Początek Frysztaku sięga XIII lub nawet XII w. Wieś była wówczas własnościącystersów zKoprzywnicy[5]. Prawa miejskie uzyskał w 1366 roku[6] (to wtedyKazimierz III Wielki zezwolił na powstanie nad rzeką niezależnego miasta królewskiego pn. "Wisłok"[9]). NazwaFrysztak (niem. "wolne miasto", później w formieFrystat[10]) świadczy o osadzeniukolonistów niemieckich, którzy ulegli następnie procesowi polonizacji. Od 1340 roku był częściąziemi sanockiej, od 1434 znajdował się wwojewództwie ruskim. Dzięki położeniu przy ruchliwym szlaku handlowym rozwijał się jako osada handlowa i rzemieślnicza[5].
W 1474 r., w czasie walk o tronwęgierski, Frysztak został kompletnie zniszczony przez wojska węgierskieMacieja Korwina pod dowództwemTomasza Tharczaya. W 1656 r. ograbiły go wojska szwedzkie, a 1657 roku miasteczko zostało zniszczone przez wojska współdziałającego ze Szwedami księciasiedmiogrodzkiegoJerzego II Rakoczego[5]. W okresiekonfederacji barskiej ucierpiało z kolei na skutek mających tu miejsce potyczek konfederatów z wojskami rosyjskimi[10].
Za każdym razem Frysztak odbudowywał się po owych zniszczeniach, stając się silnym lokalnym ośrodkiem rzemieślniczym. Posiadał kilka cechów rzemieślniczych, szkołę i łaźnię[5]. Pod koniec XVIII w.Ewaryst Andrzej, hr. Kuropatnicki w swym "Opisaniu królestw Galicyi i Lodomeryi" podawał:Frysztak. Dziedziczne miasto domu Sierakowskich; obfite w rzemieślników, którzyterlice,kulbaki,siodła robią; iganczarzów[11]. Słynne były tutejsze jarmarki odbywające się co drugi czwartek, nabrały one szczególnego znaczenia w XIX w.[5]
Miasteczko w 2 połowie XIX wieku - w epoce autonomicznej położone było w powiecie politycznym jasielskim. Było wówczas siedzibą sądu powiatowego i notariatu, posterunku żandarmerii, urzędu pocztowego, dekanatu i parafii. Miało wówczas 1 558 mórg powierzchni[12]. Urząd miejski stanowili: burmistrz Apolinary Dymnicki (1890-1894), Michał Godek (1895), Jan Smolewicz (1913-1914), zastępca burmistrza Abraham Rössler (1890-1895) Leib Stryk (1913-1914), kasjer Mendel Götzler (1890-1895), Aron San (1913-1914) i kontroler Emil Spiegel (1890-1914)[13].Istotne znaczenie dla jego rozwoju miał działający tu sąd powiatowy, podlegający początkowo sądowi śledczemu w Jaśle a od 1892 Sądowi Obwodowemu w Jaśle. Stacja kolejowa powstała tu w 1890 na linii kolejowej łączącej Rzeszów z Jasłem[14], do I wojny światowej kierowali nią naczelnicy Mateusz Kowalski (1891-1895) i Tadeusz Kapeliner (1913-1914).
Mieszkańcy Frysztaka na przełomie XIX i XX wieku[15][16][17]
rok
liczba mieszkańców
rzymskich katolików
wyznania mojżeszowego
1885
1197
416
779
1880
1344
524
820
1890
1398
437
961
1891
1345
445
900
1900
1506
405
1101
1913
1484
395
1076
1914
1484
395
1076
1921
1195
185
1010
W połowie czerwca 1898 roku we Frysztaku, podobnie jak w całym powiecie jasielskim i strzyżowskim, miały miejsce rozruchy antyżydowskie[18]. 16 czerwca grupa chłopów, do których przyłączyli się ludzie wychodzący z kościoła, zaczęła rabować, niszczyć i plądrować karczmy, sklepy, stragany i domy żydowskie. Pozbawiona kierownictwa żandarmeria, nie mogąc opanować sytuacji, otworzyła ogień. Na miejscu śmierć poniosło sześć osób, drugie tyle zmarło w wyniku odniesionych ran. Do tragicznego finału rozruchów przyczyniła się postawa władz lokalnych (presja wywierana na żandarmów przez kierownika starostwa Jana Winiarskiego) i odmowa uspokojenia nastrojów wśród parafian przez księdza Franciszka Prusaka[19].
Działał tu także przy parafii dom dla ubogich. Założony przez byłego właściciela Kobulu, Antoniego Janowskiego w 1822 w celu wspierania 6 miejscowych ubogich (3 kobiet i 3 mężczyzn) z obowiązkiem pełnienia służby kościelnej. Majątek zakładowy (1890-1892): dom mieszkalny, 4 korce zboża i 3 sągi drzewa opałowego w naturze, dalej kapitał 83 zł. 18 ct. i książka kasy oszczędności na 240 zł. 78 ot. Dochód z ubiegłego roku 52 zł[20]. W 2 połowie XIX wieku prowadzili tu praktykę lekarze: Wiktor Natter (1893-1914)[21] Emil Spiegel (1891-1914)[22] i Józefa Styber (1895)[23] W miasteczku działała też apteka prowadzone najpierw przez Jana Zaniewskiego (1890-1912), a następnie przez Romana Zasielskiego (1913-1914)[24].
W 1927 r. na miejscu starego, drewnianego kościoła z XV w. wybudowano obecną, murowaną świątynię[10].W 1932 miejscowość utraciłaprawa miejskie, mieszkańcy dwukrotnie – najpierw w 1952 r. i ponownie w 1975 r. – starali się o ich przywrócenie jednak bez powodzenia. Frysztak, pomimo formalnego braku praw miejskich, ma charakter małomiasteczkowy i stanowi lokalny ośrodekkulturalny igospodarczy.
Podczas okupacji hitlerowskiej, w styczniu roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 1800 Żydów. 18 sierpnia 1942 roku getto zostało zlikwidowane, a Żydzi zostali zamordowani w lesie w Warzycach, w lesie w Krajowicach koło Jasła a większość została wywieziona do obozu zagłady Bełżcu i tam zamordowana[25].
Dużych zniszczeń doznał Frysztak pod koniecII wojny światowej, kiedy w 1944 r. prawie przez 6 miesięcy w pobliżu miejscowości przebiegała linia frontu[5].
↑Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 30-31.
↑Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑Agata Zahuta: "Frysztak i okolice. Podróż ze starą fotografią tom 1", Krosno 2017, s. 11
↑abcAntoni Bal, Władysław Chajec, Antoni Lorens, August Mazurkiewicz, Franciszek Sulimowski, Juliusz Ross, Marian Ziobro: Ilustrowana monografia powiatu krośnieńskiego oraz Przewodnik Turystyczny po Krośnie nad Wisłokiem i okolicy. PTTK Oddział w Krośnie nad Wisłokiem, 1957, s. 189.
↑Ewaryst Andrzej Kuropatnicki: "Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi", Przemyśl 1786
↑Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem 1890, s. 302, 1891 s. 302, 1892 s. 302, 1893 s. 302, 1894 s. 302, 1895 s. 302, 1913, s. 496, 1914, s. 502
↑Frysztak - Atlas kolejowy [dostęp 2 kwietnia 2024]
↑Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem 1890, s. 302, 1891 s. 302, 1892 s. 302, 1893 s. 302, 1894 s. 302, 1895 s. 302, 1913, s. 496, 1914, s. 502
↑Stanisław Gruiński, Materiały do kwestii żydowskiej w Galicji, Lwów 1910, Tabele statystyczne s. 9
↑Bohdan Wasiutyński,Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX i XX, Studium statystyczne, Warszawa 1930, s. 138
↑Tim Buchen: Antisemitismus in Galizien. Agitation, Gewalt und Politik gegen Juden in der Habsburgermonarchie um 1900. Berlin: Metropol Verlag, 2012, seria: Studien zum Antisemitismus in Europa. (niem.). Brak numerów stron w książce
↑Marcin Piotr Soboń: Frysztak jako tragiczny przykład zachowania władz porządkowych w sytuacji pogromowej. W: Pogromy Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. T. 2, Studia przypadków (do 1939 roku). Kamil Kijek, Artur Markowski, Konrad Zieliński (red.). Instytut Historii PAN, 2019. Brak numerów stron w książce
↑Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1890 s. 714, 1891 s. 714, 1892 s. 714, 1893 s. 712, 1894 s. 710, 1895 s. 710,
↑Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1893 s. 513, 1894 s. 515, 1895 s. 516, 1913, s. 936
↑Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1891, s. 512, 1892, s. 514, 1893 s. 519, 1894 s. 519, 1913, s. 938
↑Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1895 s. 529,
↑Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1890 s. 535, 1891, s. 535, 1892 s. 535, 1893 s. 537, 1894 s. 537, 1895 s. 538 1913, s. 938
↑Geoffrey P.G.P.MegargeeGeoffrey P.G.P. (red.),Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part A, s. 506.
Legenda: (1) w nawiasach podano okrespraw miejskich /praw miasteczka /praw osiedla; (2) wytłuszczono miasta/osiedla trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast; (4)OTP –osiedle typu miejskiego; (5) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
Źródła:Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294,Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 422,Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 420, Dymitrow M., 2015,Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [in] Krzysztofik R., Dymitrow M. (Eds),Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy, University of Gothenburg, Gothenburg, s. 61–63 / 65–115.
Zobacz też:Fryšták – miasto wCzechach wkraju zlińskim.
49°50′07″N 21°36′32″E/49,835278 21,608889[1]
