialnego samej Rusi pod przywództwem Moskwy. Panowanie w XV w.Wasyla II Ślepego orazIwana III przyczyniło się do zapoczątkowania rosyjskiej odrębności narodowej. Ten ostatni spowodował ograniczenie feudalnego system ziemskiego i dokonał centralizacji administracji państwowej. W 1482 z jego rozkazu Mengli-Girej dokonał najazdu na ziemie litewskie paląc m.in.Kijów[16].
Książę Iwan III pojął za żonę bratanicę ostatniego cesarza bizantyjskiegoKonstantyna XI DragazesaZoe Paleolog[17]. Skutkiem małżeństwa było do utrwalenie wpływówkultury bizantyńskiej w Rosji oraz odwoływanie się do dziedzictwa po cesarstwie wschodnim przez władców moskiewskich, jak również przyjęcie symboliki cesarstwa.
Skutki polityki Iwana Groźnego ciążyły na Rosji do czasuWielkiej Smuty, trwającej w okresie bezkrólewia w latach 1605–1613. Doszło wówczas do wojny domowej której stronami byliBorys Godunow i rzekomy syn Iwana IVDymitr Samozwaniec I. Przy poparciu polskiej szlachty został carem po nagłej śmierci Godunowa. W roku 1606 został zamordowany. Carem Rosji obrany zostałWasyl IV Szujski[21], którego w 1610 obaliło wojsko polskiego hetmanaStanisława Żółkiewskiego. Próba osadzenia na tronie w Moskwie królewicza Władysława zakończyła się niepowodzeniem.
Wzrost terytorialny Rosji w latach 1613–1914Obrona Ławry Troicko-Siergiejewskiej przedwojskami polskimi
Początek XVII wieku przyniósł zakończenie kryzysu wewnętrznego, którego przyczyną była polityka Iwana IV Groźnego. Nastąpiła poprawa w gospodarce, a szlachta zyskała stabilizację prawną. Po nieudanej próbie uzyskania niezależności przez cerkiew została ona podporządkowana carowi. Państwo rosyjskie oparte na szlachcie, cerkwi i biurokracji stało sięmonarchią absolutną. Jej szczyt przypadł na panowaniePiotra I Wielkiego. Pod jego rządami na wzór zachodnioeuropejski zreorganizowanoarmię, zbudowano flotę wojenną, oraz uruchomiono przemysł wojenny. Dzięki tym posunięciom Rosja odniosła zwycięstwo wwojnie północnej i uzyskała trwałą pozycję namorzu bałtyckim i stała się jednym z ważniejszych uczestników polityki wEuropie. W gospodarce został wprowadzonymerkantylizm. Car sprawował opiekę nad miastami oraz mieszczanami i rozwijał przemysł metalurgiczny. Reorganizacja spotkała takżeradę bojarską, która w roku 1711 została zastąpiona przezSenat Rządzący, aprikazy zastąpił kolegiami. Zmiany dotknęły takżekościół prawosławny, na czele którego stanął sam car, oraz dziedziny oświaty i kultury. Wprowadzone zostały świeckie szkoły, powstała pierwsza gazeta, zreformowano alfabet i kalendarz.
W roku 1721 Car Piotr I przyjął tytułcesarza[25]. W latach 1725–1762 polityka pod rządami jego następców była bardzo niestabilna. Zmieniło się to dopiero zaKatarzyny II. Wprowadziła radykalne zmiany w polityce wewnętrznej i zagranicznej. W latach 1768–1774 powojnie z Turcją do Rosji przyłączony został obszar nadMorzem Czarnym. Rosja wywalczyła sobie również prawo do przepływu okrętów przezBosfor iDardanele. W latach 1787–1791 pokolejnej wojnie z Turcją zdobyła Krym i ziemie znajdujące się między rzekamiBoh iDniestr. Przy pomocy zręcznej polityki oraz siły Katarzyna II zdołała zapobiec reformom w Polsce, zachowania jej ustroju i złotej wolności wRzeczypospolitej szlacheckiej.
24 czerwca 1812 Rosja została zaatakowana przez Francję[26]. 1 lipca rosyjska propozycja negocjacji została odrzucona. Wojska francuskie wygrałybitwę pod Borodino[27], a następnie ruszyły na Moskwę. Na skutek ostrej zimy 19 października 1812 roku armia Napoleona była zmuszona do wycofania się z Moskwy[28]. Do wojny u boku Rosji przystąpiły kolejnoPrusy,Szwecja iAustria. Po pokonaniu Francji w latach 1814–1815 na obradachkongresu wiedeńskiego doszło do zawarciaŚwiętego Przymierza[29]. Umocniło ono potęgę Rosji jako państwa broniącego legitymizmu przed ruchami demokratycznymi.
Po śmierci Aleksandra I[30] wzrost nastrojów rewolucyjnych doprowadził do wybuchu powstaniadekabrystów[31]. Zostało ono stłumione w roku 1825 przez nowego caraMikołaja I Romanowa. Kolejne powstanie w imperium rosyjskim wybuchło wKrólestwie Polskim[32] w latach 1830–1831. W tym samym czasie w Rosji zaczął powstawać przemysł maszynowy, zastępując stopniowomanufaktury. Pomimo posiadania większości bogactw naturalnych Rosja eksportowała wyłączniezboże idrewno. Miasta zamieszkiwało jedynie 8 procent ludności imperium. Despotyczne rządy Mikołaja I sprawiły, że jego przeciwnikami stała się m.in. część szlachty, literaci, publicyści i studenci. Pod koniec pierwszej połowy XIX wieku doszło do sporów politycznych międzysłowianofilami aokcydentalistami na temat przyszłości Rosji. W tym okresie ukształtował sięrosyjski nacjonalizm, którego hasłami byłyros.православие, самодержавие, народность (prawosławie, samodzierżawie, narodowość). Polityka zagraniczna skupiała się na sprawach tureckich. Próba podboju Turcji spowodowała, zakończoną klęskąwojnę krymską[33]. Wojna ta wykazała słabość systemu państwowego oraz zacofanie armii.
Oblężenie Sewastopola w 1855 roku (Grigoryj Fiodorowicz Szukajew, olej na płótnie, 1856)
Dzięki nasilającemu się naciskowi społeczeństwa oraz ruchom chłopskim, nowy carAleksander II przeprowadził reformy. Zniesione zostało poddaństwo chłopów i przeprowadzono częściowe uwłaszczenie, przeprowadzono także reformy sądowo-wojskowe. Reforma rolna spowodowała szybszy rozwój wsi i napływ chłopów do krajowego przemysłu. Połowiczność reformy, uwzględniającej przede wszystkim interesy ziemian, przyczyniła się do powstania w 1861 r. organizacji terrorystycznejZiemla i Wola[34].
W 1863 r. na terenie Królestwa Polskiego wybuchłopowstanie styczniowe[35]. Pojawiła się również groźba interwencji wojskowej ze strony Francji[potrzebny przypis]. Pod wpływem zagrożenia francuskiego Rosja odnowiła sojusz z Prusami[36].
W roku 1873 Rosja została jednym z sygnatariuszySojuszu Trzech Cesarzy[36]. Porozumienie to determinowało politykę Rosji w latach siedemdziesiątych XIX wieku. Na skutek narastających konfliktów z Niemcami, oraz szczególnie Austro-Węgrami, w 1893 r. doszło do zbliżenia Francji i Rosji.
Pod koniec szóstej dekady XIX wieku nastąpił kolejny wzrost nastrojów rewolucyjnych, którego przyczyną było postępujące rozwarstwienie majątkowe wśród chłopstwa. W kraju nasilił się rewolucyjny terror; największym zamachem dokonanym przez narodników byłozabójstwo w 1881 r. cara Aleksandra II. Władzę przejął wówczasAleksander III, który zrezygnował z reformistycznego podejścia ojca i ponownie skierował kraj w kierunku rządów twardej ręki. Po jego śmierci tę politykę kontynuowałMikołaj II.
W latach 1891–1892 roku na terenie południowej Rosji doszło doklęski głodu, która przyczyniła się do pierwszych oznak otwartego sprzeciwu wobec niewydolności systemu carskiej biurokracji[37].
Na początku XX wieku w polityce zagranicznej Rosji ponownie pojawiły się tendencjepanslawistyczne mające na celu wzmocnienie wpływu wśród Słowian austriackich i bałkańskich, Rosja poparła koncepcjęneoslawizmu. Pozamachu naarcyksięcia Ferdynanda, wobec wojny austro-węgiersko-serbskiej, 30 lipca 1914 w Rosji miała miejsce powszechna mobilizacja, która spowodowała wypowiedzenie wojny Rosji przezNiemcy i wybuchI wojny światowej u boku innych państwententy. Wojna spowodowała chaos w gospodarce i polityce oraz trudności w zaopatrzeniu miast. W marcu 1917 roku wybuchłarewolucja lutowa[39], której efektem było obalenie caratu. Państwem rządziłRząd Tymczasowy orazPiotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. W lipcu po demonstracjach robotniczych cała władza przeszła w ręce Rządu Tymczasowego. Premierem został wybranyAleksander Kiereński. W sierpniu miała miejscesprawa Korniłowa. Pod wpływem radykalizacji nastrojów dokonano zamachu stanu, który przeszedł do historii pod nazwąrewolucji październikowej.
W nocy z 6 na 7 listopada 1917 władza została przejęta przez wyłoniony 8 listopada 1917 naII Ogólnorosyjski Zjazd Rad rząd sowiecki zwanyRadą Komisarzy Ludowych. Na czele rady stanąłWłodzimierz Lenin[40]. Bolszewicy uchwalili dwa dekrety – o pokoju i ziemi. Pierwszy wzywał rządy państw prowadzących wojnę do zawieszenia działań zbrojnych na okres trzech miesięcy i rozpoczęcie rozmów pokoju. Według bolszewików wojnę zakończyć miał pokój pozbawiony aneksji i kontrybucji. Ogłoszono likwidację tajnej dyplomacji i ogłoszono treść układów wcześniejszych rządów z innymi krajami[41]. Rząd zaproponował natychmiastowe zawieszenie broni na wszystkich frontach i oddanie gruntów (bez żadnego wykupu) rolnych w ręce chłopów[42] Dysponentami dóbr cerkiewnych, klasztornych i obszarniczych stawały się gminne komitety rolne i rady powiatowe[41]. Zniesiono karę śmierci na froncie i przekazano władzę w terenie w ręce rad. Powołano Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy składający się z 101 członków (62 bolszewików i 29 eserowców lewicowych)[43].
W przeciągu pierwszego okresu istnienia państwa radzieckiego wydano szereg dekretów – wprowadzających ośmiogodzinny dzień pracy, kontrolę robotniczą nad przedsiębiorstwami, o proklamowaniu suwerenności narodów dawnego Imperium, nacjonalizacji banków, zniesieniu rang cywilnych i stanów, wprowadzeniu rozwodów, oddzielenia państwa i edukacji od cerkwi, utworzeniuArmii Czerwonej, nacjonalizacji magazynów zbożowych, handlu zagranicznego, przemysłu naftowego, wielkiego przemysłu, floty handlowej, przedsiębiorstw kolejowych, transportu, młynów, wprowadzeniukalendarza gregoriańskiego, walki ze spekulacją, konfiskaty majątku rodziny carskiej oraz likwidacji kolei prywatnych[44]. Równocześnie rozpoczęły się prześladowania polityczne, skutkiem których byładelegalizacja partii konstytucyjnych demokratów i powołanieCzeka oraz masowe aresztowania. W marcu 1918 roku tworzono systemłagrów. Przeciwko wojskom bolszewickim wyruszyły armię zachodnie – Brytyjczycy zdobyliBaku iBatumi, Francuzi,Odessę,Chersoń iKrym, były to jednak krótkotrwałe sukcesy, gdyż Armia Czerwona wkrótce pokonała aliantów na południu i rozbiła Brytyjczyków pod Szenkurskiem na północy[45].
W latach 1918–1922 powstały nowe republiki:ukraińska,białoruska,turkiestańska (ASRR w składzie w składzieRFSRR) igruzińska. W marcu 1922 z połączenia republik Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu powstała Federacja Zakaukaska, która następnie w grudniu 1922 przekształciła się wZakaukaską FSRR. GdyJózef Piłsudski podjął sięzajęcia Wilna, co było równoznaczne z wypowiedzeniem wojny Rosji bolszewickiej, Rosja zaatakowała Polskę licząc na poszerzenie zasięgu rewolucji o Niemcy i kraje Europy Zachodniej[46]. W czasie wojny domowej rząd stosował politykęstanu wyjątkowego, która była zwanakomunizmem wojennym. Na skutek wojny domowej w państwie rosyjskim powstały duże zniszczenia. W porównaniu z 1913 r. globalna wartość produkcji w przemyśle w 1920 r. wynosiła tylko 14 procent.
Na X Zjeździe RKP(b) w 1921 r. Lenin zgłosił wniosek uchwały precyzującej nowy kurs polityki gospodarczej. Wniosek ten został przyjęty. Nosił on nazwęNowa Polityka Ekonomiczna (NEP). Jej podstawą było odejście od komunizmu wojennego i budowa gospodarki przy wykorzystaniu bodźców rynkowych. Duże znaczenie miał zatwierdzony w grudniu 1920 roku przez VIII Zjazd Rad perspektywiczny planelektryfikacji (GOELRO), będący programem rekonstrukcji całej gospodarki. Polityka NEP-u zakładała współistnienie firm należących do osób prywatnych i do państwa, model ten nazywany jestgospodarką mieszaną[47]. Rząd odszedł od nacjonalizacji w rezultacie inwestycje NEP-u w części wsparte zostały przez inwestorów zagranicznych[48]. Za priorytet NEP uważał politykę rolną[49]. Polityka NEP-u poskutkowała szybką odbudową kraju[50]. W 1928 roku produkcja rolna i przemysłowa powróciła do poziomu sprzed I wojny światowej[51]. W latach 1921–1922 część Rosji i Ukrainę dotknął głód. Został on wykorzystany do zdławienia cerkwi prawosławnej, opozycyjnej inteligencji i oporu na wsi.
Po zwycięstwie rewolucji w Rosji tamtejsza partia bolszewicka zaproponowała utworzenieMiędzynarodówki Komunistycznej. 2 marca 1919 roku odbyła się w Moskwie konferencja komunistyczna 52 delegatów z 35 organizacji z 21 państw Ameryki, Europy oraz Azji. 4 marca konferencja przerodziła się w Pierwszy (Założycielski) Kongres Międzynarodówki Komunistycznej. Wybrano Komitet Wykonawczy międzynarodówki i jej Biuro. Siedzibą międzynarodówki stała się stolica Rosji[52]. W 1921 roku Rosjanie wspomogli rewolucjonistówmongolskich[53].
Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka
30 grudnia 1922 miejsce Rosji Radzieckiej został utworzonyZwiązek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Początkowo członkami ZSRR były: Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, Ukraińska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, Białoruska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, Zakaukaska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka. XI Zjazd RKP(b) w 1922 na wniosek Lenina powierzył funkcję administracyjną sekretarza generalnego partiiJózefowi Stalinowi. Stanowisko to w późniejszym czasie posłużyło mu do walki o władzę. Rządy Lenina i przywódców partii bolszewickiej spowodowały, że ZSRR stała się państwemtotalitarnym. W styczniu 1924, po śmierci Lenina nastąpił okres braku równowagi politycznej. 31 stycznia 1924 roku uchwalonokonstytucję ZSRR[54]. Przywódcy partyjni kolejno eliminowali potencjalnych kandydatów na następców dyktatora. Walkę o władzę wygrał Józef Stalin.Lew Kamieniew,Grigorij Zinowjew,Lew Trocki,Nikołaj Bucharin iAleksiej Rykow zostali odsunięci od władzy. W 1927 r. ogłoszono XV Zjazd WKP(b), który zapoczątkował sowieckie plany gospodarcze i oficjalne sukcesy. Uchwalono wytyczne będące planem pierwszejpięciolatki oraz programkolektywizacji rolnictwa.
W 1928 r. Józef Stalin ostatecznie zwyciężył w walce o władzę. Sztucznie wywołałkryzys skupu[55], który posłużył jako pretekst przeprowadzenia szybkiej kolektywizacji rolnictwa. W tym samym czasieproces szachtyński przygotowywał podwaliny pod masowy terror i reformy w przemyśle. W latach 1929–1934Kolektywizacja wsi, została przeprowadzana z całą bezwzględnością, doprowadziła doindustrializacji. W efekcie tych działań zabito lub zesłano dołagrów i przymusowo przesiedlono na północ tzw. klasy wyzyskujące, m.in.kułaków i ich rodziny. Czystki objęły około 10 milionów osób. Miliony chłopów zatrudniło się w przemyśle. Poprzez wyzysk wsi zyskano środki na industrializację kraju. Najważniejszymi inwestycjami pierwszej pięciolatki były kombinat metalurgiczny wMagnitogorsku, rozpoczęcie wytopu stali w hucie w Kuźniecku, budowę elektrowni wodnejDnieproGESu, uruchomienie produkcji w Uralskich Zakładach Budowy Maszyn „Uralmasz”. Zasadniczym celem uprzemysłowienia była budowa potężnej i nowoczesnej armii, dysponującej wszystkimi rodzajami uzbrojenia. Nasilonoterror, rozpoczęto liczneprocesy pokazowe i wymordowano kadry dowódcze Armii Czerwonej. Represje dotknęły także inne narody wschodzące w skład ZSRR. Doprowadzono do rozbudowy systemu łagrów. Doszło do utworzenia państwa totalitarnego w którym panowałkult jednostki. Państwo zostało zorganizowane wkołchozy isowchozy, a wszystkie zakłady produkcyjne oraz rolnicze zostały znacjonalizowane. Państwo dysponowało wydawnictwami i drukarniami, prasą, radiem, później również telewizją, szkolnictwem, nauką, stowarzyszeniami twórczymi. Wszystkie dziedziny życia były kontrolowane przezcenzurę. Sam kraj byłizolowany od reszty świata. Życie publiczne organizowano głównie w ramach 5-latek mających być kolejnymi zwycięstwami i etapami rozwoju, inicjowanymi przez „Wodza” i „Partię”. W latach 1933–1937 zorganizowano drugą pięciolatkę. Zakończyła się ona przekroczeniem wskaźników i zbudowaniem społeczeństwa socjalistycznego. Osiągnięcie to zostało podkreślone wkonstytucji ZSRR. Wiele osiągnięć pięciolatek okupionych zostało ofiarami, głównie więźniów przymusowo pracujących w prymitywnych warunkach.
W przeciwieństwie do kolektywizacji, industrializacja doprowadziła do rozwoju gospodarczego kraju. Motorem uprzemysłowienia był sterowany za pośrednictwem propagandy entuzjazm (wyścig pracy,ruch stachanowski)[56]. W wyniku tej polityki do 1942 roku,wzrost gospodarczy rósł średnio w tempie 20% rocznie[56]. Wzrosła produkcja przemysłu ciężkiego i surowców, w wyniku czego na początku lat 40.gospodarka ZSRR stała się stosunkowo samowystarczalna, co trwało do czasu utworzeniaRWPG[57]. Józef Stalin przekształcił ZSRR z kraju rolniczego w potęgę przemysłową, dzięki czemu po wojnie kraj stał się nowymsupermocarstwem[58].
Polityka zagraniczna bolszewików uległa zmianie na skutek klęski wwojnie polsko-bolszewickiej (1919–1921) i sprowadzała się do wywołania światowej rewolucji. W 1922 r.Republika Weimarska i ZSRR podpisałyUkład w Rapallo, który przewidywał tajną współpracę wojskową w celu zakwestionowania podpisanego poI wojnie światowejtraktatu wersalskiego. W 1919 roku utworzonoMiędzynarodówkę Komunistyczną. Miała być ona instrumentem tworzenia i wykorzystania ruchów komunistycznych poza granicami ZSRR oraz do walki dywersyjnej.
Chiński przywódcaSun Jat-sen zwrócił się ku ZSRR, już w 1922 r. dyplomataAdolf Ioffe odwiedziłSzanghaj. ZSRR w 1923 roku zrezygnowało z roszczeń doMongolii Zewnętrznej, a w styczniu spisanoManifest Sun-Joffe regulujący stosunki między krajami[59]. Po namowach dyplomatów radzieckichchińscy komuniści zdecydowali się na współpracę znacjonalistycznymKuomintangiem, sprawującym władzę w kraju. W październiku 1923 r. przyjechał do SzanghajuMichaił Borodin. Na początku 1924 r. Sun Jat-sen zreorganizował i scalił Kuomintang w strukturę, wzorowaną na partii bolszewików. Delegaci Kuomintangu wybrali do jego Komitetu Wykonawczego trzech przedstawicieli komunistów i zgodzili się na powołanie akademii wojskowej (na czele której stanąłCzang Kaj-szek)[60]. Sun korzystając z pomocy Sowietów rozwinął wojsko rządu południowego i zorganizowałekspedycję północną, skierowaną przeciwko rządom na północy kraju. W połowie lat 20. przeszkolenie na Uniwersytecie im. Sun Jat-sena w Moskwie przeszło28 bolszewików, skąd następnie zostali oni skierowani jako wysłannicy Kominternu do Chin[61]. Ciesząc się poparciem Stalina, zdołali w styczniu 1931 roku przejąć kontrolę nad KPCh[62], cztery lata później jednak Stalin utracił wpływy w KPCh z powodu zwycięstwa w partii zwolenników tendencjimaoistycznych[63].
W 1934 roku Armia Czerwona i niedobitki wojskBiałych (które ewakuowały się na tereny Chin) dokonały inwazji na islamskiSinciang, gdzie utworzyły prorosyjski, sekularystyczny rząd[64]. Do ponownej interwencji białych i ZSRR doszło w 1937 roku, gdy stłumili oni w Sinciangu rebelięislamistyczną[65].
17 września 1939 o godzinie 4 rano nastąpiłaagresja ZSRR na Polskę. Tereny zajęte przez Armię Czerwoną zostały wcielone do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, oraz Litwy[67] (w zamian za zgodę na stacjonowanie kilku sowieckich garnizonów wojskowych na jej terenie). Polscy oficerowie wzięci do niewoli zostali zamordowani wKatyniu,Charkowie,Ostaszkowie iMiednoje. 30 listopada 1939 ZSRR zaatakował Finlandię[68] rozpoczynającwojnę zimową. Jej skutkiem było zawarcie traktatu pokojowego 12 marca 1940[69] i włączenie obszarów sąsiadujących zobwodem leningradzkim w skład ZSRR. W 1940 r. pod groźbą interwencji zbrojnej w republikach bałtyckich doszło do przewrotów, które doprowadziły do utraty niepodległości na rzecz ZSRR. ZSRR zmusił także Rumunię do oddaniaBesarabii orazPółnocnej Bukowiny[69], na skutek czego powstałaMołdawska Socjalistyczna Republika Radziecka. Podczas trzeciej pięciolatki głównym celem była rozbudowa przemysłu wojskowego, przede wszystkim w głębi ZSRR. Rozwojowi przemysłu towarzyszył wzrost liczebności Armii Czerwonej, którą jednak w latach 1936–1938 spotkał pogrom kadry dowódczej. Poataku Niemiec na ZSRR Armia Czerwona doznała olbrzymich strat spowodowanych m.in. czystkami w armii. Na skutek wojny pogorszeniu uległo położenie ludności cywilnej. W czasie wojny władzę oficjalnie objąłPaństwowy Komitet Obrony. Przewodniczącym Państwowego Komitetu Obrony został Józef Stalin. Objął on także stanowiskaLudowego Komisarza Obrony i Naczelnego Dowódcy Radzieckich Sił Zbrojnych.
Niemcom udało się pojmać znaczną liczbę broniących kraju żołnierzy. Nawet do 3,3 milionajeńców radzieckich zostało zgładzonych[70][71].
Choć III Rzesza pozostawała sygnatariuszem szeregu konwencji regulujących statusjeńca wojennego, stosunek Niemców do wziętych do niewoli żołnierzy przeciwnika opierał się przede wszystkim narasistowskich założeniach ideologiinazizmu[72]. Najniżej w hierarchii jenieckiej nazistów znajdowali się natomiast wzięci do niewoli czerwonoarmiści[73].
Według Hitlera i innych przywódców Niemiec wojna była starciem przeciwstawnych ideologii i ras, której celem było zdobycie tzw. „przestrzeni życiowej na Wschodzie” (niem.Lebensraum)[74]. Według założeń „Generalnego Planu Wschodniego” terytoria ZSRR miały w ciągu 25 lat zostać „oczyszczone” zeSłowian oraz nie nadających się dozgermanizowania przedstawicieli innych narodowości. „Zbędny” materiał ludzki miał zostać przesiedlony za Ural albo eksterminowany w sposób bezpośredni lub pośredni (poprzezniewolniczą pracę). „Oczyszczone” w ten sposób tereny miały stać się obszarem niemieckiej i germańskiejkolonizacji. Założenia „Generalnego Planu Wschodniego”, jak również tezy rasowe i polityczne zawarte wMein Kampf, skazywały narody ZSRR na biologiczne wyniszczenie, wysiedlenie lub niewolniczą pracę na rzecz nowych panów[75].
Mimo powołania większości mężczyzn do armii, cały przemysł pracował nieprzerwanie, produkując przede wszystkim na potrzeby wojska. Przystąpienie ZSRR do wojny przyspieszyło utworzenie wielkiej koalicji antyhitlerowskiej. Niepowodzenia na froncie w pierwszej fazie wojny doprowadziły do zwiększenia wysiłku wojennego w ZSRR, i pomocy ze strony aliantów zachodnich dostarczających broń i sprzęt drogą morską. Sytuacja na froncie zmieniła się na korzyść sowietów. W 1944 roku zostało wyzwolone niemal całe terytorium ZSRR oraz część Polski. Wojska sowieckie przekroczyły także granice dawnejRumunii,Bułgarii,Jugosławii iWęgier. 17 stycznia 1945 została zajętaWarszawa, 9 kwietnia został zdobytyKrólewiec, 13 kwietnia –Wiedeń, 9 maja wkroczono doPragi. 2 maja 1945 wojska Armii Czerwonej z udziałem1. Armii Wojska Polskiego zdobyłyBerlin. 9 maja marszałek Żukow przyjąłkapitulację III Rzeszy. 9 sierpnia 1945 roku ZSRR wypowiedział wojnę Japonii zajmującMandżurię,Koreę,Sachalin orazWyspy Kurylskie. Na skutek II wojny światowej zginęło 20 milionów obywateli ZSRR. Podczaskonferencji teherańskiej,konferencji jałtańskiej,Konferencji poczdamskiej ustalono zasady współpracy w ramach koalicji antyhitlerowskiej, a także zasady powojennego ładu światowego.
Zgodnie z ustaleniami w strefie wpływów ZSRR miały się znaleźć:Albania,Bułgaria,Czechosłowacja,Mongolia,Polska,Węgry,Jugosławia i wschodnia część Niemiec. W latach powojennych Józef Stalin wzmacniał rosyjskinacjonalizm iantysemityzm. Zaostrzenie polityki wewnętrznej oraz walka o wpływy polityczne z państwami Zachodu spowodowały rozpoczęciezimnej wojny, która spowodowała podział świata na demokratyczny zachód i socjalistyczny wschód. W 1949 r. utworzonoRadę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, a w 1955Układ Warszawski. 5 marca 1953 zmarł Józef Stalin. We wrześniu następcą Stalina na stanowisku I sekretarzaKC KPZR zostałNikita Chruszczow. W 1955 r. premierem ZSRR zostałNikołaj Bułganin. W następnym roku Nikita Chruszczow naXX Zjeździe KPZR potępił zbrodnie dokonane pod rządami Józefa Stalina[76]. W tym samym roku doszło do pierwszej próby wyzwolenia się ze strefy wpływów ZSRR przezWęgry, która to próba zakończyła się interwencją Armii Czerwonej. W 1958 r. następcą Bułganina został Nikita Chruszczow. Likwidacji uległa dyktatura indywidualna i została zastąpiona władząnomenklatury partyjnej.
Po śmierci Konstantina Czernienki 11 marca 1985 sekretarzem generalnym KC KPZR został wybranyMichaił Gorbaczow. Wyścig zbrojeń i wielkie koszty interwencji w Afganistanie doprowadziły gospodarkę państwa do stanu kryzysu. Niezadowolenie społeczne potęgowało prześladowaniedysydentów krytycznych wobec ZSRR. Reformy realizowane przez Gorbaczowa miały być odpowiedzią na kryzys. Wzrost aspiracji narodowych i demokratycznych skłonił Gorbaczowa do ogłoszeniapieriestrojki igłasnosti. Posunięcia te doprowadziły do przyśpieszenia tempa rozpadu ZSRR, bowiem ujawnienie ciemnych stron sowieckiego systemu doprowadziło do kompromitacji ustroju. W tym samym czasie Gorbaczow odnosił sukcesy na arenie międzynarodowej, pokazując się jako demokrata oraz zwolennik trwałego i realnego pokoju. Państwo radzieckie zostało skompromitowane przezkatastrofę atomową w Czarnobylu. W 1989 r. zorganizowanowybory na Zjazd Deputowanych Ludowych. 4 marca 1990 odbyły siępierwsze w historii demokratyczne[potrzebny przypis]wybory parlamentarne. 17 marca 1991 wreferendum mieszkańcy ZSRR opowiedzieli się w większości (76%) za kontynuacją państwa związkowego[79]. 10 lipca tego samego rokuBoris Jelcyn zostałprezydentem Rosji. W sierpniu tego samego roku grupa twardogłowych polityków zorganizowałapucz mający na celu przywrócenie ustroju komunistycznego[80]. 8 grudnia Boris Jelcyn,Leonid Krawczuk iStanisłau Szuszkiewicz podpisaliukład białowieski. 25 grudnia 1991 zdjęto z masztu flagę ZSRR, a w następnych dniach ZSRR przestało istnieć z mocy prawa[81].
Poupadku ZSRR doszło do ogłoszenia niepodległości przez byłe republiki radzieckie. Powołały oneWspólnotę Niepodległych Państw. Rosja jako największe państwo pozostało nadal supermocarstwem atomowym, zaczęła przejmowanie strategicznych pozycji po ZSRR oraz dążyła do odtworzenia imperium. Na skutek wprowadzenia reform wolnorynkowych upadł rządJegora Gajdara, którego następcą zostałWiktor Czernomyrdin. Przy poparciu Borisa Jelcyna prowadził ostrożną politykę. W grudniu 1993 odbyły sięwybory parlamentarne (poprzedzonekryzysem konstytucyjnym), które wygrało ugrupowanie Jegora GajdaraWybór Rosji.
Kolejnewybory prezydenckie przyniosły reelekcję Borisa Jelcyna. W 1996 roku podjął on decyzję o wycofaniu wojsk z Czeczenii i zawarciupokoju w Chasawjurcie[82]. Podczas drugiej kadencji pięciokrotnie zmieniał premierów, a w grudniu 1999 rozpisałwybory parlamentarne, które ponownie zostały wygrane przez Komunistyczną Partię Federacji Rosyjskiej. W tym samym roku doszło do rozpoczęciaII wojny czeczeńskiej. 31 grudnia 1999 Boris Jelcyn ustąpił ze stanowiska i przekazał władzęWładimirowi Putinowi[83]. W przyspieszonychwyborach prezydenckich 26 marca 2000 premier Rosji pełniący obowiązki prezydenta wygrał w pierwszej turze[84]. Podczas lat prezydentury nie doprowadził do zakończeniakonfliktu w Czeczenii.
Putin podpisał 18 października 2004 wDuszanbe protokół o przystąpieniu Rosji do Środkowoazjatyckiej Organizacji Współpracy (powołanej 28 lutego 2002). W jej skład wchodzą także dawne kraje które wchodziły w skład ZSRR:Kazachstan,Kirgistan,Tadżykistan iUzbekistan. 4 listopada 2004 Rosja ratyfikowałaProtokół z Kioto[86].
Rosja uczestniczyła też w szczycieAPEC w Santiago de Chile (20–21 listopada 2004)[87] oraz na szczycie Organizacji Współpracy Gospodarczej Państw Morza Czarnego w Stambule 25 czerwca 2007. 25 listopada 2004 na szczycie UE-Rosja w Hadze obie strony podpisały tzw. porozumienie haskie[88].
8 września 2005 Rosja podpisała z Niemcami umowę o budowę do 2010 rokuGazociągu Północnego. Dobre relacje Rosji zUE zepsuły się 10 października 2005, kiedy to Rosja wprowadziła embargo na polskie mięso. Kreml wówczas oskarżył Polskę o sfałszowanie certyfikatów i badań weterynaryjnych. W listopadzie 2006 polski rząd ogłosił weto wobec porozumienia Rosja-UE. Polska zyskała w tej sytuacji poparcie większości krajów europejskich. Ostatecznie pod koniec 2007 r. Rosja anulowałaembargo[89]. Solidarność z krajami dawnego imperium Putin wyraził poprzez powołanie 22 czerwca 2006 kazachsko-rosyjskiego banku gospodarczego oraz podjęcie działalności komisji międzyrządowej między Rosją i Ukrainą, podpisanej 22 grudnia 2006[90].26 lipca 2007 wybuchławojna domowa w Inguszetii wywołana przez tamtejszych separatystów.
Wicepremier Miedwiediew i sekretarz energetykiSamuel Bodman
2 marca 2008 odbyły sięwybory prezydenckie, które wygrałDmitrij Miedwiediew zdobywając 70,28% głosów[91].7 maja Miedwiediew został zaprzysiężony na prezydenta Rosji, natomiast dzień później Władimir Putin ogłoszony zostałpremierem Rosji.
W sierpniu 2008 Rosja podjęłazbrojną interwencję w Osetii Południowej, podczas ostrzału tego separatystycznego regionu Gruzji 7 sierpnia przez ten właśnie kraj. 8 sierpnia o godzinie 16.00 siły rosyjskich batalionów z 58 Armii Federalnej osiągnęłyCchinwali[92]. Rosjanie bombardowali całą Gruzję, zajęli miastaGori,Senaki, a także port wPoti. Walczyli wraz z Abchazami oWąwóz Kodori.
Podczas kilkudniowych zmagań Rosja straciła na polu walki 74 żołnierzy[93]. 16 sierpnia 2008 prezydent Rosji Dmitrij Miedwiediew podpisał sześciopunktowy plan uregulowania konfliktu[94]. 26 sierpnia 2008 Rosja uznała niepodległość Osetii Południowej i Abchazji. Po czterech latach strona rosyjska przyznała, że przygotowania do ataku na Gruzję trwały od 2006 roku, a wojna została sprowokowana przez Rosję[95].
1 stycznia 2009Gazprom, rosyjski gigant gazowy odciął Ukrainie dostawy gazu. W wyniku tegokonfliktu gazowego dostawy gazu do państw europejskich zmalały średnio o 70%, a do niektórych państw bałkańskich gaz wcale nie docierał. 19 stycznia podpisano porozumienie pomiędzy szefami GazpromuAleksiejem Millerem iNaftohazuOłehem Dubyną na dostawy rosyjskiego gazu na Ukrainę i tranzyt do Europy przez terytorium Ukrainy. Porozumienie na tranzyt obejmowało okres 10 lat (2009–2019). W uroczystości, która odbyła się w siedzibie rządu, brali udział premierzy obu państwWładimir Putin iJulia Tymoszenko[96].
16 kwietnia 2009 Moskwa ogłosiła zakończenie zwycięskiejwojny w Czeczenii[97]. Wówczas wCzeczenii uaktywnili się czeczeńscy separatyści, zmuszając władze rosyjskie do podjęcia działań w regionie, gdzie formalnie panował pokój. W wyniku tego tydzień później, 23 kwietnia, ogłoszono wznowienie operacji wojskowej w Czeczenii[98].
↑LehtiL.SaagLehtiL. i inni,Genetic ancestry changes in Stone to Bronze Age transition in the East European plain, „Science Advances”, 7 (4),2021, eabd6535,DOI: 10.1126/sciadv.abd6535,PMID: 33523926,PMCID: PMC7817100 [dostęp 2023-12-03].
↑W 517 r. n.e. bizantyjscy kronikarze odnotowali, że Słowianie przekroczyli Dunaj od strony Niziny Czarnomorskiej. Jest to pierwszy niepodważalny dowód obecności słowiańskiej w Europie i pozwala wnioskować, że dorzecze Dniepru było zasiedlone już w V w. Porównaj z: Zdeněk Váňa,Świat dawnych Słowian (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985).
↑Encyklopedia historyczna świata. T. IX. Kraków: Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 2001, s. 108–109.ISBN 83-85909-70-2.
↑V. Spečiūnas. Lietuvos valdovai (XIII-XVIII a.): enciklopedinis žinynas. Wilno, 2004. s. 15–78.
↑Encyclopedia Lituanica. Boston, 1970–1978, Vol.5 s. 395.
↑Nie ma zgody wśród historyków w kwestii tego datowania: Maciej Stryjkowski sugeruje 1320/21, Aleksandr Ivanovich Rogov jest zwolennikiem 1322, C.S. Rowell – 1323, Feliks Shabul’do – 1324, Romas Batūra – 1325.
↑Rowell, S. C. (1994). Lithuania Ascending: A Pagan Empire Within East-Central Europe, 1295–1345. Cambridge Studies in Medieval Life and Thought: Fourth Series. Cambridge University Press. p. 97.ISBN 978-0-521-45011-9.
↑Grzegorz Nowik,Zanim złamano Enigmę: Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją 1918–1920. Wojskowe Biuro Badań Historycznych. Warszawa 2004, wyd. Oficyna Wydawnicza „Rytm”ISBN 83-7399-099-2.
↑Vladimir P. Timoshenko, Agricultural Russia and the Wheat Problem. Stanford, CA: Food Research Institute, Stanford University, 1932; s. 86.
↑Paul RP.R.GregoryPaul RP.R.,The Political Economy of Stalinism: Evidence from the Soviet Secret Archives, Cambridge: Cambridge University Press, 2004, s. 218–220,ISBN 0-521-53367-8,OCLC57253629.
↑Service, Robert (1997). A History of Twentieth-Century Russia. Cambridge, MA: Harvard University Press. s. 124–125.ISBN 0-674-40348-7.
↑Wheatcroft, S. G.; Davies, R. W.; Cooper, J.M. (1986). Soviet Industrialization Reconsidered: Some Preliminary Conclusions about Economic Development between 1926 and 1941 39 (2). Economic History Review. s. 30–32.ISBN 978-0-7190-4600-1.
↑Tung, William L. (1968). The political institutions of modern China. Springer Publishing.ISBN 90-247-0552-5, 9789024705528. s. 92.
↑Lucien Bianco: Origins of the Chinese Revolution, 1915–1949. Stanford: Stanford University Press, 1971, s. 72.ISBN 0-8047-0827-4.
↑Edwin E. Moise: Modern China: A History. New York: Pearson Education, 2008, s. 81.ISBN 978-0-582-77277-9.
↑R. Keith Schoppa: Revolution and its past: identities and change in modern Chinese history. Upper Saddle River, New York: Pearson Prentice Hall, 2006, s. 236.ISBN 978-0-13-193039-1.
↑Sven Anders Hedin, Folke Bergman (1944). History of the expedition in Asia, 1927–1935, Part 3. Stockholm: Göteborg, Elanders boktryckeri aktiebolag. s. 113–115.
↑Great Britain. Foreign Office (1997). British documents on foreign affairs--reports and papers from the Foreign Office confidential print: From 1940 through 1945. Asia, Part 3. University Publications of America. s. 401.ISBN 1-55655-674-8. Retrieved 2010-10-28.
Ludwik Bazylow, Paweł Wieczorkiewicz: Historia Rosji. Ossolineum, 2005.ISBN 83-04-04641-5.
OrlandoO.FigesOrlandoO.,Tragedia Narodu. Rewolucja rosyjska 1891-1924, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2009,ISBN 978-83-245-8764-3. Brak numerów stron w książce
