Gospodarka planowa (centralnie planowa/sterowana) – rodzajsystemu gospodarczego, w którym decyzje dotycząceinwestycji,produkcji i alokacji dóbr kapitałowych zawarte są w planie sformułowanym przez władze centralne, zwykle przez agencję rządową[1][2]. Gospodarka planowa może korzystać ze scentralizowanych, zdecentralizowanych, partycypacyjnych lubsowieckich form planowania gospodarczego(inne języki). Poziomcentralizacji lubdecentralizacji w podejmowaniu decyzji i partycypacji (uczestnictwo), zależy od konkretnego typu zastosowanego mechanizmu planowania.
Państwa socjalistyczne oparte na modelu sowieckim stosowały centralne planowanie, chociaż mniejszość, taka jak byłaSocjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii, przyjęła pewien stopieńsocjalizmu rynkowego. Nowsze podejścia do socjalistycznego planowania i alokacji pochodzą od niektórych ekonomistów i informatyków proponujących mechanizmy planowania oparte na postępach w informatyce i technologii informacyjnej[3].
Gospodarka planowa może składać się zarówno z przedsiębiorstw państwowych, jak i prywatnych, a także mieszanych. Określenia „planowa” i „nakazowa” są niekiedy używane jako synonimy – jest to błędne, zasadniczo rzecz biorąc, gdyż gospodarka nakazowa oznacza system gospodarczy, w którym rząd kontroluje produkcję, dystrybucję i ceny, co w gospodarce planowej nie zawsze ma miejsce[4].
Ten typ organizacji gospodarki jeststosowany w okresie wojny. Występował też w komunistycznych państwachbloku wschodniego[5].
Planowanie gospodarcze jest przeciwieństwemwolnego rynku, na którym decyzje dotyczące produkcji, dystrybucji, cen i inwestycji podejmują niezależne i prywatne firmy, w oparciu o swój indywidualny interes, a nie plan makroekonomiczny. Istnieje teżgospodarka mieszana, w której łączą się wpływy wolnego rynku i planowania[1]; model ten jest zwykle nazywany regulowaną gospodarką rynkową[6].
„Prawo planowego rozwoju gospodarki narodowej” w oficjalnej doktrynie ZSRR i podporządkowanych mu państw bloku wschodniego
[edytuj |edytuj kod]Wraz z ustanowieniem własności społecznej przestają działać prawa kapitalistycznej ekonomiki. Nowa forma własności rodzi swoje nowe prawa. Wśród nich szczególnie ważne miejsce zajmuje prawo planowego, proporcjonalnego rozwoju gospodarki narodowej. Jego istota polega na tym, że normalne funkcjonowanie gospodarki socjalistycznej wymaga nieodzownie określonych stosunków, proporcji między poszczególnymi jej gałęziami[7]. W ustroju kapitalistycznym niezbędne proporcje w gospodarce kształtują się żywiołowo, poprzez chorobliwe wahania i dysproporcje, poprzez kryzysy i depresje[8]. Charakteryzując sytuację w krajach kapitalistycznychNikita Chruszczow naXX Zjeździe KPZR zaznaczył, że gospodarka światowego kapitalizmu rozwija się niezwykle nierównomiernie i stała się jeszcze bardziej chwiejna[9]. W warunkach kapitalizmu w mniejszym lub większym stopniu planowa organizacja produkcji jest osiągalna wyłącznie w ramach jednegoprzedsiębiorstwa lub – co najwyżej – w skali jednegomonopolu[10]. Inaczej ma się rzecz w ustroju socjalistycznym. W przeciwieństwie do prywatnej własnościśrodków produkcji, która dzieli producentów towarów, rodzikonkurencję i anarchię produkcji, własność społeczna łączy liczne przedsiębiorstwa w jednolitą całość narodowo-gospodarczą[11].
Przejęcie środków produkcji przez społeczeństwo znosi produkcję towarową, usuwając tym samym panowanie produktu nad producentami. Anarchia w produkcji społecznej ustępuje miejsca planowej, świadomej organizacji.
Ze społecznej własności środków produkcji wynika konieczność i możliwość planowego zarządzania społeczno-produkcyjnym mechanizmem jako całością[13][10]. Nadchodzi nowa era w historii ludzkości – era planowej gospodarki. Wedługpropagandy w ZSRR historyczne sukcesy radzieckich planów gospodarczych, osiągnięcia planowej gospodarki krajówdemokracji ludowej dowodziły, że społeczeństwo socjalistyczne w coraz większym stopniu opanowywało prawo planowego rozwoju gospodarki, coraz pełniej uwzględniało je w swej codziennej praktyce[14].
Efektywnośćprodukcji społecznej(inne języki) zależy zarówno od umiejętnego gospodarowania, jak i od dobrego zarządzania, które jest oparte naleninowskiej zasadziecentralizmu demokratycznego zakładającego połączenie planowego scentralizowanego kierownictwa z rozwojem inicjatywy terenu[15]. Oznacza to, że planowanie realizuje się nie tylko odgórnie, lecz również oddolnie. Centralne planowe kierownictwo państwa łączy się zdemokratyzmem socjalistycznym, z gospodarczo-operatywną samodzielnością przedsiębiorstw, twórczą aktywnością mas pracujących[14].
Gospodarka centralnie planowana jest uznawana przez zwolennikówkapitalizmu zanieefektywną w porównaniu dogospodarki rynkowej. Wynika to z braku mechanizmów powodujących alokacjękapitału w obszarach najlepiej zaspokajających potrzebykonsumentów, gdzie w systemie kapitalistycznym odpowiadają za tomechanizmy wolnorynkowe[16]. Prowadzi to między innymi do niedoborów części dóbr, przy jednoczesnej nadprodukcji innych.
- ↑abAlec Nove: „planned economy”, [w:]The New Palgrave: A Dictionary of Economics, 1987, t. 3, s. 879, 880.
- ↑Martin Myant, Jan Drahokoupil:Transition Economies: Political Economy in Russia, Eastern Europe, and Central Asia.Hoboken: Wiley-Blackwell, 2010/2011.ISBN 978-0-470-59619-7.
- ↑Allin F.A.F. Cottrell Allin F.A.F. i inni,Classical Econophysics, Routledge, 2 czerwca 2009,DOI: 10.4324/9780203877548,ISBN 978-1-134-02076-8 [dostęp 2022-08-21] . Brak numerów stron w książce
- ↑„planned economy”. Dictionary.com.
- ↑Michael Ellman: „The Rise and Fall of Socialist Planning”, [w:] Saul Estrin, Grzegorz Kołodko, Milica Uvalić:Transition and Beyond: Essays in Honour of Mario Nuti. New York: Palgrave Macmillan, 2007, s. 22.ISBN 0-230-54697-8.
- ↑John Barkley:Comparative Economics in Transforming World Economy. MIT, 1992, s. 10.ISBN 0-262-68153-6.
- ↑Bielakow i in. 1964 ↓, s. 779.
- ↑Bielakow i in. 1964 ↓, s. 781.
- ↑Referat N.S. Chruszczowa na XX Zjeździe Partii. „Dziennik Bałtycki”. XII (NR 40 (3626)), 16 LUTEGO 1956. [dostęp 2021-05-22]. brak numeru strony
- ↑abBielakow i in. 1964 ↓, s. 769.
- ↑Judin i in. 1955 ↓, s. 547–548.
- ↑Fryderyk Engels. „Anty Dühring” (Przewrót w nauce dokonany przez pana Eugeniusza Dühringa), Dział trzeci. SOCJALIZM.II. Zagadnienia teoretyczne.
- ↑Judin i in. 1955 ↓, s. 547.
- ↑abBielakow i in. 1964 ↓, s. 784.
- ↑Szachnazarow i in. 1982 ↓, s. 189.
- ↑DanutaD. Drabińska DanutaD.,Problem Ustrojów Społeczno-Gospodarczych i Efektywności Gospodarki Centralnie Planowanej, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 43 (1), 1998, s. 131–142,ISSN0023-589X .
- Aleksiej Bielakow, Fiodor Burłacki, Jurij Melwil, Abram Milejkowski, Sołomon Wygodzki, i in.: Podstawy marksizmu-leninizmu. Podręcznik (Tyt. oryg.: Osnovy marksizma-leninizma). Pod redakcjąOtto Kuusinena, tłumacz Regina Hekker i in.. Wyd. IV na podstawie II wydania rosyjskiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 1964. (pol.).
- Pawieł Judin, Lew Leontjew, Iwan Łaptiew, Anatolij Paszkow, Dmitrij Szepiłow, i in.: Ekonomia polityczna. Podręcznik (Tytuł oryginału: Političeskaâ èkonomiâ). Pod redakcjąKonstantina Ostrowitianowa ; tł.Seweryn Żurawicki, Józef Zawadzki,Ryszard Gradowski,Regina Winiewska,Maksymilian Pohorille. Warszawa: Książka i Wiedza, 1955. 839, [1] strona ; 22 cm.
- Gieorgij Szachnazarow, Aleksandr Boborykin, Jurij Krasin, Władimir Suchodiejew: Obszczestwowiedienije. Moskwa: Политиздат, 1982, seria: Учебник для выпускного класса сред. школы и сред. спец. учеб. заведений. (ros.).
| Nurty | |
|---|
| Warianty regionalne | |
|---|
| Nurty filozoficzne | |
|---|
| Idee | |
|---|
| Historia ruchu według państw | |
|---|
| Organizacje | |
|---|
| Teoretycy i intelektualiści | |
|---|
| Tematy powiązane | |
|---|
